Page 128 of 642
PDF/HTML Page 161 of 675
single page version
iti jīvājīvau pr̥thagbhūtvā niṣkrāntau .
iti śrīmadamr̥tacandrasūriviracitāyāṁ samayasāravyākhyāyāmātmakhyātau jīvājīvaprarūpakaḥ prathamo‘ṅkaḥ ..
dūsarā āśay isaprakārase hai : — jīv-ajīvakā anādikālīn saṁyog keval alag honese pūrva arthāt jīvakā mokṣa honese pūrva, bhedajñānake bhāte-bhāte amuk daśā hone par nirvikalpa dhārā jamīṁ — jisameṁ keval ātmākā anubhav rahā; aur vah śreṇi atyanta vegase āge barḥate barḥate kevalajñān pragaṭ huā . aur phi ra aghātiyākarmoṁkā nāś hone par jīvadravya ajīvase keval bhinna huā . jīv-ajīvake bhinna honekī yah rīti hai .45.
ṭīkā : — isaprakār jīv aur ajīv alag alag hokar (raṅgabhūmimeṁse) bāhar nikal gaye .
bhāvārtha : — samayasārakī is ‘ātmakhyāti’ nāmak ṭīkāke prārambhameṁ pahale raṅgabhūmisthal kahakar usake bād ṭīkākār ācāryane aisā kahā thā ki nr̥tyake akhāṛemeṁ jīv-ajīv donoṁ ek hokar praveś karate haiṁ aur donoṁne ekatvakā svān̐g racā hai . vahān̐, bhedajñānī samyagdr̥ṣṭi puruṣane samyagjñānase un jīv-ajīv donoṁkī unake lakṣaṇabhedase parīkṣā karake donoṁko pr̥thak jānā, isaliye svān̐g pūrā huā aur donoṁ alag alag hokar akhāṛese bāhar nikal gaye . isaprakār alaṅkārapūrvak varṇan kiyā hai .
samyak bhedavijñān bhaye budh bhinna gahe nijabhāv sudāvaiṁ;
śrī guruke upadeś sunai ru bhale din pāy ajñān gamāvaiṁ,
te jagamān̐hi mahanta kahāy vasaiṁ śiv jāy sukhī nit thāvaiṁ .
isaprakār śrī samayasārakī (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī samayasār paramāgamakī) śrīmad amr̥tacaṁdrācāryadevaviracit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmeṁ jīv-ajīvkā prarūpak pahalā aṅka samāpta huā .
Page 129 of 642
PDF/HTML Page 162 of 675
single page version
ityajñānāṁ śamayadabhitaḥ kartr̥karmapravr̥ttim .
sākṣātkurvannirupadhipr̥thagdravyanirbhāsi viśvam ..46..
karma nāśi śivameṁ base, tinheṁ namū, mad khoy .
pratham ṭīkākār kahate haiṁ ki ‘ab jīv-ajīv hī ek kartākarmake veṣameṁ praveś karate haiṁ’ . jaise do puruṣ paraspar koī ek svān̐g karake nr̥tyake akhāṛemeṁ praveś kareṁ usīprakār jīv-ajīv donoṁ ek kartākarmakā svān̐g karake praveś karate haiṁ isaprakār yahān̐ ṭīkākārane alaṅkār kiyā hai .
ab pahale, us svān̐gako jñān yathārtha jān letā hai us jñānakī mahimākā kāvya kahate haiṁ : –
ślokārtha : — ‘[ih ] is lokameṁ [aham cid ] maiṁ caitanyasvarūp ātmā to [ekaḥ kartā ] ek kartā hūn̐ aur [amī kopādayaḥ ] yah krodhādi bhāv [me karma ] mere karma haiṁ’ [iti ajñānāṁ kartr̥karmapravr̥ttim ] aisī ajñāniyoṁke jo kartākarmakī pravr̥tti hai use [abhitaḥ śamayat ] sab orase śaman karatī huī ( – miṭātī huī) [jñānajyotiḥ ] jñānajyoti [sphu rati ] sphu rāyamān hotī hai . vah jñān-jyoti [param-udāttam ] param udātta hai arthāt kisīke ādhīn nahīṁ hai, [atyantadhīraṁ ] atyanta dhīr hai arthāt kisī bhī prakārase ākulatārūp nahīṁ hai aur [nirupadhi-pr̥thagdravya-nirbhāsi ] parakī sahāyatāke binā-bhinna bhinna dravyoṁko prakāśit karanekā usakā svabhāv hai, isaliye [viśvam sākṣāt kurvat ] vah samasta lokālokako sākṣāt karatī hai — pratyakṣa jānatī hai .
Page 130 of 642
PDF/HTML Page 163 of 675
single page version
bhāvārtha : — aisā jñānasvarūp ātmā hai vah, paradravya tathā parabhāvoṁke kartr̥tvarūp ajñānako dūr karake, svayaṁ pragaṭ prakāśamān hotā hai .46.
ab, jab tak yah jīv āsravake aur ātmāke viśeṣako (antarako) nahīṁ jāne tab tak vah ajñānī rahatā huā, āsravoṁmeṁ svayaṁ līn hotā huā, karmoṁkā bandha karatā hai yah gāthā dvārā kahate haiṁ : —
krodhādimeṁ sthiti hoy hai ajñāni aise jīvakī ..69..
sarvajñane niścay kahā, yoṁ bandha hotā jīvake ..70..
gāthārtha : — [jīvaḥ ] jīv [yāvat ] jab tak [ātmāsravayoḥ dvayoḥ api tu ] ātmā aur āsrav — in donoṁke [viśeṣāntaraṁ ] antar aur bhedako [na vetti ] nahīṁ jānatā [tāvat ] tab tak [saḥ ] vah [ajñānī ] ajñānī rahatā huā [krodhādiṣu ] krodhādik āsravoṁmeṁ [vartate ] pravartatā hai; [krodhādiṣu ] krodhādikameṁ [vartamānasya tasya ] pravartamān usake [karmaṇaḥ ] karmakā [sañcayaḥ ] saṁcay [bhavati ] hotā hai . [khalu ] vāstavameṁ [evaṁ ] isaprakār [jīvasya ] jīvake [bandhaḥ ] karmoṁkā bandha [sarvadarśibhiḥ ] sarvajñadevoṁne [bhaṇitaḥ ] kahā hai .
ṭīkā : — jaise yah ātmā, jinake tādātmyasiddha sambandha hai aise ātmā aur jñānameṁ
Page 131 of 642
PDF/HTML Page 164 of 675
single page version
vartate, tatra vartamānaśca jñānakriyāyāḥ svabhāvabhūtatvenāpratiṣiddhatvājjānāti, tathā saṁyogasiddha- saṁbaṁdhayorapyātmakrodhādyāsravayoḥ svayamajñānen viśeṣamajānan yāvadbhedaṁ na paśyati tāvadaśaṁk mātmatayā krodhādau vartate, tatra vartamānaśca krodhādikriyāṇāṁ parabhāvabhūtatvātpratiṣiddhatve‘pi svabhāvabhūtatvādhyāsātkrudhyati rajyate muhyati ceti . tadatra yo‘yamātmā svayamajñānabhavane jñānabhavanamātrasahajodāsīnāvasthātyāgen vyāpriyamāṇaḥ pratibhāti sa kartā; yattu jñānabhavan- vyāpriyamāṇatvebhyo bhinnaṁ kriyamāṇatvenāntarutplavamānaṁ pratibhāti krodhādi tatkarma . evamiyamanādirajñānajā kartr̥karmapravr̥ttiḥ . evamasyātmanaḥ svayamajñānātkartr̥karmabhāven krodhādiṣu vartamānasya tamev krodhādivr̥ttirūpaṁ pariṇāmaṁ nimittamātrīkr̥tya svayamev pariṇamamānaṁ paudgalikaṁ karma saṁcayamupayāti . evaṁ jīvapudgalayoḥ parasparāvagāhalakṣaṇasambandhātmā bandhaḥ sidhyet . sa viśeṣ (antar, bhinna lakṣaṇ) na honese unake bhedako (pr̥thaktvako) na dekhatā huā, niḥśaṁkatayā jñānameṁ apanepanese pravartatā hai, aur vahān̐ (jñānameṁ apanepanese) pravartatā huā vah, jñānakriyākā svabhāvabhūt honese niṣedh nahīṁ kiyā gayā hai isaliye, jānatā hai — jānanerūpameṁ pariṇamit hotā hai, isīprakār jab tak yah ātmā, jinheṁ saṁyogasiddha sambandha hai aise ātmā aur krodhādi āsravoṁmeṁ bhī, apane ajñānabhāvase, viśeṣ na jānatā huā unake bhedako nahīṁ dekhatā tab tak niḥśaṁkatayā krodhādimeṁ apanepane se pravartatā hai, aur vahān̐ (krodhādimeṁ apanepanese) pravartatā huā vah, yadyapi krodhādi kriyākā parabhāvabhūt honese niṣedh kiyā gayā hai tathāpi vah svabhāvabhūt honekā use adhyās honese, krodharūp pariṇamit hotā hai, rāgarūp pariṇamit hotā hai, moharūp pariṇamit hotā hai . ab yahān̐, jo yah ātmā apane ajñānabhāvase 1jñānabhavanamātra sahaj udāsīn (jñātādraṣṭāmātra) avasthākā tyāg karake ajñānabhavanavyāpārarūp arthāt krodhādivyāpārarūp pravartamān hotā huā pratibhāsit hotā hai; vah ka rtā hai; aur jñānabhavanavyāpārarūp pravartanase bhinna, jo 2kriyamāṇarūpase antaraṅgameṁ utpanna hote hue pratibhāsit hote haiṁ, aise krodhādik ve, (us kartāke) karma haiṁ . isaprakār anādikālīn ajñānase honevālī yah (ātmākī) kartākarmakī pravr̥tti hai . isaprakār apane ajñānake kāraṇ kartākarmabhāvase krodhādimeṁ pravartamān is ātmāke, krodhādikī pravr̥ttirūp usī pariṇāmako nimittamātra karake svayaṁ apane bhāvase hī pariṇamit honevālā paudgalik karma ikaṭṭhā hotā hai . isaprakār jīv aur pudgalakā, paraspar avagāh jisakā lakṣaṇ hai aise sambandharūp bandha siddha hotā hai . anekātmak hone par bhī (anādi) ek pravāharūp honese jisameṁ itaretarāśray doṣ
1. bhavan = honā vah; pariṇamanā vah; pariṇaman .
2. kriyamāṇarūpase = kiyā jātā vah — usarūpase
Page 132 of 642
PDF/HTML Page 165 of 675
single page version
cānekātmakaikasantānatven nirastetaretarāśrayadoṣaḥ kartr̥karmapravr̥ttinimittasyājñānasya nimittam .
ih kil svabhāvamātraṁ vastu, svasya bhavanaṁ tu svabhāvaḥ . ten jñānasya bhavanaṁ khalvātmā, dūr ho gayā hai aisā vah bandha, kartākarmakī pravr̥ttikā nimitta jo ajñān usakā nimitta hai .
bhāvārtha : — yah ātmā, jaise apane jñānasvabhāvarūp pariṇamit hotā hai usīprakār jab tak krodhādirūp bhī pariṇamit hotā hai, jñānameṁ aur krodhādimeṁ bhed nahīṁ jānatā, tab tak usake kartākarmakī pravr̥tti hai; krodhādirūp pariṇamit hotā huā vah svayaṁ kartā hai aur krodhādi usakā karma hai . aur anādi ajñānase to kartākarmakī pravr̥tti hai, kartākarmakī pravr̥ttise bandha hai aur us bandhake nimittase ajñān hai; isaprakār anādi santān (pravāh) hai, isaliye usameṁ itaretarāśrayadoṣ bhī nahīṁ ātā .
isaprakār jab tak ātmā krodhādi karmakā kartā hokar pariṇamit hotā hai tab tak kartākarmakī pravr̥tti hai aur tab tak karmakā bandha hotā hai ..69-70..
ab praśna karatā hai ki is kartākarmakī pravr̥ttikā abhāv kab hotā hai ? isakā uttar kahate haiṁ : —
jāne viśeṣāntar, tadā bandhan nahīṁ usako kahā ..71..
gāthārtha : — [yadā ] jab [anen jīven ] yah jīv [ātmanaḥ ] ātmākā [tathā ev ca ] aur [āsravāṇāṁ ] āsravoṁke [viśeṣāntaraṁ ] antar aur bhedako [jñātaṁ bhavati ] jānatā hai [tadā tu ] tab [tasya ] use [bandhaḥ na ] bandha nahīṁ hotā .
ṭīkā : — is jagatameṁ vastu hai vah svabhāvamātra hī hai, aur ‘sva’kā bhavan vah sva-bhāv hai (arthāt apanā jo honā – pariṇamanā so svabhāv hai); isaliye niścayase jñānakā honā – pariṇamanā
Page 133 of 642
PDF/HTML Page 166 of 675
single page version
krodhāderbhavanaṁ krodhādiḥ . ath jñānasya yadbhavanaṁ tanna krodhāderapi bhavanaṁ, yato yathā jñānabhavane jñānaṁ bhavadvibhāvyate na tathā krodhādirapi; yattu krodhāderbhavanaṁ tanna jñānasyāpi bhavanaṁ, yato yathā krodhādibhavane krodhādayo bhavanto vibhāvyante na tathā jñānamapi . ityātmanaḥ krodhādīnāṁ ca na khalvekavastutvam . ityevamātmātmāsravayorviśeṣadarśanen yadā bhedaṁ jānāti tadāsyānādirapyajñānajā kartr̥karmapravr̥ttirnivartate; tannivr̥ttāvajñānanimittaṁ pudgaladravyakarmabandho‘pi nivartate . tathā sati jñānamātrādev bandhanirodhaḥ sidhyet .
ṇādūṇ āsavāṇaṁ asucittaṁ ca vivarīyabhāvaṁ ca .
dukkhassa kāraṇaṁ ti ya tado ṇiyattiṁ kuṇadi jīvo ..72.. so ātmā hai aur krodhādikakā honā – pariṇamanā so krodhādi hai . tathā jñānakā jo honā – pariṇamanā hai so krodhādikā bhī honā – pariṇamanā nahīṁ hai, kyoṁki jñānake honemeṁ (-pariṇamanemeṁ) jaise jñān hotā huā mālūm paṛatā hai usīprakār krodhādik bhī hote hue mālūm nahīṁ paṛate; aur krodhādikā jo honā – pariṇamanā vah jñānakā bhī honā – pariṇamanā nahīṁ hai, kyoṁki krodhādike honemeṁ (-pariṇamanemeṁ) jaise krodhādik hote hue mālūm paṛate haiṁ vaise jñān bhī hotā huā mālūm nahīṁ paṛatā . isaprakār ātmāke aur krodhādike niścayase ekavastutva nahīṁ hai . isaprakār ātmā aur āsravoṁkā viśeṣ ( – antar) dekhanese jab yah ātmā unakā bhed (bhinnatā) jānatā hai tab is ātmāke anādi hone par bhī ajñānase utpanna huī aisī (parameṁ) kartākarmakī pravr̥tti nivr̥tta hotī hai; usakī nivr̥tti hone par paudgalik dravyakarmakā bandha — jo ki ajñānakā nimitta hai vah — bhī nivr̥tta hotā hai . aisā hone par, jñānamātrase hī bandhakā nirodh siddha hotā hai .
bhāvārtha : — krodhādik aur jñān bhinna-bhinna vastuaiṁ haiṁ; na to jñānameṁ krodhādi hai aur na krodhādimeṁ jñān hai . aisā unakā bhedajñān ho tab unake ekatvasvarūpakā ajñān nāś hotā hai aur ajñānake nāś ho jānese karmakā bandha bhī nahīṁ hotā . isaprakār jñānase hī bandhakā nirodh hotā hai ..71..
ab pūchatā hai ki jñānamātrase hī bandhakā nirodh kaise hotā hai ? usakā uttar kahate haiṁ : —
aru duḥkhakāraṇ jānake, inase nivartan jīv kare ..72..
Page 134 of 642
PDF/HTML Page 167 of 675
single page version
jale jambālavatkaluṣatvenopalabhyamānatvādaśucayaḥ khalvāsravāḥ, bhagavānātmā tu nityamevāti- nirmalacinmātratvenopalambhakatvādatyantaṁ śucirev . jaḍasvabhāvatve sati paracetyatvādanyasvabhāvāḥ khalvāsravāḥ, bhagavānātmā tu nityamev vijñānaghanasvabhāvatve sati svayaṁ cetakatvādananyasvabhāv ev . ākulatvotpādakatvādduḥkhasya kāraṇāni khalvāsravāḥ, bhagavānātmā tu nityamevānākulatva- svabhāvenākāryakāraṇatvādduḥkhasyākāraṇamev . ityevaṁ viśeṣadarśanen yadaivāyamātmātmāsravayorbhedaṁ jānāti tadaiv krodhādibhya āsravebhyo nivartate, tebhyo‘nivartamānasya pāramārthikatadbhedajñānā- siddheḥ. tataḥ krodhādyāsravanivr̥ttyavinābhāvino jñānamātrādevājñānajasya paudgalikasya karmaṇo
gāthārtha : — [āsravāṇām ] āsravoṁkī [aśucitvaṁ ca ] aśucitā aur [viparītabhāvaṁ ca ] viparītatā [ca ] tathā [duḥkhasya kāraṇāni iti ] ve duḥkhake kāraṇ haiṁ aisā [jñātvā ] jānakar [jīvaḥ ] jīv [tataḥ nivr̥ttiṁ ] unase nivr̥tti [karoti ] karatā hai .
ṭīkā : — jalameṁ sevāl (kāī) hai so mal yā mail hai; us sevālakī bhān̐ti āsrav malarūp yā mailarūp anubhavameṁ āte haiṁ, isaliye ve aśuci haiṁ ( – apavitra haiṁ); aur bhagavān ātmā to sadā hī atinirmal caitanyamātrasvabhāvarūpase jñāyak hai, isaliye atyanta śuci hī hai ( — pavitra hī hai; ujjval hī hai) . āsravoṁke jaṛasvabhāvatva honese ve dūsareke dvārā jānane yogya haiṁ ( – kyoṁki jo jaṛ ho vah apaneko tathā parako nahīṁ jānatā, use dūsarā hī jānatā hai – ) isaliye ve caitanyase anya svabhāvavāle haiṁ; aur bhagavān ātmā to, apaneko sadā hī vijñānaghanasvabhāvapanā honese, svayaṁ hī cetak ( – jñātā) hai ( – svako aur parako jānatā hai – ) isaliye vah caitanyase ananya svabhāvavālā hī hai (arthāt caitanyase anya svabhāvavālā nahīṁ hai) . āsrav ākulatāke utpanna karanevāle haiṁ, isaliye duḥkhake kāraṇ haiṁ; aur bhagavān ātmā to, sadā hī nirākulatā-svabhāvake kāraṇ kisīkā kārya tathā kisīkā kāraṇ na honese, duḥkhakā akāraṇ hī hai (arthāt duḥkhakā kāraṇ nahīṁ hai) . isaprakār viśeṣ ( – antar)ko dekhakar jab yah ātmā, ātmā aur āsravoṁke bhedako jānatā hai usī samay krodhādi āsravoṁse nivr̥tta hotā hai, kyoṁki unase jo nirvr̥tta nahīṁ hotā use ātmā aur āsravoṁke pāramārthik (yathārtha) bhedajñānakī siddhi hī nahīṁ huī . isaliye krodhādik āsravoṁse nivr̥ttike sāth jo avinābhāvī hai aise jñānamātrase hī, ajñānajanya paudgalik karmake bandhakā nirodh hotā hai .
Page 135 of 642
PDF/HTML Page 168 of 675
single page version
bandhanirodhaḥ sidhyet . kiṁc yadidamātmāsravayorbhedajñānaṁ tatkimajñānaṁ kiṁ vā jñānam ? yadyajñānaṁ tadā tadabhedajñānānna tasya viśeṣaḥ . jñānaṁ cet kimāsraveṣu pravr̥ttaṁ kiṁ vāsravebhyo nivr̥ttam ? āsraveṣu pravr̥ttaṁ cettadāpi tadabhedajñānānna tasya viśeṣaḥ . āsravebhyo nivr̥ttaṁ cettarhi kathaṁ na jñānādev bandhanirodhaḥ ? iti nirasto‘jñānāṁśaḥ kriyānayaḥ . yattvātmāsravayorbhedajñānamapi nāsravebhyo nivr̥ttaṁ bhavati tajjñānamev na bhavatīti jñānāṁśo jñānanayo‘pi nirastaḥ .
aur, jo yah ātmā aur āsravoṁkā bhedajñān hai so ajñān hai yā jñān ? yadi ajñān hai to ātmā aur āsravoṁke abhedajñānase usakī koī viśeṣatā nahīṁ huī . aur yadi jñān hai to vah āsravoṁmeṁ pravr̥tta hai yā unase nivr̥tta ? yadi āsravoṁmeṁ pravr̥tta hotā hai to bhī ātmā aur āsravoṁke abhedajñānase usakī koī viśeṣatā nahīṁ huī . aur yadi āsravoṁse nivr̥tta hai to jñānase hī bandhakā nirodh siddha huā kyoṁ na kahalāyegā ? (siddha huā hī kahalāyegā .) aisā siddha honese ajñānakā aṁś aise kriyānayakā khaṇḍan huā . aur yadi ātmā aur āsravoṁkā bhedajñān bhī āsravoṁse nivr̥tta na ho to vah jñān hī nahīṁ hai aisā siddha honese jñānakā aṁś aise (ekānta) jñānanayakā bhī khaṇḍan huā .
bhāvārtha : — āsrav aśuci haiṁ, jaṛ haiṁ, duḥkhake kāraṇ haiṁ aur ātmā pavitra hai, jñātā hai, sukhasvarūp hai . isaprakār lakṣaṇabhedase donoṁko bhinna jānakar āsravoṁse ātmā nivr̥tta hotā hai aur use karmakā bandha nahīṁ hotā . ātmā aur āsravoṁkā bhed jānane par bhī yadi ātmā āsravoṁse nivr̥tta na ho to vah jñān hī nahīṁ, kintu ajñān hī hai . yahān̐ koī praśna kare ki avirat samyagdr̥ṣṭiko mithyātva aur anantānubaṁdhī prakr̥tiyoṁkā to āsrav nahīṁ hotā, kintu anya prakr̥tiyoṁkā to āsrav hokar bandha hotā hai; isaliye use jñānī kahanā yā ajñānī ? usakā samādhān : — samyagdr̥ṣṭi jīv jñānī hī hai, kyoṁki vah abhiprāyapūrvakake āsravoṁse nivr̥tta huā hai . use prakr̥tiyoṁkā jo āsrav tathā bandha hotā hai vah abhiprāyapūrvak nahīṁ hai . samyagdr̥ṣṭi honeke bād paradravyake svāmitvakā abhāv hai; isaliye, jab tak usako cāritramohakā uday hai tab tak usake udayānusār jo āsrav-bandha hotā hai usakā svāmitva usako nahīṁ hai . abhiprāyameṁ to vah āsrav-bandhase sarvathā nivr̥tta honā hī cāhatā hai . isaliye vah jñānī hī hai .
jo yah kahā hai ki jñānīko bandha nahīṁ hotā usakā kāraṇ isaprakār hai : — mithyātvasambandhī bandha jo ki ananta saṁsārakā kāraṇ hai vahī yahān̐ pradhānatayā vivakṣit hai . avirati ādise jo bandha hotā hai vah alpa sthiti-anubhāgavālā hai, dīrgha saṁsārakā kāraṇ nahīṁ
Page 136 of 642
PDF/HTML Page 169 of 675
single page version
nidamuditamakhaṇḍaṁ jñānamuccaṇḍamuccaiḥ .
rih bhavati kathaṁ vā paudgalaḥ karmabandhaḥ ..47..
hai; isaliye vah pradhān nahīṁ mānā gayā . athavā to aisā kāraṇ hai ki : — jñān bandhakā kāraṇ nahīṁ hai . jab tak jñānameṁ mithyātvakā uday thā tab tak vah ajñān kahalātā thā aur mithyātvake jāneke bād ajñān nahīṁ, kintu jñān hī hai . usameṁ jo kuch cāritramoh sambandhī vikār hai usakā svāmī jñānī nahīṁ, isaliye jñānīke bandha nahīṁ hai; kyoṁki vikār jo ki bandharūp hai aur bandhakā kāraṇ hai, vah to bandhakī paṁktimeṁ hai, jñānakī paṁktimeṁ nahīṁ . is arthake samarthanarūp kathan āge gāthāoṁmeṁ āyegā ..72.. yahān̐ kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [parapariṇatim ujjhat ] parapariṇatiko choṛatā huā, [bhedavādān khaṇḍayat ] bhedake ka thanoṁko toṛatā huā, [idam akhaṇḍam uccaṇḍam jñānam ] yah akhaṇḍa aur atyaṁt pracaṇḍa jñān [uccaiḥ uditam ] pratyakṣa udayako prāpta huā hai . [nanu ] aho ! [ih ] aise jñānameṁ [kartr̥karmapravr̥ttiḥ ] (paradraḍḍavyake) ka rtāk rmakī pravr̥ttikā [katham avakāśaḥ ] avakāś kaise ho sakatā hai ? [vā ] tathā [paudgalaḥ karmabandhaḥ ] paudgalik ka rmabaṁdh bhī [kathaṁ bhavati ] kaise ho sakatā hai ? (nahīṁ ho sakatā .)
(jñeyoṁke nimittase tathā kṣayopaśamake viśeṣase jñānameṁ jo anek khaṇḍarūp ākār pratibhāsit hote the unase rahit jñānamātra ākār ab anubhavameṁ āyā, isaliye jñānako ‘akhaṇḍa’ viśeṣaṇ diyā hai . matijñānādi jo anek bhed kahe jāte the unheṁ dūr karatā huā udayako prāpta huā hai, isaliye ‘bhedake kathanoṁko toṛatā huā’ aisā kahā hai . parake nimittase rāgādirūp pariṇamit hotā thā us pariṇatiko choṛatā huā udayako prāpta huā hai, isaliye ‘parapariṇatiko choṛatā huā’ aisā kahā hai . parake nimittase rāgādirūp pariṇamit nahīṁ hotā, balavān hai isaliye ‘atyanta pracaṇḍa’ kahā hai .)
bhāvārtha : — karmabandha to ajñānase huī kartākarmakī pravr̥ttise thā . ab jab bhedabhāvako aur parapariṇatiko dūr karake ekākār jñān pragaṭ huā tab bhedarūp kārakakī pravr̥tti miṭ gaī; tab phi ra ab bandha kisaliye hogā ? arthāt nahīṁ hogā .47.
Page 137 of 642
PDF/HTML Page 170 of 675
single page version
ahamekko khalu suddho ṇimmamao ṇāṇadaṁsaṇasamaggo .
ahamayamātmā pratyakṣamakṣuṇṇamanantaṁ cinmātraṁ jyotiranādyanantanityoditavijñānaghanasvabhāv- bhāvatvādekaḥ, sakalakārakacakraprakriyottīrṇanirmalānubhūtimātratvācchuddhaḥ, pudgalasvāmikasya krodhādi- bhāvavaiśvarūpasya svasya svāmitven nityamevāpariṇamanānnirmamataḥ, cinmātrasya mahaso vastusvabhāvat ev sāmānyaviśeṣābhyāṁ sakalatvād jñānadarśanasamagraḥ, gaganādivatpāramārthiko vastuviśeṣo‘smi . tadahamadhunāsminnevātmani nikhilaparadravyapravr̥ttinivr̥ttyā niścalamavatiṣṭhamānaḥ sakalaparadravyanimittak-
ab praśna karatā hai ki yah ātmā kis vidhise āsravoṁse nivr̥tta hotā hai ? usake uttararūp gāthā kahate haiṁ : —
gāthārtha : — jñānī vicār karatā hai ki — [khalu ] niścayase [aham ] maiṁṁ [ekaḥ ] ek hūn̐, [śuddhaḥ ] śuddha hūn̐, [nirmamataḥ ] mamatārahit hūn̐, [jñānadarśanasamagraḥ ] jñānadarśanase pūrṇa hūn̐; [tasmin sthitaḥ ] us svabhāvameṁ rahatā huā, [taccittaḥ ] usase (-us caitanya-anubhavameṁ) līn hotā huā (maiṁ) [etān ] in [sarvān ] kroedhādik sarva āsravoṁko [kṣayaṁ ] kṣayako [nayāmi ] prāpta karātā hūn̐ .
ṭīkā : — maiṁ yah ātmā — pratyakṣa akhaṇḍa ananta cinmātra jyoti — anādi-ananta nitya-udayarūp vijñānaghanasvabhāvabhāvatvake kāraṇ ek hūn̐; (kartā, karma, karaṇ, saṁpradān, apādān aur adhikaraṇasvarūp) sarva kārakoṁkī samūhakī prakriyāse pārako prāpta jo nirmal anubhūti, us anubhūtimātrapaneke kāraṇ śuddha hūn̐; pudgaladravya jisakā svāmī hai aisā jo krodhādibhāvoṁkā viśvarūpatva (anekarūpatva) usake svāmīpanerūp svayaṁ sadā hī nahīṁ pariṇamatā honese mamatārahit hūn̐; cinmātra jyotikī, vastusvabhāvase hī, sāmānya aur viśeṣase paripūrṇatā honese, maiṁ jñānadarśanase paripūrṇa hūn̐ . — aisā maiṁ ākāśādi dravyakī bhān̐ti pāramārthik vastuviśeṣ hūn̐ . isaliye ab maiṁ
Page 138 of 642
PDF/HTML Page 171 of 675
single page version
viśeṣacetanacaṁcalakallolanirodhenemamev cetayamānaḥ svājñānenātmanyutplavamānānetān bhāvānakhilā- nev kṣapayāmītyātmani niścitya cirasaṁgr̥hītamuktapotapātraḥ samudrāvarta iv jhagityevodvāntasamasta- vikalpo‘kalpitamacalitamamalamātmānamālambamāno vijñānaghanabhūtaḥ khalvayamātmāsravebhyo nivartate .
jīvaṇibaddhā ede adhuv aṇiccā tahā asaraṇā ya .
samasta paradravyapravr̥ttise nivr̥tti dvārā isī ātmasvabhāvameṁ niścal rahatā huā, samasta paradravyake nimittase viśeṣarūp cetanameṁ honevāle cañcal kalloloṁke nirodhase isako hī (is caitanyasvarūpako hī) anubhav karatā huā, apane ajñānase ātmāmeṁ utpanna honevāle jo yah krodhādik bhāv haiṁ un sabakā kṣay karatā hūn̐ — aisā ātmāmeṁ niścay karake, jisane bahut samayase pakaṛe hue jahājako choṛ diyā hai aise samudrake bham̐varakī bhān̐ti, jisane sarva vikalpoṁko śīghra hī vaman kar diyā hai aisā, nirvikalpa acalit nirmal ātmākā avalamban karatā huā, vijñānaghan hotā huā, yah ātmā āsravoṁse nivr̥tta hotā hai .
bhāvārtha : — śuddhanayase jñānīne ātmākā aisā niścay kiyā hai ki — ‘maiṁ ek hūn̐, śuddha hūn̐, paradravyake prati mamatārahit hūn̐, jñānadarśanase pūrṇa vastu hūn̐’ . jab vah jñānī ātmā aise apane svarūpameṁ rahatā huā usīke anubhavarūp ho tab krodhādik āsrav kṣayako prāpta hote haiṁ . jaise samudrake āvartta(bham̐var)ne bahut samayase jahājako pakaṛ rakhā ho aur jab vah āvartta śaman ho jātā hai tab vah us jahājako choṛ detā hai, isīprakār ātmā vikalpoṁke āvarttako śaman karatā huā āsravoṁko choṛ detā hai ..73..
ab praśna karatā hai ki jñān honekā aur āsravoṁkī nivr̥ttikā samakāl (ek kāl) kaise hai ? usake uttararūp gāthā kahate haiṁ : —
ye duḥkh, duḥkhaphal jānake inase nivartan jīv kare ..74..
gāthārtha : — [ete ] yah āsrav [jīvanibaddhāḥ ] jīvake sāth nibaddha haiṁ, [adhruvāḥ ]
Page 139 of 642
PDF/HTML Page 172 of 675
single page version
jatupādapavadvadhyaghātakasvabhāvatvājjīvanibaddhāḥ khalvāsravāḥ, na punaraviruddhasvabhāvatvā- bhāvājjīv ev . apasmārarayavadvardhamānahīyamānatvādadhruvāḥ khalvāsravāḥ, dhruvaścinmātro jīv ev . śītadāhajvarāveśavat krameṇojjr̥mbhamāṇatvādanityāḥ khalvāsravāḥ, nityo vijñānaghanasvabhāvo jīv ev . bījanirmokṣakṣaṇakṣīyamāṇadāruṇasmarasaṁskāravattrātumaśakyatvādaśaraṇāḥ khalvāsravāḥ, saśaraṇaḥ svayaṁ guptaḥ sahajacicchaktirjīv ev . nityamevākulasvabhāvatvādduḥkhāni khalvāsravāḥ, aduḥkhaṁ nityamevānākulasvabhāvo jīv ev . āyatyāmākulatvotpādakasya pudgalapariṇāmasya hetutvādduḥkhaphalāḥ khalvāsravāḥ, aduḥkhaphalaḥ sakalasyāpi pudgalapariṇāmasyāhetutvājjīv ev . iti vikalpānantaramev śithilitakarmavipāko vighaṭitaghanaughaghaṭano digābhog iv adhruv haiṁ, [anityāḥ ] anitya haiṁ [tathā ca ] tathā [aśaraṇāḥ ] aśaraṇ haiṁ, [ca ] aur ve [duḥkhāni ] duḥkharūp haiṁ, [duḥkhaphalāḥ ] duḥkh hī jinakā phal hai aise haiṁ, — [iti jñātvā ] aisā jānakar jñānī [tebhyaḥ ] unase [nivartate ] nivr̥tta hotā hai .
ṭīkā : — vr̥kṣa aur lākhakī bhān̐ti vadhya-ghātakasvabhāvapanā honese āsrav jīvake sāth ban̐dhe hue haiṁ; kintu aviruddhasvabhāvatvakā abhāv honese ve jīv hī nahīṁ haiṁ . [lākhake nimittase pīpal ādi vr̥kṣakā nāś hotā hai . lākh ghātak hai aur vr̥kṣa vadhya (ghāt hone yogya) hai . isaprakār lākh aur vr̥kṣakā svabhāv ek-dūsarese viruddha hai, isaliye lākh vr̥kṣake sāth mātra baṁdhī huī hī hai; lākh svayaṁ vr̥kṣa nahīṁ hai . isīprakār āsrav ghātak haiṁ aur ātmā vadhya hai . isaprakār viruddha svabhāv honese āsrav svayaṁ jīv nahīṁ hai . ] āsrav mr̥gīke vegakī bhān̐ti barḥate-ghaṭate honese adhruv haiṁ; caitanyamātra jīv hī dhruv hai . āsrav śītadāhajvarake āveśakī bhān̐ti anukramase utpanna hote haiṁ isalie anitya haiṁ; vijñānaghan jisakā svabhāv hai aisā jīv hī nitya hai . jaise kāmasevanameṁ vīrya chūṭ jātā hai usī kṣaṇ dāruṇ saṁskār naṣṭa ho jātā hai, kisīse nahīṁ rokā jā sakatā, isīprakār karmoday chūṭ jātā hai usī kṣaṇ āsrav nāśako prāpta ho jāte haiṁ, roke nahīṁ jā sakate, isaliye ve (āsrav) aśaraṇ haiṁ; svayaṁrakṣit sahajacitśaktirūp jīv hī śaraṇasahit hai . āsrav sadā hī ākul svabhāvavāle honese duḥkharūp haiṁ; sadā hī nirākul svabhāvavālā jīv hī aduḥkharūp arthāt sukharūp hai . āsrav āgāmī kālameṁ ākulatāko utpanna karanevāle aise pudgalapariṇāmake hetu honese duḥkhaphalarūp (duḥkh jisakā phal hai aise) haiṁ; jīv hī samasta pudgalapariṇāmakā ahetu honese aduḥkhaphal (duḥkhaphalarūp nahīṁ) hai . — aisā āsravoṁkā aur jīvakā bhedajñān hote hī (tatkāl hī) jisameṁ karmavipāk śithil ho gayā hai aisā vah ātmā, jisameṁ
Page 140 of 642
PDF/HTML Page 173 of 675
single page version
nirargalaprasaraḥ sahajavijr̥mbhamāṇacicchaktitayā yathā yathā vijñānaghanasvabhāvo bhavati tathā tathāsravebhyo nivartate, yathā yathāsravebhyaśca nivartate tathā tathā vijñānaghanasvabhāvo bhavatīti . tāvadvijñānaghanasvabhāvo bhavati yāvat samyagāsravebhyo nivartate, tāvadāsravebhyaśca nivartate yāvatsamyagvijñānaghanasvabhāvo bhavatīti jñānāsravanivr̥ttyoḥ samakālatvam . bādalasamūhakī racanā khaṇḍit ho gaī hai aise diśāke vistārakī bhān̐ti amaryād jisakā vistār hai aisā, sahajarūpase vikāsako prāpta citśaktise jyoṁ-jyoṁ vijñānaghanasvabhāv hotā jātā hai tyoṁ-tyoṁ āsravoṁse nivr̥tta hotā jātā hai, aur jyoṁ-jyoṁ āsravoṁse nivr̥tta hotā jātā hai tyoṁ-tyoṁ vijñānaghanasvabhāv hotā jātā hai; utanā vijñānaghanasvabhāv hotā hai jitanā samyak prakārase āsravoṁse nivr̥tta hotā hai, aur utanā āsravoṁse nivr̥tta hotā hai jitanā samyak prakārase vijñānaghanasvabhāv hotā hai . isaprakār jñānako aur āsravoṁkī nivr̥ttiko samakālapanā hai .
bhāvārtha : — āsravoṁkā aur ātmākā jaisā ū par kahā hai tadanusār bhed jānate hī, jis-jis prakārase jitane-jitane aṁśameṁ ātmā vijñānaghanasvabhāv hotā hai us-us prakārase utane-utane aṁśameṁ vah āsravoṁse nivr̥tta hotā hai . jab sampūrṇa vijñānaghanasvabhāv hotā hai tab samasta āsravoṁse nivr̥tta hotā hai . isaprakār jñānakā aur āsravanivr̥ttikā ek kāl hai .
yah āsravoṁko dūr honekā aur saṁvar honekā varṇan guṇasthānoṁkī paripāṭīrūpase tattvārthasūtrakī ṭīkā ādi siddhāntaśāstroṁmeṁ hai vahān̐se jānanā . yahān̐ to sāmānya prakaraṇ hai, isaliye sāmānyatayā kahā hai .
‘ātmā vijñānaghanasvabhāv hotā jātā hai’ isakā kyā artha hai ? usakā uttar : — ‘ātmā vijñānaghanasvabhāv hotā jātā hai arthāt ātmā jñānameṁ sthit hotā jātā hai .’ jab tak mithyātva ho tab tak jñānako (bhale hī vah kṣāyopaśamik jñān adhik ho to bhī) ajñān kahā jātā hai aur mithyātvake jāneke bād use (bhale hī vah kṣāyopaśamik jñān alpa ho to bhī) vijñān kahā jātā hai . jyoṁ-jyoṁ vah jñān arthāt vijñān sthir-ghan hotā jātā hai tyoṁ-tyoṁ āsravoṁkī nivr̥tti hotī jātī hai aur jyoṁ-jyoṁ āsravoṁkī nivr̥tti hotī jātī hai tyoṁ-tyoṁ jñān (vijñān) sthir-ghan hotā jātā hai, arthāt ātmā vijñānaghanasvabhāv hotā jātā hai ..74..
ab isī arthakā kalaśarūp tathā āgeke kathanakā sūcak kāvya kahate haiṁ : —
Page 141 of 642
PDF/HTML Page 174 of 675
single page version
svaṁ vijñānaghanasvabhāvamabhayādāstighnuvānaḥ param .
jñānībhūt itaścakāsti jagataḥ sākṣī purāṇaḥ pumān ..48..
kammassa ya pariṇāmaṁ ṇokammassa ya tahev pariṇāmaṁ .
ślokārtha : — [iti evaṁ ] isaprakār pūrvak thit vidhānase, [samprati ] adhunā (tatkāl) hī [paradravyāt ] paradraḍḍavyase [parāṁ nivr̥ttiṁ viracayya ] utkr̥ṣṭa (sarva prakāre) nivr̥tti rkarake, [vijñānaghanasvabhāvam param svaṁ abhayāt āstighnuvānaḥ ] vijñānaghanasvabhāvarūp ke val apane par nirbhayatāse ārūḍh hotā huā arthāt apanā āśray karatā huā (athavā apaneko niḥśaṁkatayā āstikyabhāvase sthir karatā huā), [ajñānotthitakartr̥karmakalanāt kleśāt ] ajñānase utpanna huī kartākarmakī pravr̥ttike abhyāsase utpanna kleśase [nivr̥ttaḥ ] nivr̥tta huā, [svayaṁ jñānībhūtaḥ ] svayaṁ jñānasvarūp hotā huā, [jagataḥ sākṣī ] jagatakā sākṣī (jñātādraḍḍaṣṭā), [purāṇaḥ pumān ] purāṇ puruṣ (ātmā) [itaḥ cakāsti ] ab yahān̐se prakāśamān hotā hai .48.
ab pūchate haiṁ ki — ātmā jñānasvarūp arthāt jñānī ho gayā yah kaise pahicānā jātā hai ? usakā cihna (lakṣaṇ) kahiye . usake uttararūp gāthā kahate haiṁ : —
jo karmakā pariṇām aru nokarmakā pariṇām hai so nahiṁ kare jo, mātra jāne, vo hi ātmā jñāni hai ..75..
gāthārtha — [yaḥ ] jo [ātmā ] ātmā [enam ] is [karmaṇaḥ pariṇāmaṁ ca ] ka rmake pariṇāmako [tathā ev ca ] tathā [nokarmaṇaḥ pariṇāmaṁ ] nok rmake pariṇāmako [na karoti ] nahīṁ karatā, kintu [jānāti ] jānatā hai [saḥ ] vah [jñānī ] jñānī [bhavati ] hai .
Page 142 of 642
PDF/HTML Page 175 of 675
single page version
yaḥ khalu moharāgadveṣasukhaduḥkhādirūpeṇāntarutplavamānaṁ karmaṇaḥ pariṇāmaṁ sparśarasagaṁdh- varṇaśabdabaṁdhasaṁsthānasthaulyasaukṣmyādirūpeṇ bahirutplavamānaṁ nokarmaṇaḥ pariṇāmaṁ ca samastamapi paramārthataḥ pudgalapariṇāmapudgalayorev ghaṭamr̥ttikayoriv vyāpyavyāpakabhāvasadbhāvāt pudgaladravyeṇ kartrā svataṁtravyāpaken svayaṁ vyāpyamānatvātkarmatven kriyamāṇaṁ pudgalapariṇāmātmanorghaṭakumbhakārayoriv vyāpyavyāpakabhāvābhāvāt kartr̥karmatvāsiddhau na nām karotyātmā, kintu paramārthataḥ pudgalapariṇām- jñānapudgalayorghaṭakuṁbhakāravadvayāpyavyāpakabhāvābhāvāt kartr̥karmatvāsiddhāvātmapariṇāmātmanorghaṭ- mr̥ttikayoriv vyāpyavyāpakabhāvasadbhāvādātmadravyeṇ kartrā svatantravyāpaken svayaṁ vyāpyamānatvāt pudgalapariṇāmajñānaṁ karmatven kurvantamātmānaṁ jānāti so‘tyantaviviktajñānībhūto jñānī syāt . na caivaṁ jñātuḥ pudgalapariṇāmo vyāpyaḥ, pudgalātmanorjñeyajñāyakasambandhavyavahāramātre satyapi
ṭīkā : — niścayase moh, rāg, dveṣ, sukh, duḥkh ādirūpase antaraṅgameṁ utpanna honevālā jo karmakā pariṇām, aur sparśa, ras, gandha, varṇa, śabda, bandha, saṁsthān, sthūlatā, sūkṣmatā ādirūpase bāhar utpanna honevālā jo nokarmakā pariṇām, vah sab hī pudgalapariṇām haiṁ . paramārthase, jaise ghaṛeke aur miṭṭīke vyāpyavyāpakabhāvakā sadbhāv honese kartākarmapanā hai usīprakār pudgalapariṇāmake aur pudgalake hī vyāpyavyāpakabhāvakā sadbhāv honese kartākarmapanā hai . pudgaladravya svatantra vyāpak hai, isaliye pudgalapariṇāmakā kartā hai aur pudgalapariṇām us vyāpakase svayaṁ vyāpta (vyāpyarūp) honeke kāraṇ karma hai . isaliye pudgaladravyake dvārā kartā hokar karmarūpase kiyā jānevālā jo samasta karmanokarmarūp pudgalapariṇām hai use jo ātmā, pudgalapariṇāmako aur ātmāko ghaṭ aur kumhārakī bhān̐ti vyāpyavyāpakabhāvake abhāvake kāraṇ kartākarmapanekī asiddhi honese, paramārthase karatā nahīṁ hai, parantu (mātra) pudgalapariṇāmake jñānako (ātmāke) karmarūpase karate hue apane ātmāko jānatā hai, vah ātmā (karmanokarmase) atyanta bhinna jñānasvarūp hotā huā jñānī hai
(pudgalapariṇāmakā jñān ātmākā karma kis prakār hai ? so samajhāte haiṁ : — ) paramārthase pudgalapariṇāmake jñānako aur pudgalako ghaṭ aur kumhārakī bhān̐ti vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv honese kartākarmapanekī asiddhi hai aur jaise ghaṛe aur miṭṭīke vyāpyavyāpakabhāvakā sadbhāv honese kartākarmapanā hai usīprakār ātmapariṇām aur ātmāke vyāpyavyāpakabhāvakā sadbhāv honese kartākarmapanā hai . ātmadravya svatantra vyāpak honese ātmapariṇāmakā arthāt pudgalapariṇāmake jñānakā kartā hai aur pudgalapariṇāmakā jñān us vyāpakase svayaṁ vyāpta (vyāpyarūp) honese karma hai . aur isaprakār (jñātā pudgalapariṇāmakā jñān karatā hai
Page 143 of 642
PDF/HTML Page 176 of 675
single page version
pudgalapariṇāmanimittakasya jñānasyaiv jñāturvyāpyatvāt .
vyāpyavyāpakabhāvasambhavamr̥te kā kartr̥karmasthitiḥ .
jñānībhūy tadā sa eṣ lasitaḥ kartr̥tvaśūnyaḥ pumān ..49..
isaliye) aisā bhī nahīṁ hai ki pudgalapariṇām jñātākā vyāpya hai; kyoṁki pudgal aur ātmāke jñeyajñāyakasambandha vyavahāramātra hone par bhī pudgalapariṇām jisakā nimitta hai aisā jñān hī jñātākā vyāpya hai . (isaliye vah jñān hī jñātākā karma hai .)..75..
ab isī arthakā samarthak kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [vyāpyavyāpakatā tadātmani bhavet ] vyāpyavyāpakatā tatsvarūpameṁ hī hotī hai, [atadātmani api na ev ] atatsvarūpameṁ nahīṁ hī hotī . aur [vyāpyavyāpakabhāvasambhavam r̥te ] vyāpyavyāpakabhāvake sambhav binā [kartr̥karmasthitiḥ kā ] kartākarmakī sthiti kaisī ? arthāt kartākarmakī sthiti nahīṁ hī hotī . [iti uddām-vivek- ghasmar-mahobhāreṇ ] aise prabal vivekarūp, aur sabako grāsībhūt karaneke svabhāvavāle jñānaprakāśake bhārase [tamaḥ bhindan ] ajñānāṁdhakārako bhedatā huā, [saḥ eṣaḥ pumān ] yah ātmā [jñānībhūy ] jñānasvarūp hokar, [tadā ] us samay [kartr̥tvaśūnyaḥ lasitaḥ ] kartr̥tvarahit huā śobhit hotā hai .
bhāvārtha : — jo sarva avasthāoṁmeṁ vyāpta hotā hai so to vyāpak hai aur koī ek avasthāviśeṣ vah, (us vyāpakakā) vyāpya hai . isaprakār dravya to vyāpak hai aur paryāy vyāpya hai . dravya-paryāy abhedarūp hī hai . jo dravyakā ātmā, svarūp athavā sattva hai vahī paryāyakā ātmā, svarūp athavā sattva hai . aisā honese dravya paryāyameṁ vyāpta hotā hai aur paryāy dravyake dvārā vyāpta ho jātī hai . aisī vyāpyavyāpakatā tatsvarūpameṁ hī (abhinna sattāvāle padārthameṁ hī) hotī hai; atatsvarūpameṁ (jinakī sattā – sattva bhinna-bhinna hai aise padārthoṁmeṁ) nahīṁ hī hotī . jahān̐ vyāpyavyāpakabhāv hotā hai vahīṁ kartākarmabhāv hotā hai; vyāpyavyāpakabhāvake binā kartākarmabhāv nahīṁ hotā . jo aisā jānatā hai vah pudgal aur ātmāke kartākarmabhāv nahīṁ hai aisā jānatā hai . aisā jānane par vah jñānī hotā hai, kartākarmabhāvase rahit hotā hai aur jñātādraṣṭā — jagatakā sākṣībhūt — hotā hai .49.
Page 144 of 642
PDF/HTML Page 177 of 675
single page version
ṇa vi pariṇamadi ṇa giṇhadi uppajjadi ṇa paradavvapajjāe .
yato yaṁ prāpyaṁ vikāryaṁ nirvartyaṁ ca vyāpyalakṣaṇaṁ pudgalapariṇāmaṁ karma pudgaladravyeṇ svayamantarvyāpaken bhūtvādimadhyānteṣu vyāpya taṁ gr̥hṇatā tathā pariṇamatā tathotpadyamānen ca kriyamāṇaṁ jānannapi hi jñānī svayamantarvyāpako bhūtvā bahiḥsthasya paradravyasya pariṇāmaṁ mr̥ttikākalaś- mivādimadhyānteṣu vyāpya na taṁ gr̥hṇāti na tathā pariṇamati na tathotpadyate ca, tataḥ prāpyaṁ vikāryaṁ
ab yah praśna karatā hai ki pudgalakarmako jānanevāle jīvake pudgalake sāth kartākarmabhāv hai yā nahīṁ ? usakā uttar kahate haiṁ : —
paradravyaparyāyoṁ na praṇame, nahiṁ grahe, nahiṁ ūpaje ..76..
gāthārtha : — [jñānī ] jñānī [anekavidham ] anek prakārake [pudgalakarma ] pudgalakarmako [jānan api ] jānatā huā bhī [ khalu ] niścayase [paradravyaparyāye ] paradravyakī paryāyameṁ [na api pariṇamati ] pariṇamit nahīṁ hotā, [ na gr̥hṇāti ] use grahaṇ nahīṁ karatā aur [na utpadyate ] us – rūp utpanna nahīṁ hotā .
ṭīkā : — prāpya, vikārya aur nirvartya aisā, vyāpyalakṣaṇavālā pudgalake pariṇāmasvarūp karma (kartākā kārya), usameṁ pudgaladravya svayaṁ antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antameṁ vyāpta hokar, use grahaṇ karatā huā, us-rūp pariṇaman karatā huā us-rūp utpanna hotā huā, us pudgalapariṇāmako karatā hai; isaprakār pudgaladravyase kiye jānevāle pudgalapariṇāmako jñānī jānatā huā bhī, jaise miṭṭī svayaṁ ghaṛemeṁ antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antameṁ vyāpta hokar, ghaṛeko grahaṇ karatī hai, ghaṛake rūpameṁ pariṇamit hotī hai aur ghaṛeke rūpameṁ utpanna hotī hai usīprakār, jñānī svayaṁ bāhyasthit (bāhar rahanevāle) paradravyake pariṇāmameṁ antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antameṁ vyāpta hokar, use grahaṇ nahīṁ karatā, us-rūp pariṇamit nahīṁ hotā aur us-rūp utpanna nahīṁ hotā; isaliye, yadyapi jñānī pudgalakarmako jānatā hai tathāpi, prāpya, vikārya aur nirvartya aisā jo
Page 145 of 642
PDF/HTML Page 178 of 675
single page version
nirvartyaṁ ca vyāpyalakṣaṇaṁ paradravyapariṇāmaṁ karmākurvāṇasya, pudgalakarma jānato‘pi jñāninaḥ pudgalen sah na kartr̥karmabhāvaḥ .
svapariṇāmaṁ jānato jīvasya sah pudgalen kartr̥karmabhāvaḥ kiṁ bhavati kiṁ na bhavatīti cet — ṇa vi pariṇamadi ṇa giṇhadi uppajjadi ṇa paradavvapajjāe .
ṇāṇī jāṇaṁto vi hu sagapariṇāmaṁ aṇeyavihaṁ ..77.. vyāpyalakṣaṇavālā paradravyapariṇāmasvarūp karma hai, use na karanevāle jñānīko pudgalake sāth kartākarmabhāv nahīṁ hai . bhāvārtha : — jīv pudgalakarmako jānatā hai tathāpi use pudgalake sāth kartākarmapanā nahīṁ hai .
sāmānyatayā kartākā karma tīn prakārakā kahā jātā hai — nirvartya, vikārya aur prāpya . kartāke dvārā, jo pahale na ho aisā navīn kuch utpanna kiyā jāye so kartākā nirvartya karma hai . kartāke dvārā, padārthameṁ vikār – parivartan karake jo kuch kiyā jāye vah kartākā vikārya karma hai . kartā, jo nayā utpanna nahīṁ karatā tathā vikār karake bhī nahīṁ karatā, mātra jise prāpta karatā hai vah kartākā prāpya karma hai .
jīv pudgalakarmako navīn utpanna nahīṁ kar sakatā, kyoṁki cetan jaṛako kaise utpanna kar sakatā hai ? isaliye pudgalakarma jīvakā nirvartya karma nahīṁ hai . jīv pudgalameṁ vikār karake use pudgalakarmarūp pariṇaman nahīṁ karā sakatā, kyoṁki cetan jaṛako kaise pariṇamit kar sakatā hai ? isaliye pudgalakarma jīvakā vikārya karma bhī nahīṁ hai . paramārthase jīv pudgalako grahaṇ nahīṁ kar sakatā, kyoṁki amūrtik padārtha mūrtikako kaise grahaṇ kar sakatā hai ? isaliye pudgalakarma jīvakā prāpya karma bhī nahīṁ hai . isaprakār pudgalakarma jīvakā karma nahīṁ hai aur jīv usakā kartā nahīṁ hai . jīvakā svabhāv jñātā hai, isaliye jñānarūp pariṇaman karatā huā svayaṁ pudgalakarmako jānatā hai; isaliye pudgalakarmako jānanevāle aise jīvakā parake sāth kartākarmabhāv kaise ho sakatā hai ? nahīṁ ho sakatā ..76..
ab praśna karatā hai ki apane pariṇāmako jānanevāle aise jīvako pudgalake sāth kartākarmabhāv (kartākarmapanā) hai yā nahīṁ ? usakā uttar kahate haiṁ : —
paradravyaparyāyoṁ na praṇame, nahiṁ grahe, nahiṁ ūpaje ..77..
Page 146 of 642
PDF/HTML Page 179 of 675
single page version
yato yaṁ prāpyaṁ vikāryaṁ nirvartyaṁ ca vyāpyalakṣaṇamātmapariṇāmaṁ karma ātmanā svayamantarvyāpaken bhūtvādimadhyānteṣu vyāpya taṁ gr̥hṇatā tathā pariṇamatā tathotpadyamānen ca kriyamāṇaṁ jānannapi hi jñānī svayamantarvyāpako bhūtvā bahiḥsthasya paradravyasya pariṇāmaṁ mr̥ttikākalaśamivādimadhyānteṣu vyāpya na taṁ gr̥hṇāti na tathā pariṇamati na tathotpadyate ca, tataḥ prāpyaṁ vikāryaṁ nirvartyaṁ ca vyāpyalakṣaṇaṁ paradravyapariṇāmaṁ karmākurvāṇasya svapariṇāmaṁ jānato‘pi jñāninaḥ pudgalen sah na kartr̥karmabhāvaḥ .
pudgalakarmaphalaṁ jānato jīvasya sah pudgalen kartr̥karmabhāvaḥ kiṁ bhavati kiṁ na bhavatīti cet —
gāthārtha : — [jñānī ] jñānī [anekavidham ] anek prakārake [svakapariṇāmam ] apane pariṇāmako [jānan api ] jānatā huā bhī [ khalu ] niścayase [paradravyaparyāye ] paradravyakī paryāyameṁ [na api pariṇamati ] pariṇamit nahīṁ hotā, [ na gr̥hṇāti ] use grahaṇ nahīṁ karatā aur [na utpadyate ] us – rūp utpanna nahīṁ hotā .
ṭīkā : — prāpya, vikārya aur nirvartya aisā, vyāpyalakṣaṇavālā ātmāke pariṇāmasvarūp jo karma (kartākā kārya), usameṁ ātmā svayaṁ antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antameṁ vyāpta hokar, use grahaṇ karatā huā, us-rūp pariṇaman karatā huā aur us-rūp utpanna hotā huā, us ātmapariṇāmako karatā hai; isaprakār ātmāke dvārā kiye jānevāle ātmapariṇāmako jñānī jānatā huā bhī, jaise miṭṭī svayaṁ ghaṛemeṁ antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antameṁ vyāpta hokar, ghaṛeko grahaṇ karatī hai, ghaḍẹke rūpameṁ pariṇamit hotī hai aur ghaṛeke rūpameṁ utpanna hotī hai usīprakār, jñānī svayaṁ bāhyasthit aise paradravyake pariṇāmameṁ antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antameṁ vyāpta hokar, use grahaṇ nahīṁ karatā, us-rūp pariṇamit nahīṁ hotā aur us-rūp utpanna nahīṁ hotā; isaliye yadyapi jñānī apane pariṇāmako jānatā hai tathāpi, prāpya, vikārya aur nirvartya aisā jo vyāpyalakṣaṇavālā paradravyapariṇāmasvarūp karma hai, use na karanevāle jñānīko pudgalake sāth kartākarmabhāv nahīṁ hai
bhāvārtha : — jaisā 76vīṁ gāthāmeṁ kahā hai tadanusār yahān̐ bhī jān lenā . vahān̐ ‘pudgalakarmako jānatā huā jñānī’ aisā kahā thā usake sthān par yahān̐ ‘apane pariṇāmako jānatā huā jñānī’ aisā kahā hai — itanā antar hai ..77..
ab praśna karatā hai ki pudgalakarmake phalako jānanevāle aise jīvako pudgalake sāth kartākarmabhāv (kartākarmapanā) hai yā nahīṁ ? usakā uttar kahate haiṁ : —
Page 147 of 642
PDF/HTML Page 180 of 675
single page version
ṇa vi pariṇamadi ṇa giṇhadi uppajjadi ṇa paradavvapajjāe .
yato yaṁ prāpyaṁ vikāryaṁ nirvartyaṁ ca vyāpyalakṣaṇaṁ sukhaduḥkhādirūpaṁ pudgalakarmaphalaṁ karma pudgaladravyeṇ svayamantarvyāpaken bhūtvādimadhyānteṣu vyāpya tad gr̥hṇatā tathā pariṇamatā tathotpadyamānen ca kriyamāṇaṁ jānannapi hi jñānī svayamantarvyāpako bhūtvā bahiḥsthasya paradravyasya pariṇāmaṁ mr̥ttikākalaśamivādimadhyānteṣu vyāpya na taṁ gr̥hṇāti na tathā pariṇamati na tathotpadyate ca, tataḥ prāpyaṁ vikāryaṁ nirvartyaṁ ca vyāpyalakṣaṇaṁ paradravyapariṇāmaṁ karmākurvāṇasya, sukhaduḥkhādirūpaṁ pudgalak rmaphalaṁ jānato‘pi, jñāninaḥ pudgalen sah na kartr̥karmabhāvaḥ .
paradravyaparyāyoṁ na praṇame, nahiṁ grahe, nahiṁ ūpaje ..78..
gāthārtha : — [jñānī ] jñānī [pudgalakarmaphalam ] pudgalakarmakā phal [anantam ] jo ki ananta hai use [jānan api ] jānatā huā bhī [khalu ] paramārthase [paradravyaparyāye ] paradravyakī paryāyarūp [na api pariṇamati ] pariṇamit nahīṁ hotā, [ na gr̥hṇāti ] use grahaṇ nahīṁ karatā aur [na utpadyate ] us – rūp utpanna nahīṁ hotā .
ṭīkā : — prāpya, vikārya aur nirvartya aisā, vyāpyalakṣaṇavālā sukhaduḥkhādirūp pudgalakarmaphalasvarūp jo karma (kartākā kārya), usameṁ pudgaladravya svayaṁ antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antameṁ vyāpta hokar, use grahaṇ karatā huā, us-rūp pariṇaman karatā huā aur us- rūp utpanna hotā huā, us sukhaduḥkhādirūp pudgalakarmaphalako karatā hai; isaprakār pudgaladravyake dvārā kiye jānevāle sukhaduḥkhādirūp pudgalakarmaphalako jñānī jānatā huā bhī, jaise miṭṭī svayaṁ ghaṛemeṁ antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antameṁ vyāpta hokar, ghaṛeko grahaṇ karatī hai, ghaḍẹke rūpameṁ pariṇamit hotī hai aur ghaṛeke rūpameṁ utpanna hotī hai usīprakār, jñānī svayaṁ bāhyasthit aise paradravyake pariṇāmameṁ antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antameṁ vyāpta hokar, use grahaṇ nahīṁ karatā, us-rūp pariṇamit nahīṁ hotā aur us-rūp utpanna nahīṁ hotā; isaliye, yadyapi jñānī sukhaduḥkhādirūp pudgalakarmake phalako jānatā hai tathāpi, prāpya, vikārya aur nirvartya aisā jo vyāpyalakṣaṇavālā paradravya- pariṇāmasvarūp karma hai, use na karanevāle aise us jñānīko pudgalake sāth kartākarmabhāv nahīṁ hai