Page 108 of 642
PDF/HTML Page 141 of 675
single page version
na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni kāyavāṅmanovargaṇā- parispandalakṣaṇāni yogasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni prativiśiṣṭaprakr̥tipariṇāmalakṣaṇāni bandhasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni svaphalasampādan- samarthakarmāvasthālakṣaṇānyudayasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni gatīndriyakāyayogavedakaṣāyajñānasaṁyamadarśanaleśyābhavyasamyaktva- saṁjñāhāralakṣaṇāni mārgaṇāsthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni prativiśiṣṭaprakr̥tikālāntarasahatvalakṣaṇāni sthitibandhasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni kaṣāyavipākodrekalakṣaṇāni saṁkleśasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgal- dravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni kaṣāyavipākānudrekalakṣaṇāni viśuddhisthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni cāritramoh- (apanī) anubhūtise bhinna hai . 19 . kāyavargaṇā, vacanavargaṇā aur manovargaṇākā kampan jinakā lakṣaṇ hai aise jo yogyasthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 20 . bhinna-bhinna prakr̥tiyoṁke pariṇām jinakā lakṣaṇ hai aise jo bandhasthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 21 . apane phalake utpanna karanemeṁ samartha karma-avasthā jinakā lakṣaṇ hai aise jo udayasthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 22 . gati, indriy, kāy, yog, ved, kaṣāy, jñān, saṁyam, darśan, leśyā, bhavya, samyaktva, saṁjñā aur āhār jinakā lakṣaṇ hai aise jo mārgaṇāsthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 23 . bhinna-bhinna prakr̥tiyoṁkā amuk kāl tak sāth rahanā jinakā lakṣaṇ hai aise jo sthitibandhasthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 24 . kaṣāyake vipākakī atiśayatā jinakā lakṣaṇ hai aise jo saṁkleśasthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 25 . kaṣāyake vipākakī mandatā jinakā lakṣaṇ hai aise jo viśuddhisthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 26 . cāritramohake vipākakī kramaśaḥ nivr̥tti jinakā lakṣaṇ hai aise jo saṁyamalabdhisthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ,
Page 109 of 642
PDF/HTML Page 142 of 675
single page version
vipākakramanivr̥ttilakṣaṇāni saṁyamalabdhisthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravya- pariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni paryāptāparyāptabādarasūkṣmaikendriyadvīndriyatrīndriy- caturindriyasaṁjñyasaṁjñipaṁcendriyalakṣaṇāni jīvasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni mithyādr̥ṣṭisāsādanasamyagdr̥ṣṭisamyagmithyā- dr̥ṣṭayasaṁyatasamyagdr̥ṣṭisaṁyatāsaṁyatapramattasaṁyatāpramattasaṁyatāpūrvakaraṇopaśamakakṣapakānivr̥ttibādarasāṁp- rāyopaśamakakṣapakasūkṣmasāmparāyopaśamakakṣapakopaśāṁtakaṣāyakṣīṇakaṣāyasayogakevalyayogakevali- lakṣaṇāni guṇasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt .
bhinnā bhāvāḥ sarva evāsya puṁsaḥ
tenaivāntastattvataḥ paśyato‘mī
no dr̥ṣṭāḥ syurdr̥ṣṭamekaṁ paraṁ syāt ..37..
kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 27 . paryāpta evaṁ aparyāpta aise bādar aur sūkṣma ekendriy, dvīndriy, trīndriy, caturindriy, saṁjñī aur asaṁjñī paṁcendriy jinake lakṣaṇ haiṁ aise jo jīvasthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 28 . mithyādr̥ṣṭi, sāsādanasamyagdr̥ṣṭi, samyagmithyādr̥ṣṭi, asaṁyatasamyagdr̥ṣṭi, saṁyatāsaṁyat, pramattasaṁyat, apramattasaṁyat, apūrvakaraṇ — upaśamak tathā kṣapak, anivr̥ttibādarasāṁparāy — upaśamak tathā kṣapak, sūkṣmasāṁparāy — upaśamak tathā kṣapak, upaśāntakaṣāy, kṣīṇakaṣāy, sayogakevalī aur ayogakevalī jinakā lakṣaṇ haiṁ aise jo guṇasthān ve sarva hī jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna haiṁ . 29 . (isaprakār ye samasta hī pudgaladravyake pariṇāmamay bhāv haiṁ; ve sab, jīvake nahīṁ haiṁ . jīv to paramārthase caitanyaśaktimātra hai .)..50 se 55.. ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [varṇa-ādyāḥ ] jo varṇādik [vā ] athavā [rāg-moh-ādayaḥ vā ] rāgamohādik [bhāvāḥ ] bhāv kahe [sarve ev ] ve sab hī [asya puṁsaḥ ] is puruṣ (ātmā)se [bhinnāḥ ] bhinna haiṁ, [ten ev ] isaliye [antaḥtattvataḥ paśyataḥ ] antardr̥ṣṭise dekhanevāleko [amī no dr̥ṣṭāḥ syuḥ ] yah sab dikhāī nahīṁ dete, [ekaṁ paraṁ dr̥ṣṭaṁ syāt ] mātra ek sarvopari tattva hī dikhāī
Page 110 of 642
PDF/HTML Page 143 of 675
single page version
nanu varṇādayo yadyamī na santi jīvasya tadā tantrāntare kathaṁ santīti prajñāpyante iti cet — vavahāreṇ du ede jīvassa havaṁti vaṇṇamādīyā .
ih hi vyavahāranayaḥ kil paryāyāśritatvājjīvasya pudgalasaṁyogavaśādanādiprasiddha- bandhaparyāyasya kusumbharaktasya kārpāsikavāsas ivaupādhikaṁ bhāvamavalambyotplavamānaḥ parabhāvaṁ parasya detā hai — keval ek caitanyabhāvasvarūp abhedarūp ātmā hī dikhāī detā hai .
bhāvārtha : — paramārthanay abhed hī hai, isaliye is dr̥ṣṭise dekhane par bhed nahīṁ dikhāī detā; is nayakī dr̥ṣṭimeṁ puruṣ caitanyamātra hī dikhāī detā hai . isaliye ve samasta hī varṇādik tathā rāgādik bhāv puruṣase bhinna hī haiṁ .
ye varṇase lekar guṇasthān paryanta jo bhāv haiṁ unakā svarūp viśeṣarūpase jānanā ho to gommaṭasār ādi granthoṁse jān lenā .37.
ab śiṣya pūchatā hai ki — yadi yah varṇādik bhāv jīvake nahīṁ haiaiṁ to anya siddhāntagranthoṁmeṁ aisā kaise kahā gayā hai ki ‘ve jīvake haiṁ’ ? usakā uttar gāthāmeṁ kahate haiṁ : —
par koī bhī ye bhāv nahiṁ haiṁ jīvake niścayaviṣaiṁ ..56..
gāthārtha : — [ete ] yah [varṇādyāḥ guṇasthānāntāḥ bhāvāḥ ] varṇase lekar guṇasthānaparyanta jo bhāv kahe gaye ve [vyavahāreṇ tu ] vyavahāranayase to [jīvasya bhavanti ] jīvake haiṁ (isaliye sūtrameṁ kahe gaye haiṁ), [tu ] kintu [niścayanayasya ] niścayanayake matameṁ [kecit na ] unameṁse koī bhī jīvake nahīṁ haiṁ .
ṭīkā : — yahān̐, vyavahāranay paryāyāśrit honese, saphe da rūīse banā huā vastra jo ki kusumbī (lāl) raṅgase raṁgā huā hai aise vastrake aupādhik bhāv ( – lāl raṅga)kī bhāṁti, pudgalake saṁyogavaś anādi kālase jisakī bandhaparyāy prasiddha hai aise jīvake aupādhik bhāv
Page 111 of 642
PDF/HTML Page 144 of 675
single page version
vidadhāti; niścayanayastu dravyāśritatvātkevalasya jīvasya svābhāvikaṁ bhāvamavalambyotplavamānaḥ parabhāvaṁ parasya sarvamev pratiṣedhayati . tato vyavahāreṇ varṇādayo guṇasthānāntā bhāvā jīvasya santi, niścayen tu na santīti yuktā prajñaptiḥ .
edehi ya saṁbaṁdho jahev khīrodayaṁ muṇedavvo .
yathā khalu salilamiśritasya kṣīrasya salilen sah parasparāvagāhalakṣaṇe sambandhe satyapi svalakṣaṇabhūtakṣīratvaguṇavyāpyatayā salilādadhikatven pratīyamānatvādagneruṣṇaguṇenev sah ( – varṇādik)kā avalamban lekar pravartamān hotā huā, (vah vyavahāranay) dūsareke bhāvako dūsarekā kahatā hai; aur niścayanay dravyāśrit honese, keval ek jīvake svābhāvik bhāvakā avalamban lekar pravartamān hotā huā, dūsareke bhāvako kiṁcitmātra bhī dūsarekā nahīṁ kahatā, niṣedh karatā hai . isaliye varṇase lekar guṇasthān paryanta jo bhāv haiṁ ve vyavahāranayase jīvake haiṁ aur niścayanayase jīvake nahīṁ haiṁ aisā (bhagavānakā syādvādayukta) kathan yogya hai ..56..
ab phi ra śiṣya praśna pūchatā hai ki varṇādik niścayase jīvake kyoṁ nahīṁ haiṁ isakā kāraṇ kahiye . isakā uttar gāthārūpase kahate haiṁ : —
gāthārtha : — [etaiḥ ca sambandhaḥ ] in varṇādik bhāvoṁke sāth jīvakā sambandha [kṣīrodakaṁ yathā ev ] dūdh aur pānīkā ekakṣetrāvagāharūp saṁyog sambandha hai aisā [jñātavyaḥ ] jānanā [ca ] aur [tāni ] ve [tasya tu na bhavanti ] us jīvake nahīṁ haiṁ, [yasmāt ] kyoṁki jīv [upayogaguṇādhikaḥ ] unase upayogaguṇase adhik hai ( – vah upayog guṇake dvārā bhinna jñāt hotā hai) .
ṭīkā : — jaise — jalamiśrit dūdhakā, jalake sāth paraspar avagāhasvarūp sambandha hone par bhī, svalakṣaṇabhūt dugdhatva-guṇake dvārā vyāpta honese dūdh jalase adhikapanese pratīt hotā hai;
Page 112 of 642
PDF/HTML Page 145 of 675
single page version
tādātmyalakṣaṇasambandhābhāvāt na niścayen salilamasti, tathā varṇādipudgaladravyapariṇāmamiśrit- syāsyātmanaḥ pudgaladravyeṇ sah parasparāvagāhalakṣaṇe sambandhe satyapi svalakṣaṇabhūtopayog- guṇavyāpyatayā sarvadravyebhyo‘dhikatven pratīyamānatvādagneruṣṇaguṇenev sah tādātmyalakṣaṇasambandhā- bhāvāt na niścayen varṇādipudgalapariṇāmāḥ santi .
isaliye, jaisā agnikā uṣṇatāke sāth tādātmyasvarūp sambandha hai vaisā jalake sāth dūdhakā sambandha na honese, niścayase jal dūdhakā nahīṁ hai; isaprakār — varṇādik pudgaladravyake pariṇāmoṁke sāth miśrit is ātmākā, pudgaladravyake sāth paraspar avagāhasvarūp sambandha hone par bhī, svalakṣaṇabhūt upayogaguṇake dvārā vyāpta honese ātmā sarva dravyoṁse adhikapanese pratīt hotā hai; isaliye, jaisā agnikā uṣṇatāke sāth tādātmyasvarūp sambandha hai vaisā varṇādike sāth ātmākā sambandha nahīṁ hai isaliye, niścayase varṇādik pudgalapariṇām ātmāke nahīṁ haiṁ ..57..
ab yahān̐ praśna hotā hai ki isaprakār to vyavahāranay aur niścayanayakā virodh ātā hai, avirodh kaise kahā jā sakatā hai ? isakā uttar dr̥ṣṭānta dvārā tīn gāthāoṁmeṁ kahate haiṁ : —
jinavar kahe vyavahārase ‘yah varṇa hai is jīvakā’ ..59..
bhūtārthadraṣṭā puruṣane vyavahāranayase varṇaye ..60..
Page 113 of 642
PDF/HTML Page 146 of 675
single page version
yathā pathi prasthitaṁ kañcitsārthaṁ muṣyamāṇamavalokya tātsthyāttadupacāreṇ muṣyat eṣ panthā iti vyavahāriṇāṁ vyapadeśe‘pi na niścayato viśiṣṭākāśadeśalakṣaṇaḥ kaścidapi panthā muṣyate, tathā jīve bandhaparyāyeṇāvasthitaṁkarmaṇo nokarmaṇo vā varṇamutprekṣya tātsthyāttadupacāreṇ jīvasyaiṣ varṇa iti vyavahārato‘rhaddevānāṁ prajñāpane‘pi na niścayato nityamevāmūrtasvabhāvasyopayogaguṇādhikasya jīvasya kaścidapi varṇo‘sti . evaṁ gandharasasparśarūpaśarīrasaṁsthānasaṁhananarāgadveṣamohapratyayakarmanokarma-
gāthārtha : — [pathi muṣyamāṇaṁ ] jaise mārgameṁ jāte huye vyaktiko luṭatā huā [dr̥ṣṭavā ] dekhakar ‘[eṣaḥ panthā ] yah mārga [muṣyate ] luṭatā hai’ isaprakār [vyavahāriṇaḥ lokāḥ ] vyavahārījan [bhaṇanti ] kahate haiṁ; kintu paramārthase vicār kiyā jāye to [kaścit panthā ] koī mārga to [na ca muṣyate ] nahīṁ luṭatā, mārgameṁ jātā huā manuṣya hī luṭatā hai; [tathā ] isaprakār [jīve ] jīvameṁ [karmaṇāṁ nokarmaṇāṁ ca ] karmoṁkā aur nokarmoṁkā [varṇam ] varṇa [dr̥ṣṭavā ] dekhakar ‘[jīvasya ] jīvakā [eṣaḥ varṇaḥ ] yah varṇa hai’ isaprakār [jinaiḥ ] jinendradevane [vyavahārataḥ ] vyavahārase [ukta : ] kahā hai . isīprakār [gandharasasparśarūpāṇi ] gandha, ras, sparśa, rūp, [dehaḥ saṁsthānādayaḥ ] deh, saṁsthān ādi [ye ca sarve ] jo sab haiṁ, [vyavahārasya ] ve sab vyavahārase [niścayadraṣṭāraḥ ] niścayake dekhanevāle [vyapadiśanti ] kahate haiṁ .
ṭīkā : — jaise vyavahārī jan, mārgameṁ jāte hue kisī sārtha(saṁgh)ko luṭatā huā dekhakar, saṁghakī mārgameṁ sthiti honese usakā upacār karake, ‘yah mārga luṭatā hai’ aisā kahate haiṁ, tathāpi niścayase dekhā jāye to, jo ākāśake amuk bhāgasvarūp hai aisā koī mārga to nahīṁ luṭatā; isīprakār bhagavān arahantadev, jīvameṁ bandhaparyāyase sthitiko prāpta (rahā huā) karma aur nokarmakā varṇa dekhakar, (karma-nokarmake) varṇakī (bandhaparyāyase) jīvameṁ sthiti honese usakā upacār karake, ‘jīvakā yah varṇa hai aisā vyavahārase pragaṭ karate haiṁ, tathāpi niścayase, sadā hī jisakā amūrta svabhāv hai aur jo upayogaguṇake dvārā anyadravyoṁse adhik
Page 114 of 642
PDF/HTML Page 147 of 675
single page version
vargavargaṇāspardhakādhyātmasthānānubhāgasthānayogasthānabaṁdhasthānodayasthānamārgaṇāsthānasthitibandhasthān- saṁkleśasthānaviśuddhisthānasaṁyamalabdhisthānajīvasthānaguṇasthānānyapi vyavahārato‘rhaddevānāṁ prajñāpane‘pi niścayato nityamevāmūrtasvabhāvasyopayogaguṇenādhikasya jīvasya sarvāṇyapi na santi, tādātmya- lakṣaṇasambandhābhāvāt
hai aise jīvakā koī bhī varṇa nahīṁ hai . isīprakār gandha, ras, sparśa, rūp, śarīr, saṁsthān, saṁhanan, rāg, dveṣ, moh, pratyay, karma, nokarma, varga, vargaṇā, spardhak, adhyātmasthān, anubhāgasthān, yogasthān, bandhasthān, udayasthān, mārgaṇāsthān, sthitibandhasthān, saṁkleśasthān, viśuddhisthān, saṁyamalabdhisthān, jīvasthān aur guṇasthān — yah sab hī (bhāv) vyavahārase arahantabhagavān jīvake kahate haiṁ, tathāpi niścayase, sadā hī jisakā amūrta svabhāv hai aur jo upayog guṇake dvārā anyase adhik hai aise jīvake ve sab nahīṁ haiṁ, kyoṁki in varṇādi bhāvoṁke aur jīvake tādātmyalakṣaṇ sambandhakā abhāv hai .
bhāvārtha : — ye varṇase lekar guṇasthān paryanta bhāv siddhāntameṁ jīvake kahe haiṁ ve vyavahāranayase kahe haiṁ; niścayanayase ve jīvake nahīṁ haiṁ, kyoṁki jīv to paramārthase upayogasvarūp hai .
yahān̐ aisā jānanā ki — pahale vyavahāranayako asatyārtha kahā thā so vahān̐ aisā na samajhanā ki yah sarvathā asatyārtha hai, kintu kathaṁcit asatyārtha jānanā; kyoṁki jab ek dravyako bhinna, paryāyoṁse abhedarūp, usake asādhāraṇ guṇamātrako pradhān karake kahā jātā hai tab paraspar dravyoṁkā nimitta-naimittikabhāv tathā nimittase honevālī paryāyeṁ — ve sab gauṇ ho jāte haiṁ, ve ek abhedadravyakī dr̥ṣṭimeṁ pratibhāsit nahīṁ hote . isaliye ve sab us dravyameṁ nahīṁ hai isaprakār kathaṁcit niṣedh kiyā jātā hai . yadi un bhāvoṁko us dravyameṁ kahā jāye to vah vyavahāranayase kahā jā sakatā hai . aisā nayavibhāg hai .
yahān̐ śuddhanayakī dr̥ṣṭise kathan hai, isaliye aisā siddha kiyā hai ki jo yah samasta bhāv siddhāntameṁ jīvake kahe gaye haiṁ so vyavahārase kahe gaye haiṁ . yadi nimitta-naimittikabhāvakī dr̥ṣṭise dekhā jāye to vah vyavahār kathaṁcit satyārtha bhī kahā jā sakatā hai . yadi sarvathā asatyārtha hī kahā jāye to sarva vyavahārakā lop ho jāyegā aur sarva vyavahārakā lop honese paramārthakā bhī lop ho jāyegā . isaliye jinendradevakā upadeś syādvādarūp samajhanā hī samyagjñān hai, aur sarvathā ekānta vah mithyātva hai ..58* se 60..
Page 115 of 642
PDF/HTML Page 148 of 675
single page version
yatkil sarvāsvapyavasthāsu yadātmakatven vyāptaṁ bhavati tadātmakatvavyāptiśūnyaṁ na bhavati, tasya taiḥ sah tādātmyalakṣaṇaḥ sambandhaḥ syāt . tataḥ sarvāsvapyavasthāsu varṇādyātmakatvavyāptasya bhavato varṇādyātmakatvavyāptiśūnyasyābhavataśca pudgalasya varṇādibhiḥ sah tādātmyalakṣaṇaḥ saṁbaṁdhaḥ syāt; saṁsārāvasthāyāṁ kathaṁcidvarṇādyātmakatvavyāptasya bhavato varṇādyātmakatvavyāpti- śūnyasyābhavataścāpi mokṣāvasthāyāṁ sarvathā varṇādyātmakatvavyāptiśūnyasya bhavato varṇādyātma-
ab yahān̐ praśna hotā hai ki varṇādike sāth jīvakā tādātmyalakṣaṇ sambandha kyoṁ nahīṁ hai ? usake uttarasvarūp gāthā kahate haiṁ : —
saṁsārase parimuktake nahiṁ bhāv ko varṇādike ..61..
gāthārtha : — [varṇādayaḥ ] jo varṇādik haiṁ ve [saṁsārasthānāṁ ] saṁsārameṁ sthit [jīvānāṁ ] jīvoṁke [tatra bhave ] us saṁsārameṁ [bhavanti ] hote haiṁ aur [saṁsārapramuktānāṁ ] saṁsārase mukta hue jīvoṁke [khalu ] niścayase [varṇādayaḥ ke cit ] varṇādik koī bhī (bhāv) [na santi ] nahīṁ hai; (isaliye tādātmyasambandha nahīṁ hai) .
ṭīkā : — jo niścayase samasta hī avasthāoṁmeṁ yad-ātmakapanese arthāt jis -svarūpapanese vyāpta ho aur tad-ātmakapanekī arthāt us-svarūpapanekī vyāptise rahit na ho, usakā unake sāth tādātmyalakṣaṇ sambandha hotā hai . (jo vastu sarva avasthāoṁmeṁ jis bhāvasvarūp ho aur kisī avasthāmeṁ us bhāvasvarūpatāko na choṛe, us vastukā un bhāvoṁke sāth tādātmyasambandha hotā hai .) isaliye sabhī avasthāoṁmeṁ jo varṇādisvarūpatāse vyāpta hotā hai aur varṇādisvarūpatākī vyāptise rahit nahīṁ hotā aise pudgalakā varṇādibhāvoṁke sāth tādātmyalakṣaṇ sambandha hai; aur yadyapi saṁsār-avasthāmeṁ kathaṁcit varṇādisvarūpatāse vyāpta hotā hai tathā
Page 116 of 642
PDF/HTML Page 149 of 675
single page version
ka tvavyāptasyābhavataśca jīvasya varṇādibhiḥ sah tādātmyalakṣaṇaḥ sambandho na kathaṁcanāpi syāt .
jīvo cev hi ede savve bhāv tti maṇṇase jadi hi .
yathā varṇādayo bhāvāḥ krameṇ bhāvitāvirbhāvatirobhāvābhistābhistābhirvyaktibhiḥ varṇādisvarūpatākī vyāptise rahit nahīṁ hotā tathāpi mokṣa-avasthāmeṁ jo sarvathā varṇādisvarūpatākī vyāptise rahit hotā hai aur varṇādisvarūpatāse vyāpta nahīṁ hotā aise jīvakā varṇādibhāvoṁke sāth kisī bhī prakārase tādātmyalakṣaṇ sambandha nahīṁ hai .
bhāvārtha : — dravyakī sarva avasthāoṁmeṁ dravyameṁ jo bhāv vyāpta hote haiṁ un bhāvoṁke sāth dravyakā tādātmyasambandha kahalātā hai . pudgalakī sarva avasthāoṁmeṁ pudgalameṁ varṇādibhāv vyāpta haiṁ, isaliye varṇādibhāvoṁke sāth pudgalakā tādātmyasambandha hai . saṁsārāvasthāmeṁ jīvameṁ varṇādibhāv kisī prakārase kahe jā sakate haiṁ, kintu mokṣa-avasthāmeṁ jīvameṁ varṇādibhāv sarvathā nahīṁ haiṁ, isaliye jīvakā varṇādibhāvoṁke sāth tādātmyasambandha nahīṁ hai yah bāt nyāyaprāpta hai ..61..
ab, yadi koī aisā mithyā abhiprāy vyakta kare ki jīvakā varṇādike sāth tādātmya hai, to usameṁ yah doṣ ātā hai aisā is gāthā dvārā kahate haiṁ : —
to jīv aur ajīvameṁ kuch bhed tujh rahatā nahīṁ ! ..62..
gāthārtha : — varṇādik ke sāth jīvakā tādātmya mānanevāleko kahate haiṁ ki — he mithyā abhiprāyavāle ! [yadi hi ca ] yadi tum [iti manyase ] aise mānoge ki [ete sarve bhāvāḥ ] yah varṇādik sarva bhāv [jīvaḥ ev hi ] jīv hī haiṁ, [tu ] to [te ] tumhāre matameṁ [jīvasya ca ajīvasya ] jīv aur ajīvakā [kaścit ] koī [viśeṣaḥ ] bhed [nāsti ] nahīṁ rahatā .
ṭīkā : — jaise varṇādik bhāv, kramaśaḥ āvirbhāv (pragaṭ honā, upajanā) aur tirobhāv (chip jānā, nāś ho jānā) ko prāpta honevālī aisī un-un vyaktiyoṁke dvārā (arthāt paryāyoṁke
Page 117 of 642
PDF/HTML Page 150 of 675
single page version
pudgaladravyamanugacchantaḥ pudgalasya varṇāditādātmyaṁ prathayanti, tathā varṇādayo bhāvāḥ krameṇ bhāvitāvirbhāvatirobhāvābhistābhistābhirvyaktibhirjīvamanugacchanto jīvasya varṇāditādātmyaṁ prathayantīti yasyābhiniveśaḥ tasya śeṣadravyāsādhāraṇasya varṇādyātmakatvasya pudgalalakṣaṇasya jīven svīkaraṇā- jjīvapudgalayoraviśeṣaprasaktau satyāṁ pudgalebhyo bhinnasya jīvadravyasyābhāvādbhavatyev jīvābhāvaḥ .
dvārā) pudgaladravyake sāth hī rahate hue, pudgalakā varṇādike sāth tādātmya prasiddha karate haiṁ — vistārate haiṁ, isīprakār varṇādikabhāv, kramaśaḥ āvirbhāv aur tirobhāvako prāpta honevālī aisī un-un vyaktiyoṁke dvārā jīvake sāth hī sāth rahate hue, jīvakā varṇādikake sāth tādātmya prasiddha karate haiṁ, vistārate haiṁ — aisā jisakā abhiprāy hai usake matameṁ, anya śeṣ dravyoṁse asādhāraṇ aisī varṇādisvarūpatā — ki jo pudgaladravyakā lakṣaṇ hai — usakā jīvake dvārā aṅgīkār kiyā jātā hai isaliye, jīv-pudgalake aviśeṣakā prasaṅga ātā hai, aur aisā hone par, pudgaloṁse bhinna aisā koī jīvadravya na rahanese, jīvakā avaśya abhāv hotā hai .
bhāvārtha : — jaise varṇādik bhāv pudgaladravyake sāth tādātmyasvarūp haiṁ usī prakār jīvake sāth bhī tādātmyasvarūp hoṁ to jīv-pudgalameṁ kuch bhī bhed na rahe aur aisā honese jīvakā abhāv hī ho jāye yah mahādoṣ ātā hai ..62..
ab, ‘mātra saṁsār-avasthāmeṁ hī jīvakā varṇādike sāth tādātmya hai is abhiprāyameṁ bhī yahī doṣ ātā hai so kahate haiṁ : —
saṁsārasthit sab jīvagaṇ pāye tadā rūpitvako ..63..
aru mokṣaprāpta huā bhi pudgaladravya jīv bane are ! ..64..
Page 118 of 642
PDF/HTML Page 151 of 675
single page version
yasya tu saṁsārāvasthāyāṁ jīvasya varṇāditādātmyamastītyabhiniveśastasya tadānīṁ sa jīvo rūpitvamavaśyamavāpnoti . rūpitvaṁ ca śeṣadravyāsādhāraṇaṁ kasyacid dravyasya lakṣaṇamasti . tato rūpitven lakṣyamāṇaṁ yatkiñcidbhavati sa jīvo bhavati . rūpitven lakṣyamāṇaṁ pudgaladravyamev bhavati . evaṁ pudgaladravyamev svayaṁ jīvo bhavati, na punaritaraḥ kataro‘pi . tathā ca sati, mokṣāvasthāyāmapi nityasvalakṣaṇalakṣitasya dravyasya sarvāsvapyavasthāsvanapāyitvādanādinidhanatven pudgaladravyamev svayaṁ jīvo bhavati, na punaritaraḥ kataro‘pi . tathā ca sati, tasyāpi pudgalebhyo bhinnasya
gāthārtha : — [ath ] athavā yadi [tav ] tumhārā mat yah ho ki — [saṁsārasthānāṁ jīvānāṁ ] saṁsārameṁ sthit jīvoṁke hī [varṇādayaḥ ] varṇādik (tādātmyasvarūpase) [bhavanti ] haiṁ, [tasmāt ] to is kāraṇase [saṁsārasthāḥ jīvāḥ ] saṁsārameṁ sthit jīv [rūpitvam āpannāḥ ] rūpitvako prāpta huye; [evaṁ ] aisā hone par, [tathālakṣaṇen ] vaisā lakṣaṇ (arthāt rūpitvalakṣaṇ) to pudgaladravyakā honese, [mūḍhamate ] he mūḍhabuddhi ! [pudgaladravyaṁ ] pudgaladravya hī [jīvaḥ ] jīv kahalāyā [ca ] aur (mātra saṁsār-avasthāmeṁ hī nahīṁ kintu) [nirvāṇam upagataḥ api ] nirvāṇ prāpta hone par bhī [pudgalaḥ ] pudgal hī [jīvatvaṁ ] jīvatvako [prāptaḥ ] prāpta huā !
ṭīkā : — phi ra jisakā yah abhiprāy hai ki — saṁsār-avasthāmeṁ jīvakā varṇādibhāvoṁke sāth tādātmyasambandha hai, usake matameṁ saṁsār-avasthāke samay vah jīv avaśya rūpitvako prāpta hotā hai; aur rūpitva to kisī dravyakā, śeṣ dravyoṁse asādhāraṇ aisā lakṣaṇ hai . isaliye rūpitva(lakṣaṇ)se lakṣit (lakṣyarūp honevālā) jo kuch ho vahī jīv hai . rūpitvase lakṣit to pudgaladravya hī hai . isaprakār pudgaladravya hī svayaṁ jīv hai, kintu usake atirikta dūsarā koī jīv nahīṁ hai . aisā hone par, mokṣa-avasthāmeṁ bhī pudgaladravya hī svayaṁ jīv (siddha hotā) hai, kintu usake atirikta anya koī jīv (siddha hotā) nahīṁ; kyoṁki sadā apane svalakṣaṇase lakṣit aisā dravya sabhī avasthāoṁmeṁ hāni athavā hrāsako na prāpta honese anādi-ananta hotā hai . aisā honese, usake matameṁ bhī (saṁsār-avasthāmeṁ hī jīvakā varṇādike sāth tādātya mānanevāleke matameṁ bhī), pudgaloṁse bhinna aisā koī jīvadravya na rahanese, jīvakā avaśya abhāv hotā hai .
bhāvārtha : — yadi aisā mānā jāy ki saṁsār-avasthāmeṁ jīvakā varṇādike sāth
Page 119 of 642
PDF/HTML Page 152 of 675
single page version
jīvadravyasyābhāvādbhavatyev jīvābhāvaḥ . evametat sthitaṁ yadvarṇādayo bhāvā na jīv iti — ekkaṁ ca doṇṇi tiṇṇi ya cattāri ya paṁc iṁdiyā jīvā . bādarapajjattidarā payaḍīo ṇāmakammassa ..65.. edāhi ya ṇivvattā jīvaṭṭhāṇā u karaṇabhūdāhiṁ .
tādātmyasambandha hai to jīv mūrtik huā; aur mūrtikatva to pudgaladravyakā lakṣaṇ hai; isaliye pudgaladravya hī jīvadravya siddha huā, usake atirikta koī caitanyarūp jīvadravya nahīṁ rahā . aur mokṣa hone par bhī un pudgaloṁkā hī mokṣa huā; isaliye mokṣameṁ bhī pudgal hī jīv ṭhahare, anya koī caitanyarūp jīv nahīṁ rahā . isaprakār saṁsār tathā mokṣameṁ pudgalase bhinna aisā koī caitanyarūp jīvadravya na rahanese jīvakā hī abhāv ho gayā . isaliye mātra saṁsār-avasthāmeṁ hī varṇādibhāv jīvake haiṁ aisā mānanese bhī jīvakā abhāv hī hotā hai ..63-64..
isaprakār yah siddha huā ki varṇādik bhāv jīv nahīṁ haiṁ, yah ab kahate haiṁ : —
paryāpta-anaparyāpta jīv ju nāmakarmakī prakr̥ti haiṁ ..65..
usase racit jīvasthān jo haiṁ, jīv kyoṁ hi kahāy ve ? ..66..
gāthārtha : — [ekaṁ vā ] ekendriy, [dve ] dvīndriy, [trīṇi ca ] trīndriy, [catvāri ca ] caturindriy, [pañcendriyāṇi ] paṁcendriy, [bādaraparyāptetarāḥ ] bādar, sūkṣma, paryāpta aur aparyāpta [jīvāḥ ] jīv — yah [nāmakarmaṇaḥ ] nāmakarmakī [prakr̥tayaḥ ] prakr̥tiyān̐ haiṁ; [etābhiḥ ca ] in
Page 120 of 642
PDF/HTML Page 153 of 675
single page version
niścayataḥ karmakaraṇayorabhinnatvāt yadyen kriyate tattadeveti kr̥tvā, yathā kanakapatraṁ kanaken kriyamāṇaṁ kanakamev, na tvanyat, tathā jīvasthānāni bādarasūkṣmaikendriyadvitricatuḥpaṁcendriy- paryāptāparyāptābhidhānābhiḥ pudgalamayībhiḥ nāmakarmaprakr̥tibhiḥ kriyamāṇāni pudgal ev, na tu jīvaḥ . nāmakarmaprakr̥tīnāṁ pudgalamayatvaṁ cāgamaprasiddhaṁ dr̥śyamānaśarīrādimūrtakāryānumeyaṁ ca . evaṁ gandharasasparśarūpaśarīrasaṁsthānasaṁhananānyapi pudgalamayanāmakarmaprakr̥tinirvr̥ttatve sati tadavyatirekā- jjīvasthānairevoktāni . tato na varṇādayo jīv iti niścayasiddhāntaḥ .
tadev tatsyānna kathaṁcanānyat .
[karaṇabhūtābhiḥ ] karaṇasvarūp hokar [nirvr̥ttāni ] racit [jīvasthānāni ] jo jīvasthān
(jīvasamās) haiṁ ve [jīvaḥ ] jīv [kathaṁ ] kaise [bhaṇyate ] kahe jā sakate haiṁ ?
ṭīkā : — niścayanayase karma aur karaṇakī abhinnatā honese, jo jisase kiyā jātā hai ( – hotā hai) vah vahī hai — yah samajhakar (niścay karake), jaise suvarṇapatra suvarṇase kiyā jātā honese suvarṇa hī hai, anya kuch nahīṁ hai, isīprakār jīvasthān bādar, sūkṣma, ekendriy, dvīndriy, trīndriy, caturindriy, paṁcendriy, paryāpta aur aparyāpta nāmak pudgalamayī nāmakarmakī prakr̥tiyoṁse kiye jāte honese pudgal hī haiṁ, jīv nahīṁ haiṁ . aur nāmakarmakī prakr̥tiyoṁkī pudgalamayatā to āgamase prasiddha hai tathā anumānase bhī jānī jā sakatī hai, kyoṁki pratyakṣa dikhāī denevāle śarīr ādi to mūrtik bhāv haiṁ ve karmaprakr̥tiyoṁke kārya haiṁ, isaliye karmaprakr̥tiyān̐ pudgalamay haiṁ aisā anumān ho sakatā hai .
isīprakār gandha, ras, sparśa, rūp, śarīr, saṁsthān aur saṁhanan bhī pudgalamay nāmakarmakī prakr̥tiyoṁke dvārā racit honese pudgalase abhinna hai; isaliye mātra jīvasthānoṁko pudgalamay kahane par, in sabako bhī pudgalamay hī kathit samajhanā cāhiye .
isaliye varṇādik jīv nahīṁ haiṁ yah niścayanayakā siddhānta hai ..65-66..
yahān̐ isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [yen ] jis vastuse [atra yad kiṁcit nirvartyate ] jo bhāv bane, [tat ] vah bhāv [tad ev syāt ] vah vastu hī hai, [kathaṁcan ] kisī bhī prakār [ anyat na ] anya vastu nahīṁ hai; [ih ] jaise jagatameṁ [rukmeṇ nirvr̥ttam asikośaṁ ] svarṇanirmit myānako [rukmaṁ paśyanti ] log
Page 121 of 642
PDF/HTML Page 154 of 675
single page version
paśyanti rukmaṁ na kathaṁcanāsim ..38..
nirmāṇamekasya hi pudgalasya .
yataḥ sa vijñānaghanastato‘nyaḥ ..39..
bhāvārtha : — varṇādi pudgal-racit haiṁ, isaliye ve pudgal hī haiṁ, jīv nahīṁ .38.
ab dūsarā kalaś kahate haiṁ : —
ślokārtha : — aho jñānī janoṁ ! [idaṁ varṇādisāmagrayam ] ye varṇādikase lekar guṇasthānaparyaṁt bhāv haiṁ un samastako [ekasya pudgalasya hi nirmāṇam ] ek pudgalakī racanā [vidantu ] jāno; [tataḥ ] isaliye [idaṁ ] yah bhāv [pudgalaḥ ev astu ] pudgal hī hoṁ, [na ātmā ] ātmā na hoṁ; [yataḥ ] kyoṁki [saḥ vijñānaghanaḥ ] ātmā to vijñānaghan hai, jñānakā puṁj hai, [tataḥ ] isaliye [anyaḥ ] vah in varṇādik bhāvoṁse anya hī hai .39.
ab, yah kahate haiṁ ki jñānaghan ātmāke atirikta jo kuch hai use jīv kahanā so sab vyavahār mātra hai : —
vyavahārase kahī jīvasaṁjñā dehako śāstran mahīṁ ..67..
gāthārtha : — [ye ] jo [paryāptāparyāptāḥ ] paryāpta, aparyāpta, [sūkṣmāḥ bādarāḥ ca ] sūkṣma
Page 122 of 642
PDF/HTML Page 155 of 675
single page version
yatkil bādarasūkṣmaikendriyadvitricatuḥpañcendriyaparyāptāparyāptā iti śarīrasya saṁjñāḥ sūtre jīvasaṁjñātvenoktāḥ aprayojanārthaḥ paraprasiddhayā ghr̥taghaṭavadvayavahāraḥ . yathā hi kasyacidājanma- prasiddhaikaghr̥takumbhasya taditarakumbhānabhijñasya prabodhanāy yo‘yaṁ ghr̥takumbhaḥ sa mr̥ṇmayo, na ghr̥tamay iti tatprasiddhayā kumbhe ghr̥takumbhavyavahāraḥ, tathāsyājñānino lokasyāsaṁsāraprasiddhāśuddhajīvasya śuddhajīvānabhijñasya prabodhanāy yo‘yaṁ varṇādimān jīvaḥ sa jñānamayo, na varṇādimay iti tatprasiddhayā jīve varṇādimadvayavahāraḥ .
[sūtre ] sūtrameṁ [vyavahārataḥ ] vyavahārase [uktāḥ ] kahī haiṁ .
ṭīkā : — bādar, sūkṣma, ekendriy, dvīndriy, trīndriy, caturindriy, paṁcendriy, paryāpta, aparyāpta — in śarīrakī saṁjñāoṁko (nāmoṁko) sūtrameṁ jīvasaṁjñārūpase kahā hai, vah parakī prasiddhike kāraṇ, ‘ghīke ghaṛe’ kī bhān̐ti vyavahār hai — ki jo vyavahār aprayojanārtha hai (arthāt usameṁ prayojanabhūt vastu nahīṁ hai) . isī bātako spaṣṭa kahate haiṁ : —
jaise kisī puruṣako janmase lekar mātra ‘ghīkā ghaṛā’ hī prasiddha (jñāt) ho, usake atirikta vah dūsare ghaṛeko na jānatā ho, use samajhāneke liye ‘‘jo yah ‘ghīkā ghaṛā’ hai so miṭṭīmay hai, ghīmay nahīṁ’’ isaprakār (samajhānevāleke dvārā) ghaṛemeṁ ‘ghīkā ghaṛe’kā vyavahār kiyā jātā hai, kyoṁki us puruṣako ‘ghīkā ghaṛā’ hī prasiddha (jñāt) hai; isīprakār is ajñānī lokako anādi saṁsārase lekar ‘aśuddha jīv’ hī prasiddha (jñāt) hai, vah śuddha jīvako nahīṁ jānatā, use samajhāneke liye ( — śuddha jīvakā jñān karāneke liye) ‘‘jo yah ‘varṇādimān jīv’ hai so jñānamay hai , varṇādimay nahīṁ ’’ isaprakār (sūtrameṁ) jīvameṁ varṇādi-mānapanekā vyavahār kiyā gayā hai, kyoṁki us ajñānī lokako ‘varṇādimān jīv’ hī prasiddha (jñāt) haiṁ ..67..
ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [cet ] yadi [ghr̥takumbhābhidhāne api ] ‘ghīkā ghaṛā’ aisā kahane par bhī [kumbhaḥ ghr̥tamayaḥ na ] ghaṛā hai vah ghīmay nahīṁ hai ( — miṭṭīmay hī hai), [varṇādimat-jīv-jalpane api ] to isīprakār ‘varṇādimān jīv’ aisā kahane par bhī [jīvaḥ na tanmayaḥ ] jīv hai vah varṇādimay nahīṁ hai (-jñānaghan hī hai) .
Page 123 of 642
PDF/HTML Page 156 of 675
single page version
mithyādr̥ṣṭayādīni guṇasthānāni hi paudgalikamohakarmaprakr̥tivipākapūrvakatve sati, nityamacetanatvāt, kāraṇānuvidhāyīni kāryāṇīti kr̥tvā, yavapūrvakā yavā yavā eveti nyāyen, pudgal ev, na tu jīvaḥ . guṇasthānānāṁ nityamacetanatvaṁ cāgamāccaitanyasvabhāvavyāptasyātmano-
bhāvārtha : — ghīse bhare hue ghaṛeko vyavahārase ‘ghīkā ghaṛā’ kahā jātā hai tathāpi niścayase ghaṛā ghī-svarūp nahīṁ hai; ghī ghī-svarūp hai, ghaṛā miṭṭī-svarūp hai; isīprakār varṇa, paryāpti, indriyān̐ ityādike sāth ekakṣetrāvagāharūp sambandhavāle jīvako sūtrameṁ vyavahārase ‘paṁcendriy jīv, paryāpta jīv, bādar jīv, dev jīv, manuṣya jīv’ ityādi kahā gayā hai tathāpi niścayase jīv us-svarūp nahīṁ hai; varṇa, paryāpti, indriyān̐ ityādi pudgalasvarūp haiṁ, jīv jñānasvarūp hai .40.
ab kahate haiṁ ki (jaise varṇādi bhāv jīv nahīṁ haiṁ yah siddha huā usīprakār) yah bhī siddha huā ki rāgādi bhāv bhī jīv nahīṁ haiṁ : —
ve kyoṁ bane ātmā, nirantar jo acetan jin kahe ? ..68..
gāthārtha : — [yāni imāni ] jo yah [guṇasthānāni ] guṇasthān haiṁ ve [mohanakarmaṇaḥ udayāt tu ] mohakarmake udayase hote haiṁ [varṇitāni ] aisā (sarvajñake āgamameṁ) varṇan kiyā gayā hai; [tāni ] ve [jīvāḥ ] jīv [kathaṁ ] kaise [bhavanti ] ho sakate haiṁ [yāni ] ki jo [nityaṁ ] sadā [acetanāni ] acetan [uktāni ] kahe gaye haiṁ ?
ṭīkā : — ye mithyādr̥ṣṭi ādi guṇasthān paudgalik mohakarmakī prakr̥tike udayapūrvak hote honese, sadā hī acetan honese, kāraṇ jaise hī kārya hote haiṁ aisā samajhakar (niścayakar) jaupūrvak honevāle jo jau, ve jau hī hote haiṁ isī nyāyase, ve pudgal hī haiṁ — jīv nahīṁ . aur guṇasthānoṁkā sadā hī acetanatva to āgamase siddha hotā hai tathā caitanyasvabhāvase vyāpta jo ātmā usase bhinnapanese ve guṇasthān bhedajñāniyoṁke dvārā svayaṁ upalabhyamān haiṁ, isaliye bhī unakā sadā hī acetanatva siddha hotā hai .
Page 124 of 642
PDF/HTML Page 157 of 675
single page version
‘tiriktatven vivecakaiḥ svayamupalabhyamānatvācca prasādhyam .
evaṁ rāgadveṣamohapratyayakarmanokarmavargavargaṇāspardhakādhyātmasthānānubhāgasthānayogasthānabaṁdh- sthānodayasthānamārgaṇāsthānasthitibaṁdhasthānasaṁkleśasthānaviśuddhisthānasaṁyamalabdhisthānānyapi pudgal- karmapūrvakatve sati, nityamacetanatvāt, pudgal ev, na tu jīv iti svayamāyātam . tato rāgādayo bhāvā na jīv iti siddham .
isīprakār rāg, dveṣ, moh, pratyay, karma, nokarma, varga, vargaṇā, spardhak, adhyātmasthān, anubhāgasthān, yogasthān, bandhasthān, udayasthān, mārgaṇāsthān, sthitibandhasthān, saṁkleśasthān, viśuddhisthān aur saṁyamalabdhisthān bhī pudgalakarmapūrvak hote honese, sadā hī acetan honese, pudgal hī haiṁ — jīv nahīṁ aisā svataḥ siddha ho gayā .
isase yah siddha huā ki rāgādibhāv jīv nahīṁ haiṁ .
bhāvārtha : — śuddhadravyārthik nayakī dr̥ṣṭimeṁ caitanya abhed hai aur usake pariṇām bhī svābhāvik śuddha jñān-darśan haiṁ . paranimittase honevāle caitanyake vikār, yadyapi caitanya jaise dikhāī dete haiṁ tathāpi, caitanyakī sarva avasthāoṁmeṁ vyāpak na honese caitanyaśūnya haiṁ — jaṛ haiṁ . aur āgamameṁ bhī unheṁ acetan kahā hai . bhedajñānī bhī unheṁ caitanyase bhinnarūp anubhav karate haiṁ, isaliye bhī ve acetan haiṁ, cetan nahīṁ .
praśna : — yadi ve cetan nahīṁ haiṁ to kyā haiṁ ? ve pudgal haiṁ yā kuch aur ?
uttar : — ve pudgalakarmapūrvak hote haiṁ, isaliye ve niścayase pudgal hī haiṁ, kyoṁki kāraṇ jaisā hī kārya hotā hai .
isaprakār yah siddha kiyā ki pudgalakarmake udayake nimittase honevāle caitanyake vikār bhī jīv nahīṁ, pudgal haiṁ ..68..
ab yahān̐ praśna hotā hai ki varṇādik aur rāgādik jīv nahīṁ haiṁ to jīv kaun hai ? usake uttararūp ślok kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [anādi ] jo anādi1 hai, [anantam ] ananta2 hai, [acalaṁ ]
1. arthāt kisī kāl utpanna nahīṁ huā . 2. arthāt kisī kāl jisakā vināś nahīṁ .
Page 125 of 642
PDF/HTML Page 158 of 675
single page version
nāmūrtatvamupāsya paśyati jagajjīvasya tattvaṁ tataḥ .
vyaktaṁ vyaṁjitajīvatattvamacalaṁ caitanyamālambyatām ..42..
acal1 hai, [svasaṁvedyam ] svasaṁvedya2 hai [tu ] aur [sphu ṭam ] pragaṭ3 hai — aisā jo [idaṁ caitanyam ] yah caitanya [uccaiḥ ] atyanta [cakacakāyate ] cakacakit – prakāśit ho rahā hai, [svayaṁ jīvaḥ ] vah svayaṁ hī jīv hai .
bhāvārtha : — varṇādik aur rāgādik bhāv jīv nahīṁ haiṁ, kintu jaisā ū par kahā vaisā caitanyabhāv hī jīv hai .41.
ab, kāvya dvārā yah samajhāte haiṁ ki cetanatva hī jīvakā yogya lakṣaṇ hai : —
ślokārtha : — [yataḥ ajīvaḥ asti dvedhā ] ajīv do prakārake haiṁ — [varṇādyaiḥ sahitaḥ ] varṇādisahit [tathā virahitaḥ ] aur varṇādirahit; [tataḥ ] isaliye [amūrtatvam upāsya ] amūrtatvakā āśray lekar bhī (arthāt amūrtatvako jīvakā lakṣaṇ mānakar bhī) [jīvasya tattvaṁ ] jīvake yathārtha svarūpako [jagat na paśyati ] jagat nahīṁ dekh sakatā; — [iti ālocya ] isaprakār parīkṣā karake [vivecakaiḥ ] bhedajñānī puruṣoṁne [na avyāpi ativyāpi vā ] avyāpti aur ativyāpti dūṣaṇoṁse rahit [caitanyam ] cetanatvako jīvakā lakṣaṇ kahā hai [samucitaṁ ] vah yogya hai . [vyaktaṁ ] vah caitanyalakṣaṇ pragaṭ hai, [vyaṁjit-jīv-tattvam ] usane jīvake yathārtha svarūpako pragaṭ kiyā hai aur [acalaṁ ] vah acal hai — calācalatā rahit, sadā vidyamān hai . [ālambyatām ] jagat usīkā avalamban karo ! (usase yathārtha jīvakā grahaṇ hotā hai .)
bhāvārtha : — niścayase varṇādibhāv — varṇādibhāvoṁmeṁ rāgādibhāv antarhit haiṁ — jīvameṁ kabhī vyāpti nahīṁ hote, isaliye ve niścayase jīvake lakṣaṇ haiṁ hī nahīṁ; unheṁ vyavahārase jīvakā lakṣaṇ mānane par bhī avyāpti nāmak doṣ ātā hai, kyoṁki siddha jīvoṁmeṁ ve bhāv vyavahārase bhī vyāpta nahīṁ hote . isaliye varṇādibhāvoṁkā āśray lenese jīvakā yathārthasvarūp jānā hī nahīṁ jātā .
yadyapi amūrtatva sarva jīvoṁmeṁ vyāpta hai tathāpi use jīvakā lakṣaṇ mānane par ativyāptināmak doṣ ātā hai,kāraṇ ki pān̐c ajīv dravyoṁmeṁse ek pudgaladravyake atirikta dharma,
1. arthāt jo kabhī caitanyapanese anyarūp – calācal nahīṁ hotā . 2. arthāt jo svayaṁ apane āpase hī jānā jātā hai . 3. arthāt chupā huā nahīṁ .
Page 126 of 642
PDF/HTML Page 159 of 675
single page version
jñānī jano‘nubhavati svayamullasantam .
mohastu tatkathamaho bat nānaṭīti ..43..
varṇādimānnaṭati pudgal ev nānyaḥ .
caitanyadhātumayamūrtiray ca jīvaḥ ..44..
adharma, ākāś aur kāl — ye cār dravya amūrta honese, amūrtatva jīvameṁ vyāpatā hai vaise hī cār ajīv dravyoṁmeṁ bhī vyāpatā hai; isaprakār ativyāpti doṣ ātā hai . isaliye amūrtatvakā āśray lenese bhī jīvake yathārtha svarūpakā grahaṇ nahīṁ hotā .
caitanyalakṣaṇ sarva jīvoṁmeṁ vyāpatā honese avyāptidoṣase rahit hai, aur jīvake atirikta kisī anya dravyameṁ vyāpatā na honese ativyāptidoṣase rahit hai; aur vah pragaṭ hai; isaliye usīkā āśray grahaṇ karanese jīvake yathārtha svarūpakā grahaṇ ho sakatā hai .42.
ab, ‘jab ki aise lakṣaṇase jīv pragaṭ hai tab bhī ajñānī janoṁko usakā ajñān kyoṁ rahatā hai ? — isaprakār ācāryadev āścarya tathā khed pragaṭ karate haiṁ : —
ślokārtha : — [iti lakṣaṇataḥ ] yoṁ pūrvokta bhinna lakṣaṇake kāraṇ [jīvāt ajīvam vibhinnaṁ ] jīvase ajīv bhinna hai [svayam ullasantam ] use (ajīvako) apane āp hī (-svatantrapane, jīvase bhinnapane) vilasit huā — pariṇamit hotā huā [jñānī janaḥ ] jñānījan [anubhavati ] anubhav karate haiṁ, [tat ] tathāpi [ajñāninaḥ ] ajñānīko [niravadhi-pravijr̥mbhitaḥ ayaṁ mohaḥ tu ] amaryādarūpase phai lā huā yah moh (arthāt sva-parake ekatvakī bhrānti) [katham nānaṭīti ] kyoṁ nācatā hai — [aho bat ] yah hameṁ mahā āścarya aur khed hai ! 43.
ab punaḥ mohakā pratiṣedh karate hue kahate haiṁ ki ‘yadi moh nācatā hai to nāco ? tathāpi aisā hī hai’ : —
ślokārtha : — [asmin anādini mahati avivek-nāṭaye ] is anādikālīn mahā
Page 127 of 642
PDF/HTML Page 160 of 675
single page version
jīvājīvau sphu ṭavighaṭanaṁ naiv yāvatprayātaḥ .
jñātr̥dravyaṁ svayamatirasāttāvaduccaiścakāśe ..45..
avivekake nāṭakameṁ athavā nācameṁ [varṇādimān pudgalaḥ ev naṭati ] varṇādimān pudgal hī nācatā hai, [na anyaḥ ] anya koī nahīṁ; (abhed jñānameṁ pudgal hī anek prakārakā dikhāī detā hai, jīv to anek prakārakā nahīṁ hai;) [ca ] aur [ayaṁ jīvaḥ ] yah jīv to [rāgādi-pudgal-vikār- viruddha-śuddha-caitanyadhātumay-mūrtiḥ ] rāgādik pudgal-vikāroṁse vilakṣaṇ, śuddha caitanyadhātumay mūrti hai .
bhāvārtha : — rāgādik cidvikāroṁko (-caitanyavikāroṁko) dekhakar aisā bhram nahīṁ karanā ki ye bhī caitanya hī haiṁ, kyoṁki caitanyakī sarvaavasthāoṁmeṁ vyāpta hoṁ to caitanyake kahalāyeṁ . rāgādi vikār sarva avasthāoṁmeṁ vyāpta nahīṁ hote — mokṣaavasthāmeṁ unakā abhāv hai . aur unakā anubhav bhī ākulatāmay duḥkharūp hai . isaliye ve cetan nahīṁ, jaṛ haiṁ . caitanyakā anubhav nirākul hai, vahī jīvakā svabhāv hai aisā jānanā .44.
ab, bhedajñānakī pravr̥ttike dvārā yah jñātādravya svayaṁ pragaṭ hotā hai isaprakār kalaśameṁ mahimā pragaṭ karake adhikār pūrṇa karate haiṁ : —
ślokārtha : — [itthaṁ ] isaprakār [jñān-krakac-kalanā-pāṭanaṁ ] jñānarūpī karavatakā jo bārambār abhyās hai use [nāṭayitvā ] nacākar [yāvat ] jahān̐ [jīvājīvau ] jīv aur ajīv donāeṁ [sphu ṭa-vighaṭanaṁ na ev prayātaḥ ] pragaṭarūpase alag nahīṁ hue, [tāvat ] vahān̐ to [jñātr̥dravya ] jñātādravya, [prasabh-vikasat-vyakta -cinmātraśaktyā ] atyanta vikāsarūp hotī huī apanī pragaṭ cinmātraśaktise [viśvaṁ vyāpya ] viśvako vyāpta karake, [svayam ] apane āp hī [atirasāt ] ati vegase [uccaiḥ ] ugratayā arthāt ātyantikarūpase [cakāśe ] prakāśit ho uṭhā .
bhāvārtha : — is kalaśakā āśay do prakārase hai : —
uparokta jñānakā abhyās karate karate jahān̐ jīv aur ajīv donoṁ spaṣṭa bhinna samajhameṁ āye ki tatkāl hī ātmākā nirvikalpa anubhav huā — samyagdarśan huā . (samyagdr̥ṣṭi ātmā śrutajñānase viśvake samasta bhāvoṁko saṁkṣepase athavā vistārase jānatā hai aur niścayase viśvako pratyakṣa jānanekā usakā svabhāv hai; isaliye yah kahā ki vah viśvako jānatā hai .) ek āśay to isaprakār hai .