Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). BhagwAn shri kundkundAchAryadev; BhagwAn kundakundAchAryke sambadhame ullekh; Sadgurudevshreeke hrudyodgar; Sadgurudev stuti; VishayanukramaNikA; ShAstra swAdhyAya kA prArambhik mangalAcharan; Purvarang; Kalash: 1-3 ; Gatha: 1-2.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 34

 


Page -11 of 642
PDF/HTML Page 22 of 675
single page version

om
bhagavān shrī kundakundāchāryadevake sambandhamen
ullekh
vandyo vibhurbhbhuvi na kai rih kauṇḍakundaḥ
ku nda-prabhā-praṇayi-kīrti-vibhūṣhitāshaḥ
.
yashchāru-chāraṇ-karāmbujachañcharīk -
shchakre shrutasya bharate prayataḥ pratiṣhṭhām
..
[chandragiri parvatakā shilālekh ]
artha :kundapuṣhpakī prabhā dhāraṇ karanevālī jinakī kīrti dvārā dishāen̐
vibhūṣhit huī hain, jo chāraṇoṅkechāraṇar̥uddhidhārī mahāmuniyoṅkesundar hastakamaloṅke
bhramar the aur jin pavitrātmāne bharatakṣhetramen shrutakī pratiṣhṭhā kī hai, ve vibhu kundakunda
is pr̥ithvī par kisase vandya nahīn hain ?
........koṇḍaku ndo yatīndraḥ ..
rajobhiraspr̥uṣhṭatamatvamanta-
rbāhyepi samvyañjayitun yatīshaḥ
.
rajaḥpadan bhūmitalan vihāy
chachār manye chaturaṅgulan saḥ
..
[vindhyagirishilālekh ]

❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈


Page -10 of 642
PDF/HTML Page 23 of 675
single page version

artha :yatīshvar (shrī kundakundasvāmī) rajaḥsthānakobhūmitalako
chhoṛakar chār aṅgul ūpar ākāshamen gaman karate the usake dvārā main aisā samajhatā hūn̐
ki
ve antaramen tathā bāhyamen rajase (apanī) atyanta aspr̥uṣhṭatā vyakta karate the
(antaramen ve rāgādik malase aspr̥uṣhṭa the aur bāhyamen dhūlase aspr̥uṣhṭa the) .
jai paumaṇandiṇāho sīmandharasāmidivvaṇāṇeṇ .
ṇa vibohai to samaṇā ka han sumaggan payāṇanti ..
[darshanasār]
artha :(mahāvidehakṣhetrake vartamān tīrthaṅkaradev) shrī sīmandharasvāmīse prāpta
hue divya gnān dvārā shrī padmanandināthane (shrī kundakundāchāryadevane) bodh na diyā hotā
to munijan sachche mārgako kaise jānate ?
he kundakundādi āchāryon ! āpake vachan bhī svarūpānusandhānamen is pāmarako
param upakārabhūt hue hain . usake liye main āpako atyanta bhaktipūrvak namaskār karatā
hūn̐ . [shrīmad rājachandra ]]
bhagavān shrī kundakundāchāryadevakā hamāre upar bahut upakār hai, ham unake
dāsānudās hai . shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev mahāvidehakṣhetramen sarvagna vītarāg shrī
sīmandhar bhagavānake samavasaraṇamen gaye the aur ve vahān̐ āṭh din rahe the usamen leshamātra
shaṅkā nahīn hai
. vah bāt vaisī hī hain; kalpanā karanā nahīn, nā kahanā nahīn; māno to
bhī vaise hī hai, na māno to bhī vaise hī hai . yathātathya bāt hai, akṣharashaḥ satya hai,
pramāṇasiddha hai . [pūjya gurudev shrī kānajīsvāmī ]
❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈

Page -9 of 642
PDF/HTML Page 24 of 675
single page version

hr̥udayodgār
(sva hastākṣharamen)
[ bhāṣhāntar ]
om
namaḥ siddhebhyaḥ
bhagavān kundakund
āchāryadev samayaprābhr̥utamen kahate hain
ki, ‘main jo yah bhāv kahanā
chāhatā hūn̐, vah antarake
ātmasākṣhīke pramāṇ dvārā pramāṇ
karanā kyoṅki yah anubhavapradhān
granth hai, usamen mujhe vartate sva-
ātmavaibhav dvārā kahā jā rahā
hai’ aisā kahakar gāthā 6 men
āchārya bhagavān kahate hain ki,
‘ātmadravya apramatta nahīn aur
pramatta nahīn hai arthāt un do
avasthāoṅkā niṣhedh karatā main
ek jānanahār akhaṇḍ hūn̐
yah

merī vartamān vartatī dashāse kah rahā hūn̐’ . munitvarūp dashā apramatta va pramattain do bhūmikāmen hajāron bār ātī-jātī hain, us bhūmikāmen vartate mahā-munikā yah kathan hai .

samayaprābhr̥ut arthāt samayasārarūpī upahār . jaise rājāko milaneke lie upahār lekar jānā hotā hai . us bhānti apanī param utkr̥uṣhṭa ātmadashārūp paramātmadashā pragaṭ karaneke lie samayasār jo samyagdarshan-gnān-chāritrasvarūp ātmā, usakī pariṇatirūp upahār dene par paramātmadashā siddhadashā pragaṭ hotī hai .

yah shabdabrahmarūp paramāgamase darshit ekatvavibhakta ātmāko pramāṇ karanā . ‘hān̐’se hī svīkr̥ut karanā, kalpanā nahīn karanā; isakā bahumān karanevālā bhī mahābhāgyashālī hai .

L

Page -8 of 642
PDF/HTML Page 25 of 675
single page version

background image
shrī sadgurudev-stuti
(harigīt)
sansārasāgar tāravā jinavāṇī chhe naukā bhalī,
gnānī sukānī maḷyā vinā e nāv paṇ tāre nahīn;
ā kāḷamān shuddhātmagnānī sukānī bahu bahu dohyalo,
muj puṇyarāshi phaḷyo aho ! guru k hān tun nāvik maḷyo.
(anuṣhṭup)
aho ! bhakta chidātmānā, sīmandhar-vīr-kun danā !
bāhyāntar vibhavo tārā, tāre nāv mumukṣhunān.
(shikhariṇī)
sadā draṣhṭi tārī vimaḷ nij chaitanya nīrakhe,
ane gnaptimānhī darav-guṇ-paryāy vilase;
nijālambībhāve pariṇati svarūpe jaī bhaḷe,
nimitto vahevāro chidaghan viṣhe kāī na maḷe.
(shārdūlavikrīḍit)
haiyun ‘sat sat, gnān gnān’ dhabake ne vajravāṇī chhūṭe,
je vajre sumumukṣhu sattva jhaḷake ; paradravya nāto tūṭe;
rāgadveṣh ruche na, jamp na vaḷe bhāvendrimānanshamān,
ṭaṅkotkīrṇa akan pa gnān mahimā hr̥udaye rahe sarvadā.
(vasantatilakā)
nitye sudhājharaṇ chandra ! tane namun hun,
ka ruṇā akāraṇ samudra ! tane namun hun;
he gnānapoṣhak sumegh ! tane namun hun,
ā dāsanā jīvanashilpī ! tane namun hun.
(sragdharā)
ūṇḍī ūṇḍī, ūṇḍethī sukhanidhi satanā vāyu nitye vahantī,
vāṇī chinmūrti ! tārī ur-anubhavanā sūkṣhma bhāve bharelī;
bhāvo ūṇḍā vichārī, abhinav mahimā chittamān lāvī lāvī,
khoyelun ratna pāmun,
manarath manano; pūrajo shakti shāḷī !
rachayitā : himmatalāl jeṭhālāl shāh

Page -7 of 642
PDF/HTML Page 26 of 675
single page version

background image
viṣhayānukramaṇikā
viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā
(ṭhīk) hai
. ...................................
3
pūrvaraṅg
jīvake judāpan aur ekapanākā pānā durlabh hai;
(pratham 38 gāthāommen raṅgabhūmisthal bān̐dhā hai,
usamen jīv nāmake padārthakā svarūp kahā hai
kyoṅki bandhakī kathā to sabhī prāṇī karate hain,
ekatvakī kathā virale jānate hain jo ki
durlabh hai, us sambandhī kathan
.
)
1
maṅgalācharaṇ, granthapratignā ............................
yah jīv-ajīvarūp chhah dravyātmak lok hai,
. ............
4
is kathāko ham sarva nij vibhavase kahate hain,
isamen dharma, adharma, ākāsh, kāl ye chār
dravya to svabhāvapariṇatisvarūp hī hain aur
jīv-pudgaladravyake anādikālake sanyogase
vibhāvapariṇati bhī hai, kyoṅki sparsha, ras, gandh,
varṇa aur shabdarūp mūrtik pudgaloṅko dekhakar
yah jīv rāgadveṣhamoharūp pariṇamatā hai aur
isake nimittase pudgal karmarūp hokar jīvake
sāth ban̐dhatā hai
usako anya jīv bhī apane anubhavase parīkṣhā
kar grahaṇ karanā
. ............................
5
shuddhanayase dekhiye to jīv apramatta-pramatta donon
dashāonse judā ek gnāyakabhāvamātra hai, jo
jānanevālā hai vahī jīv hai, us sambandhī
.
6
is gnāyakabhāvamātra ātmāke darshan-gnān-
chāritrake bhedase bhī ashuddhapan nahīn hai, gnāyak
hai vah gnāyak hī hai
.
is tarah in donoṅkī
. ........................
7
anādise bandhāvasthā hai
.
jīv jab nimitta
pākar rāgādirūp nahīn pariṇamatā tab navīn
karma nahīn bandhate, purāne karma jhaṛ jāte hain,
isaliye mokṣha hotī hai; aise jīvakī svasamay-
parasamayarūp pravr̥utti hai
vyavahāranay ātmāko ashuddha kahatā hai; us
8
vyavahāranayake upadeshakā prayojan
. ..........
vyavahāranay paramārthakā pratipādak kaise
.
jab jīv
9-10
hai ? .............................................
samyagdarshanagnānachāritrabhāvarūp apane sva-
bhāvarūp pariṇamatā hai tab svasamay hotā hai
aur jab tak mithyā-darshanagnān-chāritrarūp
pariṇamatā hai tab tak vah pudgalakarmamen ṭhaharā
huā parasamay hai, aisā kathan
shuddhanay satyārtha aur vyavahāranay asatyārtha kahā
gayā hai
. ........................................
11
jo svarūpake shuddha paramabhāvako prāpta ho gaye
. ..............
2
unako to shuddhanay hī prayojanavān hai, aur jo
sādhak avasthāmen hain unake vyavahāranay bhī
prayojanavān hai, aisā kathan
jīvake pudgalakarmake sāth bandh honese
. ................
12
parasamayapan hai so sundar nahīn hai, kyoṅki
isamen jīv sansāramen bhramatā anek tarahake duḥkh
pātā hai; isaliye svabhāvamen sthir ho
sabase
jīvāditattvoṅko shuddhanayase jānanā so samyaktva
13
hai, aisā kathan
. ..............................
judā ho akelā sthir hotabhī sundar
shuddhanayakā viṣhayabhūt ātmā baddhaspr̥uṣhṭa, anya,

Page -6 of 642
PDF/HTML Page 27 of 675
single page version

viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā
aniyat, visheṣh aur sanyuktain pān̐ch
adhyavasānādibhāv pudgalamay hain, jīv nahīn hain,
bhāvonse rahit hone sambandhī kathan
. .........
aisā kathan
............................
14
45
adhyavasānādibhāvako vyavahāranayase jīv kahā
shuddhanayake viṣhayabhūt ātmāko jānanā so
gayā hai; tathā usakā dr̥uṣhṭānt
. ........
46-48
samyaggnān hai, aisā kathan
. ...................
15
paramārtharūp jīvakā svarūp
. ...........
49
samyagdarshanagnānachāritrarūp ātmā hī sādhuke
varṇako ādi lekar guṇasthān paryanta jitane bhāv
sevan karane yogya hai, usakā dr̥uṣhṭāntasahit
kathan
hain ve jīvake nahīn hain, aisā chhah gāthāommen
kathan
. ...................................
16-18
. .................................
50-55

shuddhanayake viṣhayabhūt ātmāko jab tak na jāne

ye varṇādik bhāv jīvake hain aisā vyavahāranay
tab tak ve jīv agnānī hain
..........
19
kahatā hai, nishchayanay nahīn kahatā, aisā
dr̥uṣhṭāntapūrvak kathan
apratibuddha(agnānī)ko kaise pahichānā jā
. ...................
56-60
sakatā hai ? ..............................
20-22
23-25
varṇādik bhāvoṅkā jīvake sāth tādātmya koī
agnānī māne, usakā niṣhedh
. ........
61-68
agnānīko samajhānekī rīti
. ..............
2. kartākarma adhikār
agnānīne jīvdehako ek dekhakar tīrthaṅkarakī
agnānī jīv krodhādimen jab tak vartatā hai tab
stutikā prashna kiyā, usakā uttar
. .
26-27
tak karmakā bandh karatā hai
. ........
69-70
is uttaramen jīv dehakī bhinnatākā dr̥ushya tathā
āsrav aur ātmākā bhedagnān hone par bandha nahīn
jitendriy, jitamoh aur kṣhīṇamoh
. ..
28-33
hotā
. ...................................
71
72
73
chāritramen jo pratyākhyān kahanemen ātā hai vah kyā
gnānamātrase hī bandhakā nirodh kaise hotā hai ?
āsravonse nivr̥utta honekā vidhān
hai ? aise shiṣhyake prashnakā uttar diyā hai ki
pratyākhyān gnān hī hai
. ......
. ................
34-35
gnān honekā aur āsravoṅkī nivr̥uttikā samakāl
anubhūti dvārā parabhāvake tathā gneyabhāvake
kaise hai ? usakā kathan
. ...........
74
75
bhedagnānake prakār
........................
36-
37
gnānasvarūp hue ātmākā chihna
. .......
darshanagnānachāritrasvarūp pariṇat hue ātmākā
āsrav aur ātmākā bhedagnān hone par
svarūp kah kar raṅgabhūmikā sthal (38
gāthāommen) pūrṇa
ātmā gnānī hotā hai tab kartr̥ukarmabhāv bhī nahīn
hotā
. ..............................
76-79
. ...................................
38
jīv-pudgalakarmake paraspar namitta-naimittik
1. jīv-ajīv adhikār
bhāv hai to bhī kartr̥ukarmabhāv nahī kahā jā
sakatā

jīvakā svarūp na jānanese agnānījan jīvakī

. ................................
80-82
kalpanā adhyavasānādi bhāvarūp anyathā
karate hain, is prakārakā varṇan
nishchayanayase ātmā aur karmake kartr̥ukarmabhāv
. .......
39-43
aur bhoktr̥u bhogyabhāv nahīn hain, apane men hī
kartr̥ukarmabhāv aur bhoktr̥u bhogyabhāv hain

jīvakā svarūp anyathā kalpate hain, unake

83
.
niṣhedhakī gāthā
. .........................
44

Page -5 of 642
PDF/HTML Page 28 of 675
single page version

viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā

vyavahāranay ātmā aur pudgalakarmake kartr̥u-

jīv nimittabhūt banane par karmakā pariṇām hotā
karmabhāv aur bhoktr̥u bhogyabhāv kahatā hai
.
huā dekhakar upachārase kahā jātā hai ki yah
karma jīvane kiyā
84
. ..................
ātmāko pudgalakarmakā kartā aur bhoktā mānā
105-108
jāy to mahān doṣhsvaparake abhinna-
mithyātvādi sāmānya āsrav aur guṇasthānarūp
panekā prasaṅgātā hai; vah mithyātva honese
unake visheṣh bandhake kartā hain, nishchayakar
inakā jīv kartābhoktā nahīn hai
jinadevako sammat nahīn hai
. ........
85-86
....
109-112
mithyātvādi āsrav jīv-ajīvake bhedase
jīv aur āsravoṅkā bhed dikhalāyā hai; abhed
do prakārake hain, aisā kathan aur
usakā hetu
kahanemen dūṣhaṇ diyā hai
. .............
113-115
. .........................
87-88
sāṅkhyamatī, puruṣh aur prakr̥itiko apariṇāmī
ātmāke mithyātva, agnān, aviratiye tīn
kahate hain usakā niṣhedh kar puruṣh aur
pudgalako pariṇāmī kahā hai
pariṇām anādi hain; unakā kartr̥upanā aur unake
nimittase pudgalakā karmarūp honā
. ......
116-125
.
89-92
gnānase gnānabhāv aur agnānase agnānabhāv hī
ātmā mithyātvādibhāvarūp na pariṇame tab karmakā
utpanna hotā hai
. ......................
126-131
kartā nahīn hai
. .......................
93
agnānī jīv dravyakarma bandhanekā nimittarūp
agnānase karma kaise hotā hai aisā shiṣhyakā prashna
agnānādi bhāvoṅkā hetu hotā hai
....
132-136
aur usakā uttar
...................
94-95
pudgalake pariṇām to jīvase jude hain aur jīvake
karmake kartāpanakā mūl agnān hī hai
.
......
96
97
137-140
pudgalase jude hain
. ....................
gnānake hone par kartāpan nahīn hotā
.
......
karma jīvase baddhaspr̥uṣhṭa hai yā abaddhaspr̥uṣhṭa aise
vyavahārī jīv pudgalakarmakā kartā ātmāko
shiṣhyake prashnakā nishchay-vyavahār donon nayonse
uttar
kahate hain, yah agnān hai
...........
98-99
141
. ..................................
ātmā pudgalakarmakā kartā nimitta-naimittik-
jo nayoṅke pakṣhase rahit hai vah kartr̥ukarmabhāvase
bhāvase bhī nahīn hai; ātmāke yog-upayog hain
ve nimitta-naimittikabhāvase kartā hain aur yog-
upayogakā ātmā kartā hai
rahit samayasārshuddha ātmā
hai aisā
142-144
kahakar adhikār pūrṇa
. .............
. .............
100
101
3. puṇya-pāp adhikār
gnānī gnānakā hī kartā hai
. ..................
145
146
147
shubhāshubh karmake svabhāvakā varṇan
.........
agnānī bhī apane agnānabhāvakā hī kartā hai,
donon hī karma bandhake kāraṇ hain
. ..........
pudgalakarmakā kartā to gnānī yā agnānī koī
nahīn hai, kyoṅki paradravyoṅke paraspar kartr̥ukarma-
bhāv nahīn hain
isaliye donon karmoṅkā niṣhedh
. .............
. .............................
usakā dr̥uṣhṭānt aur āgamakī
102
148-150
sākṣhī
. .................................
ek dravya anya dravyakā kuchh bhī kar sakatā
nahīn
. .................................
151
103-104
gnān mokṣhakā kāraṇ hai
. .....................

Page -4 of 642
PDF/HTML Page 29 of 675
single page version

viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā

vratādik pālai to bhī gnān binā mokṣha

5. samvar adhikār
nahīn hai
. .................................
152-153
samvarakā mūl upāy bhedavignān hai usakī

puṇyakarmake pakṣhapātīkā doṣh

. ...........
154
181-183
rītikā tīn gāthāommen kathan
. ......

gnānako hī paramārthasvarūp mokṣhakā kāraṇ kahā

bhedavignānase hī shuddha ātmākī prāpti
hai, aur anyakā niṣhedh kiyā hai
...
155-156
hotī hai, aisā kathan
..................
184-185

karma mokṣhake kāraṇakā ghāt karatā hai aisā dr̥uṣhṭānt

shuddha ātmākī prāptise hī samvar hotā
dvārā kathan
. ............................
157-159
hai, aisā kathan
. .......................
186
samvar honekā prakārtīn gāthāommen
. .
karma āp hī bandhasvarūp hai
. ..........
160
187-189
samvar honeke kramakā kathan; adhikār
karma bandhake kāraṇarūp bhāvasvarūp hai arthāt
pūrṇa
......................................
mithyātva-agnān-kaṣhāyarūp hai aisā kathan,
aur tīsarā adhikār pūrṇa
190-192
. ..........
161-163
6. nirjarā adhikār
4. āsrav adhikār
dravyanirjarākā svarūp
. .......................
193
194
195
196
197
āsravake svarūpakā varṇan arthāt mithyātva,
bhāvanirjarākā svarūp
. .......................
avirati, kaṣhāy aur yogye jīv-
gnānakā sāmarthya
...............................
ajīvake bhedase do prakārake hain aur ve
bandhake kāraṇ hain, aisā kathan
vairāgyakā sāmarthya
. ...........................
164-165
. .....
gnān-vairāgyake sāmarthyakā dr̥uṣhṭāntapūrvak kathan
.
166
gnānīke un āsravoṅkā abhāv kahā hai
. .
samyagdr̥uṣhṭi sāmānyarūpase tathā visheṣharūpase
jīvake rāg-dveṣh-moharūp agnānamay pariṇām
sva-parako kis rītise jānatā hai, us
sambandhī kathan
167
hain, ve hī āsrav hain
. ....................
. ........................
198-199
rāgādikase amishrit gnānamay bhāvakī
samyagdr̥uṣhṭi gnān-vairāgyasampanna hotā hai
. ..
200
168
169
utpatti
. ....................................
rāgī jīv samyagdr̥uṣhṭi kyon nahīn hotā

gnānīke dravya-āsravoṅkā abhāv

. ..........
hai, us sambandhī kathan
. ..............
201-202

‘gnānī nirāsrav kis tarah hai’ aise

agnānī rāgī prāṇī rāgādikako apanā pad
shiṣhyake prashnakā uttar
. ..................
170
jānatā hai; us padako chhoṛ apane
ek vītarāg gnāyakabhāvapadamen sthir
honekā upadesh

agnānī aur gnānīke āsravakā hone aur na

203
. ...........................
honekā yuktipūrvak varṇan
...........
171-176
ātmākā pad ek gnāyakasvabhāv hai aur vah hī

rāg-dveṣh-moh agnānapariṇām hai, vahī

mokṣhakā kāraṇ hai; gnānamen jo bhed hain ve karmake
kṣhayopashamake nimittase hain
bandhake kāraṇarūp āsrav hai; vah gnānīke
nahīn hai; isaliye gnānīke karmabandh bhī nahīn
hai
. ...............
204
.
adhikār pūrṇa
. .................
177-180
gnān gnānase hī prāpta hotā hai
. ..........
205-206

Page -3 of 642
PDF/HTML Page 30 of 675
single page version

viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā

gnānī parako kyon nahīn grahaṇ karatā, aise

yah adhyavasāy kyā hai ? aise shiṣhyake

shiṣhyake prashnakā uttar

. ..................
prashnakā uttar
..............................
271
207
208

parigrahake tyāgakā vidhān

...................
is adhyavasānakā niṣhedh hai vah

gnānīke sab parigrahakā tyāg hai

.
209-217
vyavahāranayakā hī niṣhedh hai
. ............
272

karmake phalakī vān̐chhāse karma karatā hai vah

jo keval vyavahārakā hī avalamban karatā hai vah

karmase lipta hotā hai; gnānīke vān̐chhā nahīn honese vah karmase lipta nahīn hotā hai, usakā dr̥uṣhṭānt dvārā kathan

agnānī aur mithyādr̥uṣhṭi hai; kyoṅki isakā
avalamban abhavya bhī karatā hai, vrat, samiti,
gupti pālatā hai, gyārah aṅg parḥatā hai, to bhī
use mokṣha nahīn hai
. ...........
218-227

samyaktvake āṭh aṅg hain, unamense pratham

. ........................
273
274

to samyagdr̥uṣhṭi niḥshaṅk tathā sāt bhay rahit hai, aisā kathan

shāstroṅkā gnān hone par bhī abhavya agnānī hai
.
. ................
228-229
abhavya dharmakī shraddhā karatā hai vah bhāgahetu

niṣhkāṅkṣhitā, nirvichikitsā, amūḍhatva, upagūhan,

dharmakī hī hai, mokṣhahetu dharmakī nahīn
. ..
275

sthatikaraṇ, vātsalya, prabhāvanāinakā

vyavahār-nishchayanayakā svarūp
. .........
276-277

nishchayanayakī pradhānatāse varṇan

........
230-236
rāgādik bhāvoṅkā nimitta ātmā hai yā paradravya ?

7. bandha adhikār

usakā uttar
. ..........................
278-282
237-241

bandhake kāraṇakā kathan

. ................
ātmā rāgādikakā akārak hī kis rītise hai,

aise kāraṇarūp ātmā na pravarte to bandha na

usakā udāharaṇapūrvak kathan
........
283-287
242-246

ho, aisā kathan

........................
8. mokṣha adhikār
mithyādr̥uṣhṭiko jisase bandha hotā hai, us
mokṣhakā svarūp karmabandhase chhūṭanā hai; jo jīv
āshayako pragaṭ kiyā hai aur vah āshay
agnān hai, aisā siddha kiyā hai
bandhakā chhed nahīn karatā hai, parantu mātra bandhake
svarūpako jānakar hī santuṣhṭa hai vah mokṣha nahīn
pātā hai
247-258
. ....
agnānamay adhyavasāy hī bandhakā
288-290
. ...............................
259-264
kāraṇ hai
. ..............................
bandhakī chintā karane par bhī bandha nahīn kaṭatā
bāhyavastu bandhakā kāraṇ nahīn hai, adhyavasān
291
hai
. ..........................................
hī bandhakā kāraṇ haiaisā kathan
.
265
292-293
bandha-chhedanase hī mokṣha hotā hai
. .......
adhyavasān apanī arthakriyā nahīn karatā
bandhakā chhed kaise karanā, aise prashnakā uttar yah
266-267
honese mithyā hai
. ......................
hai ki karmabandhake chhedaneko pragnāshastra hī
karaṇ hai
mithyādr̥uṣhṭi agnānarūp adhyavasāyase apanī
294
. ..................................
ātmāko anek avasthārūp karatā
hai, aisā kathan
pragnārūp karaṇase ātmā aur bandhadonoṅko
268-269
. .......................
jude jude kar pragnāse hī ātmāko grahaṇ
karanā, bandhako chhoṛanā
yah agnānarūp adhyavasāy jinake nahīn
295-296
. .............
hai ve muni karmase lipta nahīn hote
. .....
270

Page -2 of 642
PDF/HTML Page 31 of 675
single page version

viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā

ātmāko pragnāke dvārā kaise grahaṇ karanā,

jo ātmāko kartā mānate hain unakā mokṣha

us sambandhī kathan

......................
297-299
nahīn hai, aisā kathan
. ...........
321-327

ātmāke sivāy anya bhāvakā tyāg karanā;

agnānī apane bhāvakarmakā kartā hai, aisā

kaun gnānī parabhāvako par jānakar grahaṇ karegā ? arthāt koī nahīn karegā

yuktipūrvak kathan
. ..............
328-331
......
300
ātmāke kartāpanā aur akartāpanā jis tarah hai

jo paradravyako grahaṇ karatā hai vah aparādhī hai,

us tarah syādvād dvārā terah gāthāommen siddha
kiyā hain

bandhanamen paṛatā hai; jo aparādh nahīn karatā, vah bandhanamen nahīn paṛatā

. .........................
332-344
. ...............
301-303
304-305
bauddhamatī aisā mānate hain ki karmako karanevālā

aparādhakā svarūp .............................. ‘shuddha ātmāke grahaṇase mokṣha kahā; parantu ātmā

dūsarā hai aur bhoganevālā dūsarā hai; usakā
yuktipūrvak niṣhedh
. ..............
345-348

to pratikramaṇ ādi dvārā hī doṣhonse chhūṭ jātā hai; to phi ra shuddha ātmāke grahaṇakā kyā kām hai ?’ aise shiṣhyake prashnakā uttar yah diyā hai ki pratikramaṇ-apratikramaṇase rahit apratikramaṇādi-svarūp tīsarī bhūmikāse hīshuddha ātmāke grahaṇase hī

kartr̥ukarmakā bhed-abhed jaise hai usī tarah
nayavibhāg dvārā dr̥uṣhṭāntapūrvak kathan
.
349-355
nishchayavyavahārake kathanako, khaṛiyāke dr̥uṣhṭāntase
das gāthāommen spaṣhṭa kiyā hain
.
356-365
‘gnān aur gney sarvathā bhinna hain’ aisā jānaneke
ātmā nirdoṣh
kāraṇ samyagdr̥uṣhṭiko viṣhayoṅke prati rāgadveṣh
nahīn hotā; ve mātra agnānadashāmen pravartamān
jīvake pariṇām hain

hotā hai

306-307
. ...................................
9. sarvavishuddhagnān adhikār
. .............
366-371

ātmāke akartāpanā dr̥uṣhṭāntapūrvak kahate

anyadravyakā anyadravya kuchh nahīn kar sakatā,
308-311
hain
. ...............................................
aisā kathan
.......................
372

kartāpanā jīv agnānase mānatā hai; us

sparsha ādi pudgalake guṇ hain ve ātmāko kuchh
agnānakā sāmarthya dikhāte hain
.................
312-313
aisā nahīn kahate ki hamako grahaṇ karo aur
ātmā bhī apane sthānase chhūṭakar unako
jānane nahī jātā; parantu agnānī jīv unase
vr̥uthā rāg-dveṣh karatā hai

jab tak ātmā prakr̥itike nimittase

upajanā- vinashanā na chhoṛe tab tak
vah kartā hotā hai
.........
. ..............
373-382
314-315
pratikramaṇ, pratyākhyān aur ālochanākā
karmaphalakā bhoktr̥u panā bhī ātmākā svabhāv
svarūp
. ...........................
383-386
nahīn hai, agnānase hī vah bhoktā hotā hai
aisā kathan
.......................
jo karma aur karmaphalakā anubhav karatā huā
316-317
318-319
apaneko usarūp karatā hai vah navīn karmakā
bandh karatā hai
gnānī karmaphalakā bhoktā nahīn hai
..
.
(yahān̐ par ṭīkākār āchārya-
gnānī kartā-bhoktā nahīn hai, usakā
devane kr̥ut-kārit-anumodanāse man-vachan-
320
dr̥uṣhṭāntapūrvak kathan
. ..............

Page -1 of 642
PDF/HTML Page 32 of 675
single page version

viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā

kāyāse atīt, vartamān aur anāgat karmake tyāgakā unachās unachās bhaṅga dvārā kathan karake karmachetanāke tyāgakā vidhān dikhāyā hai tathā ek sau aṛatālīs prakr̥itiyoṅke phalake tyāgakā kathan karake karmaphalachetanāke tyāgakā vidhān dikhāyā hai

gnānamātra kahanemen syādvādase virodh kaise nahīn
ātā hai ? isako batāte hue, tathā ek hī
gnānamen upāyabhāv aur upeyabhāv donon kis
tarah banate hain ? yah batāte hue ṭīkākār
āchāryadev is ‘ātmakhyāti’ ṭīkāke
antamen parishiṣhṭarūpase syādvād aur upāy-
upey-bhāvake viṣhayamen thoṛā kahanekī
pratignā karate hain
. .................................
387-389
. .................
589

gnānako samasta anya dravyonse bhinna batalāyā hain

. ......................
390-404
ek gnānamen hī ‘‘tat, atat, ek,
anek, sat, asat, nitya, anitya’’
in bhāvoṅke chaudah bhed kar unake 14
kāvya kahe hain
ātmā amūrtik hai, isaliye isake
pudgalamayī deh nahīn hai
.........
405-407
. ..................
590
dravyaliṅg dehamayī hai, isaliye dravyaliṅg
gnān lakṣhaṇ hai aur ātmā lakṣhya hai, gnānakī
ātmāke mokṣhakā kāraṇ nahīn hai;
darshanagnānachāritra hī mokṣhamārga hai, aisā
kathan
prasiddhise hī ātmākī prasiddhi hotī hai,
isaliye ātmāko gnānamātra kahā hai
.
606
. ............................
408-410
ek gnānakriyārūp pariṇat ātmāmen hī ananta

mokṣhakā arthī darshanagnānachāritrasvarūp

shaktiyān̐ pragaṭ hain, unamense saintālīs
shaktiyoṅke nām tathā lakṣhaṇoṅkā kathan
mokṣhamārgamen hī ātmāko pravartāve, aisā
upadesh kiyā hai
.
609
. ................
411-412
upāy-upeyabhāvakā varṇan; usamen, ātmā
jo dravyaliṅgamen mamatva karate hain ve samayasārako
pariṇāmī honese sādhakapanā aur siddhapanā
nahīn jānate hain
. ...................
413
ye donon bhāv achchhī tarah banate hain,
aisā kathan
vyavahāranay hī muni-shrāvakake liṅgako
.......................
614
mokṣhamārga kahatā hai, aur nishchayanay kisī
liṅgako mokṣhamārga nahīn kahatā
aisā
thoṛe kalashommen, anek vichitratāse bhare
hue ātmākī mahimā karake parishiṣhṭa
sampūrṇa
kathan
. ............................
414
. ...........................
618

is shāstrako pūrṇa karate hue, usake abhyās

ṭīkākār āchāryadevakā vaktavya,
ādikā phal kahate hain
. .......
415
ātmakhyāti ṭīkā sampūrṇa
. ....
628
[parishiṣhṭa pr̥uṣhṭha 592 se 629]
pt. shrī jayachandajī chhābaṛākā vaktavya,

is shāstrako ananta dharmavāle ātmāko

grantha samāpta
. .....................
629
L

Page 0 of 642
PDF/HTML Page 33 of 675
single page version

namaḥ shrīsarvagnavītarāgāy .
shāstra-svādhyāyakā prārambhik maṅgalācharaṇ
oṅkāran bindusanyuktan nityan dhyāyanti yoginaḥ .
kāmadan mokṣhadan chaiv omkārāy namo namaḥ ..1..
aviralashabdaghanaughaprakṣhālitasakalabhūtalakalaṅkā .
munibhirupāsitatīrthā sarasvatī haratu no duritān ..2..
agnānatimirāndhānān gnānāñjanashalākayā .
chakṣhurunmīlitan yen tasmai shrīgurave namaḥ ..3..
shrīparamagurave namaḥ, paramparāchāryagurave namaḥ ..
sakalakaluṣhavidhvansakan, shreyasān parivardhakan, dharmasambandhakan, bhavyajīvamanaḥpratibodhakārakan,
puṇyaprakāshakan, pāpapraṇāshakamidan shāstran shrīsamayasāranāmadheyan, asya mūlagranthakartāraḥ
shrīsarvagnadevāstaduttaragranthakartāraḥ shrīgaṇadharadevāḥ pratigaṇadharadevāsteṣhān vachanānusāramāsādya
āchāryashrīkundakundāchāryadevavirachitan, shrotāraḥ sāvadhānatayā shr̥uṇavantu
..
maṅgalan bhagavān vīro maṅgalan gautamo gaṇī .
maṅgalan kundakundāryo jainadharmo‘stu maṅgalam ..1..
sarvamaṅgalamāṅgalyan sarvakalyāṇakārakan .
pradhānan sarvadharmāṇān jainan jayatu shāsanam ..2..


Page 1 of 642
PDF/HTML Page 34 of 675
single page version

namaḥ paramātmane.
shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt
shrī

samayasār

pūrvaraṅg
shrīmadamr̥utachandrasūrikr̥utā ātmakhyātivyākhyāsamupetaḥ .
(anuṣhṭubh)
namaḥ samayasārāy svānubhūtyā chakāsate .
chitsvabhāvāy bhāvāy sarvabhāvāntarachchhide ..1..

shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev kr̥ut mūl gāthāyen aur shrīmad amr̥utachandrasūri kr̥ut ātmakhyāti nāmak ṭīkāke gujarātī anuvādakā

hindī rūpāntar
(maṅgalācharaṇ)
shrī paramātamako praṇami, shārad suguru manāy .
samayasār shāsan karūn deshavachanamay, bhāy ..1..
shabdabrahmaparabrahmake vāchakavāchyaniyog .
maṅgalarūp prasiddha hvai, namon dharmadhanabhog ..2..
nay nay lahai sār shubhavār, pay pay dahai mār dukhakār .
lay lay gahai pār bhavadhār, jay jay samayasār avikār ..3..
1

Page 2 of 642
PDF/HTML Page 35 of 675
single page version

(anuṣhṭubh)
anantadharmaṇastattvan pashyantī pratyagātmanaḥ .
anekāntamayī mūrtirnityamev prakāshatām ..2..
shabda, artha aru gnānsamayatray āgam gāye,
mat, siddhānta ru kālbhedatray nām batāye;
inahin ādi shubh arthasamayavachake suniye bahu,
arthasamayamen jīv nām hai sār, sunahu sahu;
tātain ju sār binakarmamal shuddha jīv shuddha nay kahai,
is grantha mān̐hi kathanī sabai samayasār budhajan gahai
..4..
nāmādik chhah granthamukh, tāmen maṅgal sār .
vighanaharan nāstikaharan, shiṣhṭāchār uchār ..5..
samayasār jinarāj hai, syādvād jinavain .
mudrā jin niragranthatā, namūn karai sab chain ..6..

pratham, sanskr̥it ṭīkākār shrīmad amr̥utachandrāchāryadev granthake prārambhamen maṅgalake liye iṣhṭadevako namaskār karate hain :

shlokārtha :[namaḥ samayasārāy ] ‘samay’ arthāt jīv nāmak padārtha, usamen sār jo dravyakarma, bhāvakarma, nokarma rahit shuddha ātmā, use merā namaskār ho . vah kaisā hai ? [bhāvāy ] shuddha sattāsvarūp vastu hai . is visheṣhaṇapadase sarvathā abhāvavādī nāstikoṅkā mat khaṇḍit ho gayā . aur vah kaisā hai ? [chitsvabhāvāy ] jisakā svabhāv chetanāguṇarūp hai . is visheṣhaṇase guṇ-guṇīkā sarvathā bhed mānanevāle naiyāyikoṅkā niṣhedh ho gayā . aur vah kaisā hai ? [svānubhūtyā chakāsate ] apanī hī anubhavanarūp kriyāse prakāshamān hai, arthāt apaneko apanese hī jānatā haipragaṭ karatā hai . is visheṣhaṇase, ātmāko tathā gnānako sarvathā parokṣha hī mānanevāle jaiminīybhaṭṭaprabhākarake bhedavāle mīmānsakoṅke matakā khaṇḍan ho gayā; tathā gnān anya gnānase jānā jā sakatā hai, svayam apaneko nahīn jānatāaisā mānanevāle naiyāyikoṅkā bhī pratiṣhedh ho gayā . aur vah kaisā hai ? [sarvabhāvāntarachchhide ] apanese anya sarva jīvājīv, charāchar padārthoṅko sarva kṣhetrakālasambandhī, sarva visheṣhaṇoṅke sāth, ek hī samayamen jānanevālā hai . is visheṣhaṇase, sarvagnakā abhāv mānanevāle mīmānsak ādikā nirākaraṇ ho gayā . is prakārake visheṣhaṇon (guṇon) se shuddha ātmāko hī iṣhṭadev siddha karake (use) namaskār kiyā hai .


Page 3 of 642
PDF/HTML Page 36 of 675
single page version

(mālinī)
parapariṇatihetormohanāmno‘nubhāvā-
daviratamanubhāvyavyāptikalmāṣhitāyāḥ
.

bhāvārtha :yahān̐ maṅgalake liye shuddha ātmāko namaskār kiyā hai . yadi koī yah prashna kare ki kisī iṣhṭadevakā nām lekar namaskār kyon nahīn kiyā ? to usakā samādhān is prakār hai :vāstavamen iṣhṭadevakā sāmānya svarūp sarvakarmarahit, sarvagna, vītarāg, shuddha ātmā hī hai, isaliye is adhyātmagranthamen ‘samayasār’ kahanese isamen iṣhṭadevakā samāvesh ho gayā . tathā ek hī nām lenemen anyamatavādī matapakṣhakā vivād karate hain un sabakā nirākaraṇ, samayasārake visheṣhaṇonse kiyā hai . aur anyavādījan apane iṣhṭadevakā nām lete hain usamen iṣhṭa shabdakā artha ghaṭit nahīn hotā, usamen anek bādhāen̐ ātī hain, aur syādvādī jainoṅko to sarvagna vītarāgī shuddha ātmā hī iṣhṭa hai . phi ra chāhe bhale hī us iṣhṭadevako paramātmā kaho, paramajyoti kaho, parameshvar, parabrahma, shiv, nirañjan, niṣhkalaṅk, akṣhay, avyay, shuddha, buddha, avināshī, anupam, achchhedya, abhedya, paramapuruṣh, nirābādh, siddha, satyātmā, chidānand, sarvagna, vītarāg, arhat, jin, āpta, bhagavān, samayasār ityādi hajāro nāmonse kaho; ve sab nām kathañchit satyārtha hain . sarvathā ekāntavādiyoṅko bhinna nāmommen virodh hai, syādvādīko koī virodh nahīn hai . isaliye arthako yathārtha samajhanā chāhie .

pragaṭai nij anubhav karai, sattā chetanarūp .
sab-gnātā lakhiken namaun, samayasār sab-bhūp ..1..
ab sarasvatīko namaskār karate hain

shlokārtha :[anekāntamayī mūrtiḥ ] jinamen anek anta (dharma) hain aise jo gnān tathā vachan usamayī mūrti [nityam ev ] sadā hī [prakāshatām ] prakāsharūp ho . kaisī hai vah mūrti ? [anantadharmaṇaḥ pratyagātmanaḥ tattvan ] jo ananta dharmomvālā hai aur jo paradravyonse tathā paradravyoṅke guṇaparyāyonse bhinna evan paradravyake nimittase honevāle apane vikāronse kathañchit bhinna ekākār hai aise ātmāke tattvako, arthāt asādhāraṇsajātīy vijātīy dravyonse vilakṣhaṇ nijasvarūpako, [pashyantī ] vah mūrti avalokan karatī hai .

bhāvārtha :yahān̐ sarasvatīkī mūrtiko āshīrvachanarūpase namaskār kiyā hai . laukikamen jo sarasvatīkī mūrti prasiddha hai vah yathārtha nahīn hai, isaliye yahān̐ usakā yathārtha varṇan kiyā hai . samyakgnān hī sarasvatīkī yathārtha mūrti hai . usamen bhī sampūrṇa gnān to kevalagnān hai,


Page 4 of 642
PDF/HTML Page 37 of 675
single page version

mam paramavishuddhiḥ shuddhachinmātramūrte-
rbhavatu samayasāravyākhyayaivānubhūteḥ
..3..

jisamen samasta padārtha pratyakṣha bhāsit hote hain . vah ananta dharma sahit ātmatattvako pratyakṣha dekhatā hai isaliye vah sarasvatīkī mūrti hai . aur usīke anusār jo shrutagnān hai vah ātmatattvako parokṣha dekhatā hai isaliye vah bhī sarasvatīkī mūrti hai . aur dravyashrut vachanarūp hai vah bhī usakī mūrti hai, kyoṅki vah vachanoṅke dvārā anek dharmavāle ātmāko batalātī hai . isaprakār samasta padārthoṅke tattvako batānevālī gnānarūp tathā vachanarūp anekāntamayī sarasvatīkī mūrti hai; isīliye sarasvatīke vāṇī, bhāratī, shāradā, vāgdevī ityādi bahutase nām kahe jāte hain . yah sarasvatīke mūrti anantadharmoṅko ‘syāt’ padase ek dharmīmen avirodharūpase sādhatī hai, isaliye vah satyārtha hai . kitane hī anyavādījan sarasvatīkī mūrtiko anyathā (prakārāntarase) sthāpit karate hain, kintu vah padārthako satyārtha kahanevālī nahīn hai .

yahān̐ koī prashna karatā hai ki ātmāko anantadharmavālā kahā hai, so usamen ve ananta dharma kaun kaunase hain ? usakā uttar dete hue kahate hain kivastumen astitva, vastutva, prameyatva, pradeshatva, chetanatva, achetanatva, mūrtikatva, amūrtikatva ityādi (dharma) to guṇ hain; aur un guṇoṅkā tīnon kālamen samay-samayavartī pariṇaman honā paryāy hai, jo ki ananta hain . aur vastumen ekatva, anekatva, nityatva, anityatva, bhedatva, abhedatva, shuddhatva, ashuddhatva ādi anek dharma hain . ve sāmānyarūp dharma to vachanagochar hain, kintu anya visheṣharūp ananta dharma bhī hain jo ki vachanake viṣhay nahīn hain, kintu ve gnānagamya hain . ātmā bhī vastu hai, isaliye usamen bhī apane ananta dharma hain .

ātmāke ananta dharmommen chetanatva asādhāraṇ dharma hai vah anya achetan dravyommen nahīn hai . sajātīy jīvadravya ananta hain, unamen bhī yadyapi chetanatva hai tathāpi sabakā chetanatva nijasvarūpase bhinna bhinna kahā hai, kyoṅki pratyek dravyake pradeshabhed honese vah kisīkā kisīmen nahīn milatā . vah chetanatva apane ananta dharmommen vyāpak hai, isaliye use ātmākā tattva kahā hai . use yah sarasvatīkī mūrti dekhatī hai aur dikhātī hai . isaprakār isake dvārā sarva prāṇiyoṅkā kalyāṇ hotā hai isaliye ‘sadā prakāsharūp raho’ isaprakār isake prati āshīrvādarūp vachan kahā ..2..

ab ṭīkākār is granthakā vyākhyān karanekā phal chāhate hue pratignā karate hain :

shlokārtha :shrīmad amr̥utachandrāchāryadev kahate hain ki [samayasāravyākhyayā ev ] is samayasār (shuddhātmā tathā grantha) kī vyākhyā (ṭīkā) se hī [mam anubhūteḥ ] merī anubhūtikī


Page 5 of 642
PDF/HTML Page 38 of 675
single page version

ath sūtrāvatār :
vandittu savvasiddhe dhuvamachalamaṇovaman gadin patte .
vochchhāmi samayapāhuḍamiṇamo sudakevalībhaṇidan ..1..
vanditvā sarvasiddhān dhruvāmachalāmanaupamyān gatin prāptān .
vakṣhyāmi samayaprābhr̥utamidan aho shrutakevalibhaṇitam ..1..
arthāt anubhavanarūp pariṇatikī [paramavishuddhiḥ ] param vishuddhi (samasta rāgādi vibhāvapariṇati
rahit utkr̥uṣhṭa nirmalatā) [bhavatu ] ho
. kaisī hai yah merī pariṇati ? [parapariṇatihetoḥ mohanāmnaḥ
anubhāvāt ] parapariṇatikā kāraṇ jo moh nāmak karma hai, usake anubhāv (udayarūp vipāk)
se [aviratam anubhāvya-vyāpti-kalmāṣhitāyāḥ ] jo anubhāvya (rāgādi pariṇāmon) kī vyāpti hai
usase nirantar kalmāṣhit arthāt mailī hai
. aur main kaisā hūn̐ ? [shuddha-chinmātramūrteḥ ] dravyadr̥uṣhṭise shuddha
chaitanyamātra mūrti hūn̐ .

bhāvārtha :āchāryadev kahate hain ki shuddha dravyārthikanayakī dr̥uṣhṭise to main shuddha chaitanyamātra mūrti hūn̐ . kintu merī pariṇati mohakarmake udayakā nimitta pā karake mailī hairāgādisvarūp ho rahī hai . isaliye shuddha ātmākī kathanīrūp is samayasār granthakī ṭīkā karanekā phal yah chāhatā hūn̐ ki merī pariṇati rāgādi rahit shuddha ho, mere shuddha svarūpakī prāpti ho . main dūsarā kuchh bhī khyāti, lābh, pūjādiknahīn chāhatā . isaprakār āchāryane ṭīkā karanekī pratignāgarbhit usake phalakī prārthanā kī hai ..3..

ab mūlagāthāsūtrakār shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev granthake prārambhamen maṅgalapūrvak pratignā karate hain

(harigītikā chhanda)
dhruv achal aru anupam gati pāye hue sab siddhako
main vand shrutakevalikathit kahūn̐ samayaprābhr̥utako aho
..1..

gāthārtha :[dhruvām ] dhruv, [achalām ] achal aur [anaupamyān ] anupamin tīn visheṣhaṇonse yukta [gatin ] gatiko [prāptān ] prāpta hue [sarvasiddhān ] sarva siddhoṅko [vanditvā ] namaskār karake [aho ] aho ! [shrutakevalibhaṇitam ] shrutakevaliyoṅke dvārā kathit [idan ] yah [samayaprābhr̥utam ] samayasār nāmak prābhr̥ut [vakṣhyāmi ] kahūn̐gā .


Page 6 of 642
PDF/HTML Page 39 of 675
single page version

ath prathamat ev svabhāvabhāvabhūtatayā dhruvatvamavalambamānāmanādibhāvāntaraparaparivr̥utti- vishrāntivashenāchalatvamupagatāmakhilopamānavilakṣhaṇādbhutamāhātmyatvenāvidyamānaupamyāmapavargasañgnikān gatimāpannān bhagavataḥ sarvasiddhān siddhatven sādhyasyātmanaḥ pratichchhandasthānīyān bhāvadravyastavābhyān svātmani parātmani cha nidhāyānādinidhanashrutaprakāshitatven nikhilārthasārthasākṣhātkārikevalipraṇīt- tven shrutakevalibhiḥ svayamanubhavadbhirabhihitatven cha pramāṇatāmupagatasyāsya samayaprakāshak sya prābhr̥utā- hvayasyārhatpravachanāvayavasya svaparayoranādimohaprahāṇāy bhāvavāchā dravyavāchā cha paribhāṣhaṇamupakramyate .

ṭīkā :yahān̐ (sanskr̥it ṭīkāmen) ‘ath’ shabda maṅgalake arthako sūchit karatā hai . granthake prārambhamen sarva siddhoṅko bhāv-dravyastutise apane ātmāmen tathā parake ātmāmen sthāpit karake is samay nāmak prābhr̥utakā bhāvavachan aur dravyavachanase paribhāṣhaṇ (vyākhyān) prārambha karate hainis prakār shrī kundakundāchāryadev kahate hain . ve siddha bhagavān, siddhatvake kāraṇ, sādhya jo ātmā usake pratichchhandake sthān par hain,jinake svarūpakā sansārī bhavyajīv chintavan karake, unake samān apane svarūpako dhyākar, unhīn ke samān ho jāte hain aur chāron gatiyonse vilakṣhaṇ pañchamagatimokṣhako prāpta karate hain . vah pañchamagati svabhāvasvarūp hai, isalie dhruvatvakā avalamban karatī hai . chāron gatiyān̐ paranimittase hotī hain, isalie dhruv nahīn kintu vinashvar hain . ‘dhruv’ visheṣhaṇase pañchamagatimen is vinashvaratākā vyavachchhed ho gayā . aur vah gati anādikālase parabhāvoṅke nimittase honevāle paramen bhramaṇ, usakī vishrānti (abhāv)ke vash achalatāko prāpta hai . is visheṣhaṇase, chāron gatiyommen par nimittase jo bhramaṇ hotā hai, usakā pañchamagatimen vyavachchhed ho gayā . aur vah jagatmen jo samasta upamāyogya padārtha hain unase vilakṣhaṇadbhut mahimāvālī hai, isalie use kisīkī upamā nahīn mil sakatī . is visheṣhaṇase chāron gatiyommen jo paraspar kathañchit samānatā pāī jātī hai, usakā pañchamagatimen nirākaraṇ ho gayā . aur us gatikā nām apavarga hai . dharma, artha aur kāmtrivarga kahalāte hain; mokṣhagati is vargamen nahīn hai, isalie use apavarga kahī hai .aisī pañchamagatiko siddha bhagavān prāpta hue hain . unhen apane tathā parake ātmāmen sthāpit karake, samayakā (sarva padārthoṅkā athavā jīv padārthakā) prakāshak jo prābhr̥ut nāmak arhatpravachanakā avayav hai usakā, anādikālase utpanna hue apane aur parake mohakā nāsh karaneke lie paribhāṣhaṇ karatā hūn̐ . vah arhatpravachanakā avayav anādinidhan paramāgam shabdabrahmase prakāshit honese, sarva padārthoṅke samūhako sākṣhāt karanevāle kevalī bhagavān sarvagnadev dvārā praṇīt honese aur kevaliyoṅke nikaṭavartī sākṣhāt sunanevāle tathā svayam anubhav karanevāle shrutakevalī gaṇadharadevoṅke dvārā kathit honese pramāṇatāko prāpta hai . yah anya vādiyoṅke āgamakī bhān̐ti chhadmastha (alpagnāniyon)kī kalpanā mātra nahīn hai ki jisakā apramāṇ ho .

bhāvārtha :gāthāsūtramen āchāryadevane ‘vakṣhyāmi’ kahā hai, usakā artha ṭīkākārane ‘vach

Page 7 of 642
PDF/HTML Page 40 of 675
single page version

tatra tāvatsamay evābhidhīyate
jīvo charittadansaṇaṇāṇaṭhido tan hi sasamayan jāṇ .
poggalakammapadesaṭṭhidan cha tan jāṇ parasamayan ..2..
paribhāṣhaṇe’ dhātuse paribhāṣhaṇ kiyā hai . usakā āshay isaprakār sūchit hotā hai ki chaudah pūrvommense
gnānapravād nāmak pān̐chaven pūrvamen bārah ‘vastu’ adhikār hain; unamen bhī ek ekake bīs bīs ‘prābhr̥ut’
adhikār hain
. unamense dashaven vastumen samay nāmak jo prābhr̥ut hai usake mūlasūtroṅke shabdoṅkā gnān pahale
baṛe āchāryoṅko thā aur usake arthakā gnān āchāryoṅkī paripāṭīke anusār shrī
kundakundāchāryadevako bhī thā
. unhonne samayaprābhr̥utakā paribhāṣhaṇ kiyā paribhāṣhāsūtra banāyā .
sūtrakī dash jātiyān̐ kahī gaī hain, unamense ek ‘paribhāṣhā’ jāti bhī hai . jo adhikārako arthake dvārā
yathāsthān sūchit kare vah ‘paribhāṣhā’ kahalātī hai . shrī kundakundāchāryadev samayaprābhr̥utakā paribhāṣhaṇ
karate hain,arthāt ve samayaprābhr̥utake arthako hī yathāsthān batānevālā paribhāṣhāsūtra rachate hain .

āchāryane maṅgalake lie siddhoṅko namaskār kiyā hai . sansārīke lie shuddha ātmā sādhya hai aur siddha sākṣhāt shuddhātmā hai, isalie unhen namaskār karanā uchit hai . yahān̐ kisī iṣhṭadevakā nām lekar namaskār kyon nahīn kiyā ? isakī charchā ṭīkākārane maṅgalācharaṇ par kī hai, use yahān̐ bhī samajh lenā chāhie . siddhoṅko ‘sarva’ visheṣhaṇ dekar yah abhiprāy batāyā hai ki siddha ananta hain . isase yah mānanevāle anyamatiyoṅkā khaṇḍan ho gayā ki ‘shuddha ātmā ek hī hai’ . ‘shrutakevalī’ shabdake arthamen (1) shrut arthāt anādinidhan pravāharūp āgam aur kevalī arthāt sarvagnadev kahe gaye hain, tathā (2) shrut-apekṣhāse kevalī samān aise gaṇadharadevādi vishiṣhṭa shrutagnānadhar kahe gaye hain; unase samayaprābhr̥utakī utpatti batāī gaī hai . isaprakār granthakī pramāṇatā batāī hai, aur apanī buddhise kalpit kahanekā niṣhedh kiyā hai . anyavādī chhadmastha (alpagna) apanī buddhise padārthakā svarūp chāhe jaisā kahakar vivād karate hain, unakā asatyārthapan batāyā hai .

is granthake abhidhey, sambandha aur prayojan to pragaṭ hī hain . shuddha ātmākā svarūp abhidhey (kahane yogya) hai . usake vāchak is granthamen jo shabda hain unakā aur shuddha ātmākā vāchyavāchakarūp sambandha hai so sambandha hai . aur shuddhātmāke svarūpakī prāptikā honā prayojan hai ..1..

pratham gāthāmen samayakā prābhr̥ut kahanekī pratignā kī hai . isalie yah ākāṅkṣhā hotī hai ki samay kyā hai ? isalie pahale us samayako hī kahate hain :

jīv charitadarshanagnānasthit, svasamay nishchay jānanā;
sthit karmapudgalake pradeshon, parasamay jīv jānanā
..2..