Page 8 of 642
PDF/HTML Page 41 of 675
single page version
yo‘yan nityamev pariṇāmātmani svabhāve‘vatiṣhṭhamānatvādutpādavyayadhrauvyaikyānubhūtilakṣhaṇayā sattayānusyūtashchaitanyasvarūpatvānnityoditavishadadr̥ushignaptijyotiranantadharmādhirūḍhaikadharmitvādudyotamānadravyatvaḥ kramākramapravr̥uttavichitrabhāvasvabhāvatvādutsaṅgitaguṇaparyāyaḥ svaparākārāvabhāsanasamarthatvādupāttavaishva- rūpyaikarūpaḥ prativishiṣhṭāvagāhagatisthitivartanānimittatvarūpitvābhāvādasādhāraṇachidrūpatāsvabhāv-
gāthārtha : — he bhavya ! [jīvaḥ ] jo jīv [charitradarshanagnānasthitaḥ ] darshan, gnān, chāritramen sthit ho rahā hai [tan ] use [hi ] nishchayase (vāstavamen) [svasamayan ] svasamay [jānīhi ] jāno [cha ] aur jo jīv [pudgalakarmapradeshasthitan ] pudgalakarmake pradeshommen sthit hai [tan ] use [parasamayan ] parasamay [jānīhi ] jāno .
ṭīkā : — ‘samay’ shabdakā artha isaprakār hai : — ‘sam’ upasarga hai, jisakā artha ‘ekapanā’ hai aur ‘ay gatau’ dhātu hai, jisakā artha gaman bhī hai aur gnān bhī hai isalie ek sāth hī (yugapad ) jānanā aur pariṇaman karanā — yah donon kriyāyen jo ekatvapūrvak kare vah samay hai . yah jīv nāmak padārtha ekatvapūrvak ek hī samayamen pariṇaman bhī karatā hai aur jānatā bhī hai; isaliye vah samay hai . yah jīvapadārtha sadā hī pariṇāmasvarūp svabhāvamen rahatā huā honese, utpād-vyay-dhrauvyakī ekatārūp anubhūti jisakā lakṣhaṇ hai aisī sattā sahit hai . (is visheṣhaṇase jīvakī sattāko na mānanevāle nāstikavādiyoṅkā mat khaṇḍan ho gayā; tathā puruṣhako – jīvako apariṇāmī mānanevāle sāṅkhyavādiyoṅkā mat pariṇāmasvarūp kahanese khaṇḍit ho gayā . naiyāyik aur vaisheṣhik sattāko nitya hī mānate hain, aur bauddha kṣhaṇik hī mānate hain, unakā nirākaraṇ, sattāko utpād-vyay-dhrauvyarūp kahanese ho gayā .) aur jīv chaitanyasvarūpatāse nitya-udyotarūp nirmal spaṣhṭa darshanagnān-jyotisvarūp hai (kyoṅki chaitanyakā pariṇaman darshanagnānasvarūp hai) . (is visheṣhaṇase chaitanyako gnānākārasvarūp na mānanevāle sāṅkhyamatavāloṅkā nirākaraṇ ho gayā .) aur vah jīv, ananta dharmommen rahanevālā jo ekadharmīpanā hai usake kāraṇ jise dravyatva pragaṭ hai; (kyoṅki ananta dharmoṅkī ekatā dravyatva hai) . (is visheṣhaṇase, vastuko dharmonse rahit mānanevāle bauddhamatiyoṅkā niṣhedh ho gayā .) aur vah kramarūp aur akramarūp pravartamān anek bhāv jisakā svabhāv honese jisane guṇaparyāyoṅko aṅgīkār kiyā hai — aisā hai . (paryāy kramavartī hotī hai aur guṇ sahavartī hotā hai; sahavartīko akramavartī bhī kahate hain .) (is visheṣhaṇase, puruṣhako nirguṇ mānanevāle sāṅkhyamatavāloṅkā nirasan ho gayā .) aur vah, apane aur paradravyoṅke ākāroṅko prakāshit karanekī sāmarthya honese jisane samasta rūpako prakāshanevālī
Page 9 of 642
PDF/HTML Page 42 of 675
single page version
sadbhāvāchchākāshadharmādharmakālapudgalebhyo bhinno‘tyantamanantadravyasaṅk re‘pi svarūpādaprachyavanāṭṭaṅkotkīrṇa- chitsvabhāvo jīvo nām padārthaḥ sa samayaḥ, samayat ekatven yugapajjānāti gachchhati cheti nirukteḥ ayan khalu yadā sakalabhāvasvabhāvabhāsanasamarthavidyāsamutpādakavivek jyotirudgamanātsamasta- paradravyātprachyutya dr̥ushignaptisvabhāvaniyatavr̥uttirūpātmatattvaikatvagatatven vartate tadā darshanagnān- chāritrasthitatvātsvamekatven yugapajjānan gachchhanshcha svasamay iti, yadā tvanādyavidyākandalīmūl- kandāyamānamohānuvr̥uttitantratayā dr̥ushignaptisvabhāvaniyatavr̥uttirūpādātmatattvātprachyutya paradravyapratyay- moharāgadveṣhādibhāvaikatvagatatven vartate tadā pudgalakarmapradeshasthitatvātparamekatven yugapajjānan gachchhanshcha parasamay iti pratīyate . evan kil samayasya dvaividhyamuddhāvati . ekarūpatā prāpta kī hai — aisā hai (arthāt jisamen anek vastuoṅke ākār pratibhāsit hote hain, aise ek gnānake ākārarūp hai) . (is visheṣhaṇase, gnān apaneko hī jānatā hai, parako nahīn – isaprakār ekākārako hī mānanevālekā tathā apaneko nahīn jānatā kintu parako hī jānatā hai isaprakār anekākārako hī mānanevālākā, vyavachchhed ho gayā .) aur vah, anya dravyoṅke jo vishiṣhṭa guṇ — avagāhan-gati sthiti-vartanāhetutva aur rūpitva hain — unake abhāvake kāraṇ aur asādhāraṇ chaitanyarūpatā-svabhāvake sadbhāvake kāraṇ ākāsh, dharma, adharma, kāl aur pudgal — in pān̐ch dravyonse bhinna hai . (is visheṣhaṇase ek brahmavastuko hī mānanevālekā khaṇḍan ho gayā .) aur vah, ananta dravyoṅke sāth atyanta ekakṣhetrāvagāharūp hone par bhī, apane svarūpase na chhūṭanese ṭaṅkotkīrṇa chaitanyasvabhāvarūp hai . (is visheṣhaṇase vastusvabhāvakā niyam batāyā hai .) — aisā jīv nāmak padārtha samay hai .
jab yah (jīv), sarva padārthoṅke svabhāvako prakāshit karanemen samartha kevalagnānako utpanna karanevālī bhedagnānajyotikā uday honese, sarva paradravyonse chhūṭakar darshanagnānasvabhāvamen niyat vr̥uttirūp (astitvarūp) ātmatattvake sāth ekatvarūpamen līn hokar pravr̥utti karatā hai tab darshan-gnān-chāritramen sthit honese yugapad svako ekatvapūrvak jānatā tathā sva-rūpase ekatvapūrvak pariṇamatā huā vah ‘svasamay’ hai, isaprakār pratīt kiyā jātā hai; kintu jab vah, anādi avidyārūpī keleke mūlakī gāṇṭhakī bhān̐ti jo (puṣhṭa huā) moh usake udayānusār pravr̥uttikī ādhīnatāse, darshan-gnānasvabhāvamen niyat vr̥uttirūp ātmatattvase chhūṭakar paradravyake nimittase utpanna moharāgadveṣhādi bhāvommen ekatārūpase līn hokar pravr̥utta hotā hai tab pudgalakarmake (kārmāṇaskandharūp) pradeshommen sthit honese yugapad parako ekatvapūrvak jānatā aur pararūpase ekatvapūrvak pariṇamit hotā huā ‘parasamay’ hai, isaprakār pratīti kī jātī hai . isaprakār jīv nāmak padārthakī svasamay aur parasamayarūp dvividhatā pragaṭ hotī hai .
Page 10 of 642
PDF/HTML Page 43 of 675
single page version
samayashabdenātra sāmānyen sarva evārtho‘bhidhīyate, samayat ekībhāven svaguṇaparyāyān gachchhatīti nirukteḥ . tataḥ sarvatrāpi dharmādharmākāshakālapudgalajīvadravyātmani loke ye yāvantaḥ kechanāpyarthāste sarva ev svakīyadravyāntarmagnānantasvadharmachakrachumbino‘pi parasparamachumbanto‘tyanta-
bhāvārtha : — jīv nāmak vastuko padārtha kahā hai . ‘jīv’ isaprakār akṣharoṅkā samūh ‘pad’ hai aur us padase jo dravyaparyāyarūp anekāntasvarūpatā nishchit kī jāye vah padārtha hai . yah jīvapadārtha utpād-vyay-dhrauvyamayī sattāsvarūp hai, darshanagnānamayī chetanāsvarūp hai, anantadharmasvarūp dravya hai, dravya honese vastu hai, guṇaparyāyavān hai, usakā svaparaprakāshak gnān anekākārarūp ek hai, aur vah (jīvapadārtha) ākāshādise bhinna asādhāraṇ chaitanyaguṇasvarūp hai, tathā anya dravyoṅke sāth ek kṣhetramen rahane par bhī apane svarūpako nahīn chhoṛatā . aisā jīv nāmak padārtha samay hai . jab vah apane svabhāvamen sthit ho tab svasamay hai, aur parasvabhāv-rāgadveṣhamoharūp hokar rahe tab parasamay hai . isaprakār jīvake dvividhatā ātī hai ..2..
gāthārtha : — [ekatvanishchayagataḥ ] ekatvanishchayako prāpta jo [samayaḥ ] samay hai vah [loke ] lokamen [sarvatra ] sab jagah [sundaraḥ ] sundar hai [ten ] isaliye [ekatve ] ekatvamen [bandhakathā ] dūsareke sāth bandhakī kathā [visamvādinī ] visamvād – virodh karanevālī [bhavati ] hai .
ṭīkā : — yahān̐ ‘samay’ shabdase sāmānyatayā sabhī padārtha kahe jāte hain, kyoṅki vyutpattike anusār ‘samayate’ arthāt ekībhāvase (ekatvapūrvak) apane guṇ-paryāyoṅko prāpta hokar jo pariṇaman karatā hai so samay hai . isaliye dharma-adharma-ākāsh-kāl-pudgal-jīvadravyasvarūp lokamen sarvatra jo kuchh jitane jitane padārtha hain ve sabhī nishchayase (vāstavamen) ekatvanishchayako prāpta
Page 11 of 642
PDF/HTML Page 44 of 675
single page version
pratyāsattāvapi nityamev svarūpādapatantaḥ pararūpeṇāpariṇamanādavinaṣhṭānantavyaktitvāṭṭaṅkotkīrṇā iv tiṣhṭhantaḥ samastaviruddhāviruddhakāryahetutayā shashvadev vishvamanugr̥uhṇanto niyatamekatvanishchayagatatvenaiv saundaryamāpadyante, prakārāntareṇ sarvasaṅk rādidoṣhāpatteḥ . evamekatve sarvārthānān pratiṣhṭhite sati jīvāhvayasya samayasya bandhakathāyā ev visamvādāpattiḥ . kutastanmūlapudgalakarmapradesh- sthitatvamūlaparasamayatvotpāditametasya dvaividhyam . ataḥ samayasyaikatvamevāvatiṣhṭhate .
hain — sparsha karate hain tathāpi ve paraspar ek dūsare ko sparsha nahīn karate, atyanta nikaṭ ek
na karanese ananta vyaktitā naṣhṭa nahīn hotī, isaliye ve ṭaṅkotkīrṇakī bhānti (shāshvat) sthit rahate
hain aur samasta viruddha kārya tathā aviruddha kārya donoṅkī hetutāse ve sadā vishvakā upakār karate
hain — ṭikāye rakhate hain . isaprakār sarva padārthoṅkā bhinna bhinna ekatva siddha honese jīv nāmak
jo pudgalakarmake pradeshommen sthit honā, vah jisakā mūl hai aisā parasamayapanā, usase utpanna
honevālā (parasamay – svasamayarūp) dvividhapanā usako (jīv nāmake samayako) kahān̐se ho ?
bhāvārtha : — nishchayase sarva padārtha apane apane svabhāvamen sthit rahate hue hī shobhā pāte hain . parantu jīv nāmak padārthakī anādi kālase pudgalakarmake sāth nimittarūp bandha-avasthā hai; usase is jīvamen visamvād khaṛā hotā hai, ataḥ vah shobhāko prāpta nahīn hotā . isaliye vāstavamen vichār kiyā jāye to ekatva hī sundar hai; usase yah jīv shobhāko prāpta hotā hai ..3..
Page 12 of 642
PDF/HTML Page 45 of 675
single page version
ih kil sakalasyāpi jīvalokasya sansārachakrakroḍādhiropitasyāshrāntamanantadravyakṣhetra- kālabhavabhāvaparāvartaiḥ samupakrāntabhrānterekachchhatrīkr̥utavishvatayā mahatā mohagraheṇ goriv vāhyamānasya prasabhojjr̥umbhitatr̥uṣhṇātaṅk tven vyaktāntarādheruttamyottamya mr̥ugatr̥uṣhṇāyamānan viṣhayagrāmamuparundhānasya parasparamāchāryatvamācharato‘nantashaḥ shrutapūrvānantashaḥ parichitapūrvānantasho‘nubhūtapūrvā chaikatvaviruddhatvenā- tyantavisamvādinyapi kāmabhogānubaddhā kathā . idan tu nityavyaktatayāntaḥprakāshamānamapi kaṣhāyachakreṇ sahaikīkriyamāṇatvādatyantatirobhūtan sat svasyānātmagnatayā pareṣhāmātmagnānāmanupāsanāchcha na
gāthārtha : — [sarvasya api ] sarva lokako [kāmabhogabandhakathā ] kāmabhogasambandhī bandhakī kathā to [shrutaparichitānubhūtā ] sunanemen ā gaī hai, parichayamen ā gaī hai, aur anubhavamen bhī ā gaī hai, isaliye sulabh hai; kintu [vibhakta sya ] bhinna ātmākā [ekatvasya upalambhaḥ ] ekatva honā kabhī na to sunā hai, na parichayamen āyā hai aur na anubhavamen āyā hai, isaliye [kevalan ] ek vah [na sulabhaḥ ] sulabh nahīn hai .
ṭīkā : — is samasta jīvalokako, kāmabhogasambandhī kathā ekatvase viruddha honese atyanta visamvād karānevālī hai (ātmākā atyanta aniṣhṭa karanevālī hai) tathāpi, pahale ananta bār sunanemen āī hai, ananta bār parichayamen āī hai aur ananta bār anubhavamen bhī ā chukī hai . vah jīvalok, sansārarūpī chakrake madhyamen sthit hai, nirantar dravya, kṣhetra, kāl, bhav aur bhāvarūp ananta parāvartanoṅke kāraṇ bhramaṇako prāpta huā hai, samasta vishvako ekachhatra rājyase vash karanevālā mahā moharūpī bhūt jisake pās bailakī bhānti bhār vahan karātā hai, jorase pragaṭ hue tr̥uṣhṇārūpī rogake dāhase jisako antaraṅgamen pīṛā pragaṭ huī hai, ākulit ho hokar mr̥ugajalakī bhān̐ti viṣhayagrāmako (indriyaviṣhayoṅke samūhako) jisane gherā ḍāl rakhā hai, aur vah paraspar āchāryatva bhī karatā hai (arthāt dūsaronse kahakar usī prakār aṅgīkār karavātā hai) . isaliye kāmabhogakī kathā to sabake liye sulabh hai . kintu nirmal bhedagnānarūpī prakāshase spaṣhṭa bhinna dikhāī denevālā yah mātra bhinna ātmākā ekatva hī — jo ki sadā pragaṭarūpase antaraṅgamen prakāshamān hai tathāpi kaṣhāyachakra (-kaṣhāyasamūh)ke sāth ekarūp jaisā kiyā jātā hai, isaliye atyanta tirobhāvako prāpta huā hai ( – ḍhak rahā hai) vah — apanemen anātmagnatā honese ( — svayam ātmāko na jānanese) aur anya ātmāko jānanevāloṅkī saṅgati – sevā na karanese, na to pahale kabhī sunā hai, na pahale kabhī parichayamen āyā hai aur na pahale kabhī
Page 13 of 642
PDF/HTML Page 46 of 675
single page version
kadāchidapi shrutapūrvan, na kadāchidapi parichitapūrvan, na kadāchidapyanubhūtapūrvan cha nirmalavivekālok- viviktan kevalamekatvam . at ekatvasya na sulabhatvam .
bhāvārtha : — is lokamen samasta jīv sansārarūpī chakrapar charḥakar pañch parāvartanarūp bhramaṇ karate hain . vahān̐ unhen mohakarmodayarūpī pishāchake dvārā jotā jātā hai, isaliye ve viṣhayoṅkī tr̥uṣhṇārūpī dāhase pīṛit hote hain aur us dāhakā ilāj (upāy) indriyoṅke rūpādi viṣhayoṅko jānakar unakī or dauṛate hain; tathā paraspar bhī viṣhayoṅkā hī upadesh karate hain . isaprakār kām tathā bhogakī kathā to ananta bār sunī, parichayamen prāpta kī aur usīkā anubhav kiyā, isaliye vah sulabh hai . kintu sarva paradravyonse bhinna ek chaitanyachamatkārasvarūp apane ātmākī kathākā gnān apaneko to apanese kabhī nahīn huā, aur jinhen vah gnān huā hai unakī kabhī sevā nahīn kī; isaliye usakī kathā na to kabhī sunī, na usakā parichay kiyā aur na usakā anubhav kiyā . isaliye unakī prāpti sulabh nahīn durlabh hai ..4..
ab āchārya kahate hain ki isīliye jīvoṅko us bhinna ātmākā ekatva batalāte hain : —
gāthārtha : — [tam ] us [ekatvavibhaktan ] ekatvavibhakta ātmāko [ahan ] main [ātmanaḥ ātmāke [svavibhaven ] nij vaibhavase [darshaye ] dikhātā hūn̐; [yadi ] yadi main [darshayeyan ] dikhāūn̐ to [pramāṇan ] pramāṇ (svīkār) karanā, [skhaleyan ] aur yadi kahīn chūk jāūn̐ to [chhalan ] chhal [na ] nahīn [gr̥uhītavyam ] grahaṇ karanā .
Page 14 of 642
PDF/HTML Page 47 of 675
single page version
ih kil sakalodbhāsisyātpadamudritashabdabrahmopāsanajanmā, samastavipakṣhakṣhodakṣhamāti- nistuṣhayuktayavalambanajanmā, nirmalavignānaghanāntarnimagnaparāparaguruprasādīkr̥u tashuddhātmatattvānushāsan- janmā, anavaratasyandisundarānandamudritāmandasamvidātmakasvasamvedanajanmā cha yaḥ kashchanāpi mamātmanaḥ svo vibhavasten samastenāpyayan tamekatvavibhaktamātmānan darshaye‘hamiti baddhavyavasāyo‘smi . kintu yadi darshayeyan tadā svayamev svānubhavapratyakṣheṇ parīkṣhya pramāṇīkartavyam . yadi tu skhaleyan tadā tu na chhalagrahaṇajāgarūkairbhavitavyam .
ṭīkā : — āchārya kahate hain ki jo kuchh mere ātmākā nijavaibhav hai, us sabase main is ekatvavibhakta ātmāko dikhāūn̐gā, aisā mainne vyavasāy (udyam, nirṇay) kiyā hai . kaisā hai mere ātmākā nijavaibhav ? is lokamen pragaṭ samasta vastuoṅkā prakāshak aur ‘syāt’ padakī mudrāvālā jo shabdabrahma — arhantakā paramāgam — usakī upāsanāse jisakā janma huā hai . (‘syāt’kā artha ‘kathañchit’ hai arthāt kisī prakārase – kisī apekṣhāse – kahanā . paramāgamako shabdabrahma kahanekā kāraṇ yah hai ki — arhantake paramāgamamen sāmānya dharmoṅke — vachanagochar samasta dharmoṅke — nām āte hain aur vachanase agochar jo visheṣhadharma hain unakā anumān karāyā jātā hai; isaprakār vah sarva vastuoṅkā prakāshak hai, isaliye use sarvavyāpī kahā jātā hai, aur isīlie use shabdabrahma kahate hain .) punaḥ vah nijavaibhav kaisā hai ? samasta vipakṣha — anyavādiyoṅke dvārā gr̥uhīt sarvathā ekāntarūp nayapakṣhake nirākaraṇamen samartha atinistuṣh nirbādh yukti ke avalambanase us nijavaibhavakā janma huā hai , punaḥ vah kaisā hai ? nirmal vignānaghan ātmāmen antarnimagna (antarlīn) paramaguru – sarvagnadev aur aparaguru — gaṇadharādikase lekar hamāre guruparyanta, unake prasādarūpase diyā gayā jo shuddhātmatattvakā anugrahapūrvak upadesh usase nijavaibhavakā janma huā hai . punaḥ vah kaisā hai ? nirantar jharatā huā — svādamen ātā huā jo sundar ānanda hai, usakī mudrāse yukta prachurasamvedanarūp svasamvedanase nijavaibhavakā janma huā hai . yon jis-jis prakārase mere gnānakā vaibhav hai us samasta vaibhavase dikhātā hūn̐ . main jo yah dikhāūn̐ to use svayamev apane anubhav- pratyakṣhase parīkṣhā karake pramāṇ karanā; aur yadi kahīn akṣhar, mātrā, alaṅkār, yukti ādi prakaraṇommen chūk jāūn̐ to chhal (doṣh) grahaṇ karanemen sāvadhān mat honā . (shāstrasamudrake bahutase prakaraṇ hain, isalie yahān̐ svasamvedanarūp artha pradhān hai; isalie arthakī parīkṣhā karanī chāhie .)
bhāvārtha : — āchārya āgamakā sevan, yuktikā avalamban, par aur apar gurukā upadesh aur svasamvedan — yon chār prakārase utpanna hue apane gnānake vaibhavase ekatva-vibhakta shuddha ātmākā svarūp dikhāte hain . he shrotāon ! use apane svasamvedan-pratyakṣhase pramāṇ karo; yadi kahīn kisī prakaraṇamen bhūl jāūn̐ to utane doṣhako grahaṇ mat karanā . kahanekā āshay yah hai ki yahān̐ apanā anubhav pradhān hai; usase shuddha svarūpakā nishchay karo ..5..
Page 15 of 642
PDF/HTML Page 48 of 675
single page version
yo hi nām svataḥsiddhatvenānādirananto nityodyoto vishadajyotirgnāyak eko bhāvaḥ sa sansārāvasthāyāmanādibandhaparyāyanirūpaṇayā kṣhīrodakavatkarmapudgalaiḥ samamekatve‘pi dravyasvabhāv- nirūpaṇayā durantakaṣhāyachakrodayavaichitryavashen pravartamānānān puṇyapāpanirvartakānāmupāttavaishvarūpyāṇān shubhāshubhabhāvānān svabhāvenāpariṇamanātpramatto‘pramattashcha na bhavati . eṣh evāsheṣhadravyāntarabhāvebhyo bhinnatvenopāsyamānaḥ shuddha ityabhilapyate . na chāsya gneyaniṣhṭhatven gnāyakatvaprasiddheḥ
ab yahān̐ yah prashna uṭhatā hai ki aisā shuddha ātmā kaun hai ki jisakā svarūp jānanā chāhie ? isake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate hain : —
gāthārtha : — [yaḥ tu ] jo [gnāyakaḥ bhāvaḥ ] gnāyak bhāv hai vah [apramattaḥ api ] apramatta bhī [na bhavati ] nahīn aur [na pramattaḥ ] pramatta bhī nahīn hai, — [evan ] isaprakār [shuddhan ] ise shuddha [bhaṇanti ] kahate hain; [cha yaḥ ] aur jo [gnātaḥ ] gnāyakarūpase gnāt huā [saḥ tu ] vah to [saḥ ev ] vahī hai, anya koī nahīn .
ṭīkā : — jo svayam apanese hī siddha honese (kisīse utpanna huā na honese) anādi sattārūp hai, kabhī vināshako prāpta na honese ananta hai, nitya-udyotarūp honese kṣhaṇik nahīn hai aur spaṣhṭa prakāshamān jyoti hai aisā jo gnāyak ek ‘bhāv’ hai vah sansārakī avasthāmen anādi bandhaparyāyakī nirūpaṇāse (apekṣhāse) kṣhīr-nīrakī bhānti karmapudgaloṅke sāth ekarūp hone par bhī dravyake svabhāvakī apekṣhāse dekhā jāy to duranta kaṣhāyachakrake udayakī ( – kaṣhāyasamūhake apār udayoṅkī) vichitratāke vashase pravartamān jo puṇya-pāpako utpanna karanevāle samasta anekarūp shubhāshubhabhāv unake svabhāvarūp pariṇamit nahīn hotā (gnāyakabhāvase jaṛabhāvarūp nahīn hotā) isaliye pramatta bhī nahīn hai aur apramatta bhī nahīn hai; vahī samasta anya dravyoṅke bhāvonse bhinnarūpase upāsit hotā huā ‘shuddha kahalātā hai .
Page 16 of 642
PDF/HTML Page 49 of 675
single page version
dāhyaniṣhṭhadahanasyevāshuddhatvan, yato hi tasyāmavasthāyān gnāyakatven yo gnātaḥ sa svarūpaprakāshanadashāyān pradīpasyev kartr̥ukarmaṇorananyatvāt gnāyak ev .
aur jaise dāhya ( — jalane yogya padārtha) ke ākār honese agniko dahan kahate hain tathāpi usake dāhyakr̥ut ashuddhatā nahīn hotī, usī prakār gneyākār honese us ‘bhāv’ke sāth gnāyakatā prasiddha hai, tathāpi usake gneyakr̥ut ashuddhatā nahīn hai; kyoṅki gneyākār avasthāmen jo gnāyakarūpase gnāt huā vah svarūpaprakāshanakī (svarūpako jānanekī) avasthāmen bhī dīpakakī bhānti, kartā- karmakā ananyatva honese gnāyak hī hai — svayam jānanevālā hai, isalie svayam kartā aur apaneko jānā, isalie svayam hī karma hai . (jaise dīpak ghaṭapaṭādiko prakāshit karanekī avasthāmen bhī dīpak hai aur apaneko — apanī jyotirūp shikhāko — prakāshit karanekī avasthāmen bhī dīpak hī hai, anya kuchh nahīn; usī prakār gnāyakakā samajhanā chāhiye .)
bhāvārtha : — ashuddhatā paradravyake sanyogase ātī hai . usamen mūl dravya to anya dravyarūp nahīn hotā, mātra paradravyake nimittase avasthā malin ho jātī hai . dravyadr̥uṣhṭise to dravya jo hai vahī hai aur paryāy(avasthā)-dr̥uṣhṭise dekhā jāye to malin hī dikhāī detā hai . isīprakār ātmākā svabhāv gnāyakatvamātra hai, aur usakī avasthā pudgalakarmake nimittase rāgādirūp malin hai vah paryāy hai . paryāy-dr̥uṣhṭise dekhā jāy to vah malin hī dikhāī detā hai aur dravyadr̥uṣhṭise dekhā jāye to gnāyakatva to gnāyakatva hī hai; yah kahīn jaṛatva nahīn huā . yahān̐ dravyadr̥uṣhṭiko pradhān karake kahā hai . jo pramatta-apramattake bhed hain ve paradravyake sanyogajanit paryāy hain . yah ashuddhatā dravyadr̥uṣhṭimen gauṇ hai, vyavahār hai, abhūtārtha hai, asatyārtha hai, upachār hai . dravyadr̥uṣhṭi shuddha hai, abhed hai, nishchay hai, bhūtārtha hai, satyārtha hai, paramārtha hai . isaliye ātmā gnāyak hī hai; usamen bhed nahīn hai isaliye vah pramatta-apramatta nahīn hai . ‘gnāyak’ nām bhī use gneyako jānanese diyā jātā hai; kyoṅki gneyakā pratibimba jab jhalakatā hai tab gnānamen vaisā hī anubhav hotā hai . tathāpi use gneyakr̥ut ashuddhatā nahīn hai, kyoṅki jaisā gney gnānamen pratibhāsit huā vaisā gnāyakakā hī anubhav karane par gnāyak hī hai . ‘yah jo main jānanevālā hūn̐ so main hī hūn̐, anya koī nahīn’ — aisā apaneko apanā abhedarūp anubhav huā tab is jānanerūp kriyākā kartā svayam hī hai aur jise jānā vah karma bhī svayam hī hai . aisā ek gnāyakatvamātra svayam shuddha hai . — yah shuddhanayakā viṣhay hai . anya jo parasanyogajanit bhed hain ve sab bhedarūp ashuddhadravyārthikanayake viṣhay hain . ashuddhadravyārthikanay bhī shuddha dravyakī dr̥uṣhṭimen paryāyārthik hī hai, isaliye vyavahāranay hī hai aisā āshay samajhanā chāhie .
Page 17 of 642
PDF/HTML Page 50 of 675
single page version
hai . ashuddhanayako yahān̐ hey kahā hai, kyoṅki ashuddhanayakā viṣhay sansār hai aur sansāramen ātmā
chāhiye . svarūpakī prāpti honeke bād shuddhanayakā bhī ālamban nahīn rahatā . jo vastusvarūp hai vah
yahān̐, (gnāyakabhāv) pramatta-apramatta nahīn hai aisā kahā hai vahān̐ guṇasthānoṅkī paripāṭīmen chhaṭṭhe guṇasthān tak pramatta aur sātavense lekar apramatta kahalātā hai . kintu yah sab guṇasthān ashuddhanayakī kathanīmen hai; shuddhanayase to ātmā gnāyak hī hai ..6..
ab, prashna yah hotā hai ki darshan, gnān aur chāritrako ātmākā dharma kahā gayā hai, kintu yah to tīn bhed hue; aur in bhedarūp bhāvonse ātmāko ashuddhatā ātī hai ! isake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate hain : —
gāthārtha : — [gnāninaḥ ] gnānīke [charitran darshanan gnānam ] chāritra, darshan, gnān — yah tīn bhāv [vyavahāreṇ ] vyavahārase [upadishyate ] kahe jāte hain; nishchayase [gnānan api na ] gnān bhī nahīn hai, [charitran na ] chāritra bhī nahīn hai aur [darshanan na ] darshan bhī nahīn hai; gnānī to ek [gnāyakaḥ shuddhaḥ ] shuddha gnāyak hī hai .
Page 18 of 642
PDF/HTML Page 51 of 675
single page version
āstān tāvadbandhapratyayāt gnāyakasyāshuddhatvan, darshanagnānachāritrāṇyev na vidyante; yato hyanantadharmaṇyekasmin dharmiṇyaniṣhṇātasyāntevāsijanasya tadavabodhavidhāyibhiḥ kai shchiddharmaistamanushāsatān sūriṇān dharmadharmiṇoḥ svabhāvato‘bhede‘pi vyapadeshato bhedamutpādya vyavahāramātreṇaiv gnānino darshanan gnānan chāritramityupadeshaḥ . paramārthatastvekadravyaniṣhpītānantaparyāyatayaikan kiñchinmilitāsvādam- bhedamekasvabhāvamanubhavato na darshanan na gnānan na chāritran, gnāyak evaikaḥ shuddhaḥ .
ṭīkā : — is gnāyak ātmāko bandhaparyāyake nimittase ashuddhatā to dūr raho, kintu usake darshan, gnān, chāritra bhī vidyamān nahīn hain; kyoṅki ananta dharmomvāle ek dharmīmen jo niṣhṇāt nahīn hain aise nikaṭavartī shiṣhyajanako, dharmīko batalānevāle katipay dharmoṅke dvārā, upadesh karate hue āchāryoṅkā — yadyapi dharma aur dharmīkā svabhāvase abhed hai tathāpi nāmase bhed karake — vyavahāramātrase hī aisā upadesh hai ki gnānīke darshan hai, gnān hai, chāritra hai . kintu paramārthase dekhā jāye to ananta paryāyoṅko ek dravya pī gayā honese jo ek hai aise kuchh — mile hue āsvādavāle, abhed, ekasvabhāvī tattva — kā anubhav karanevāleko darshan bhī nahīn hai, gnān bhī nahīn hai, chāritra bhī nahīn hai, ek shuddha gnāyak hī hai .
bhāvārtha : — is shuddha ātmāke karmabandhake nimittase ashuddhatā hotī hai, yah bāt to dūr hī raho, kintu usake darshan, gnān, chāritrake bhī bhed nahīn hai kyoṅki vastu anantadharmarūp ekadharmī hai . parantu vyavahārī jan dharmoṅko hī samajhate hain, dharmīko nahīn jānate; isaliye vastuke kinhīn asādhāraṇ dharmoṅko upadeshamen lekar abhedarūp vastumen bhī dharmoṅke nāmarūp bhedako utpanna karake aisā upadesh diyā jātā hai ki gnānīke darshan hai, gnān hai, chāritra hai . isaprakār abhedamen bhed kiyā jātā hai, isaliye vah vyavahār hai . yadi paramārthase vichār kiyā jāye to ek dravya ananta paryāyoṅko abhedarūpase pī kar baiṭhā hai, isaliye usamen bhed nahīn hai .
yahān̐ koī kah sakatā hai ki paryāy bhī dravyake hī bhed hain, avastu nahīn; tab phi ra unhen vyavahār kaise kahā jā sakatā hai ? usakā samādhān yah hai : — yah ṭhīk hai, kintu yahān̐ dravyadr̥uṣhṭise abhedako pradhān karake upadesh diyā hai . abhedadr̥uṣhṭimen bhedako gauṇ kahanese hī abhed bhalībhān̐ti mālūm ho sakatā hai . isaliye bhedako gauṇ karake use vyavahār kahā hai . yahān̐ yah abhiprāy hai ki bhedadr̥uṣhṭimen nirvikalpa dashā nahīn hotī aur sarāgīke vikalpa hote rahate hain; isaliye jahān̐ tak rāgādik dūr nahīn ho jāte vahān̐ tak bhedako gauṇ karake abhedarūp nirvikalpa anubhav karāyā gayā hai . vītarāg honeke bād bhedābhedarūp vastukā gnātā ho jātā hai vahān̐ nayakā ālamban hī nahīn rahatā ..7..
Page 19 of 642
PDF/HTML Page 52 of 675
single page version
yathā khalu mlechchhaḥ svastītyabhihite sati tathāvidhavāchyavāchakasambandhāvabodhabahiṣhkr̥utatvānna kiñchidapi pratipadyamāno meṣh ivānimeṣhonmeṣhitachakṣhuḥ prekṣhat ev, yadā tu sa ev tadetadbhāṣhā- sambandhaikārthagnenānyen tenaiv vā mlechchhabhāṣhān samudāy svastipadasyāvināsho bhavato bhavatvityabhidheyan pratipādyate tadā sadya evodyadamandānandamayāshrujhalajjhalallochanapātrastatpratipadyat ev; tathā kil loko‘pyātmetyabhihite sati yathāvasthitātmasvarūpaparignānabahiṣhkr̥utatvānna kiñchidapi pratipadyamāno
ab yahān̐ punaḥ yah prashna uṭhā hai ki — yadi aisā hai to ek paramārthakā hī upadesh denā chāhiye; vyavahār kisaliye kahā jātā hai ? isake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate hain : —
gāthārtha : — [yathā ] jaise [anāryaḥ ] anārya (mlechchha) janako [anāryabhāṣhān vinā tu ] anāryabhāṣhāke binā [grāhayitum ] kisī bhī vastukā svarūp grahaṇ karāneke liye [na api shakyaḥ ] koī samartha nahīn hai [tathā ] usīprakār [vyavahāreṇ vinā ] vyavahārake binā [paramārthopadeshanam ] paramārthakā upadesh denā [ashakyam ] ashakya hai .
ṭīkā : — jaise kisī mlechchhase yadi koī brāhmaṇ ‘svasti’ aisā shabda kahe to vah mlechchha us shabdake vāchyavāchak sambandhako na jānanese kuchh bhī na samajhakar us brāhmaṇakī or meṇḍhekī bhānti ān̐khen phāṛakar ṭakaṭakī lagākar dekhatā hī rahatā hai, kintu jab brāhmaṇakī aur mlechchhakī bhāṣhākā — donoṅkā artha jānanevālā koī dūsarā puruṣh yā vahī brāhmaṇ mlechchhabhāṣhā bolakar use samajhātā hai ki ‘svasti’ shabdakā artha yah hai ki ‘‘terā avināshī kalyāṇ ho’’, tab tatkāl hī utpanna honevāle atyanta ānandamay ashruonse jisake netra bhar jāte hain aisā vah mlechchha is ‘svasti’ shabdake arthako samajh jātā hai; isīprakār vyavahārījan bhī ‘ātmā’ shabdake
Page 20 of 642
PDF/HTML Page 53 of 675
single page version
meṣh ivānimeṣhonmeṣhitachakṣhuḥ prekṣhat ev, yadā tu sa ev vyavahāraparamārthapathaprasthāpitasamyagbodh- mahāratharathinānyen tenaiv vā vyavahārapathamāsthāy darshanagnānachāritrāṇyatatītyātmetyātmapadasyābhidheyan pratipādyate tadā sadya evodyadamandānandāntaḥsundarabandhurabodhataraṅgastatpratipadyat ev . evan mlechchha- sthānīyatvājjagato vyavahāranayo‘pi mlechchhabhāṣhāsthānīyatven paramārthapratipādakatvādupanyasanīyaḥ . ath cha brāhmaṇo na mlechchhitavya iti vachanādvayavahāranayo nānusartavyaḥ .
phāṛakar ṭakaṭakī lagākar dekhatā rahatā hai, kintu jab vyavahār-paramārtha mārga par samyaggnānarūpī
mahārathako chalānevāle sārathī samān anya koī āchārya athavā ‘ātmā’ shabdako kahanevālā
svayam hī vyavahāramārgamen rahatā huā ātmā shabdakā yah artha batalātā hai ki — ‘‘darshan, gnān,
jisake hr̥udayamen sundar bodhataraṅgen (gnānataraṅgen) uchhalane lagatī hain aisā vah vyavahārījan us ‘ātmā’
shabdake arthako achchhī tarah samajh letā hai . isaprakār jagat to mlechchhake sthān par honese, aur
vyavahāranay sthāpit karane yogya hai; kintu brāhmaṇako mlechchha nahīn ho jānā chāhie — is vachanase
bhāvārtha : — log shuddhanayako nahīn jānate, kyoṅki shuddhanayakā viṣhay abhed ekarūp vastu hai; kintu ve ashuddhanayako hī jānate hain, kyoṅki usakā viṣhay bhedarūp anek prakār hai; isaliye ve vyavahārake dvārā hī paramārthako samajh sakate hain . ataḥ vyavahāranayako paramārthakā kahanevālā jānakar usakā upadesh kiyā jātā hai . isakā artha yah nahīn samajhanā chāhie ki yahān̐ vyavahārakā ālamban karāte hain, pratyut vyavahārakā ālamban chhuṛākar paramārthamen pahun̐chāte hain, — yah samajhanā chāhiye ..8..
ab, prashna yah hotā hai ki vyavahāranay paramārthakā pratipādak kaise hai ? isake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate hain : —
Page 21 of 642
PDF/HTML Page 54 of 675
single page version
jo sudaṇāṇan savvan jāṇadi sudakevalin tamāhu jiṇā . ṇāṇan appā savvan jamhā sudakevalī tamhā ..10..
yaḥ shruten kevalan shuddhamātmānan jānāti sa shrutakevalīti tāvat paramārtho; yaḥ shrutagnānan sarvan jānāti sa shrutakevalīti tu vyavahāraḥ . tadatra sarvamev tāvat gnānan nirūpyamāṇan kimātmā kimanātmā ? na tāvadanātmā, samastasyāpyanātmanashchetanetarapadārthapañchatayasya gnānatādātmyānupapatteḥ . tato gatyantarābhāvāt gnānamātmetyāyāti . ataḥ shrutagnānamapyātmaiv syāt . evan sati yaḥ
gāthārtha : — [yaḥ ] jo jīv [hi ] nishchayase (vāstavamen) [shruten tu ] shrutagnānake dvārā [iman ] is anubhavagochar [kevalan shuddham ] keval ek shuddha [ātmānan ] ātmāko [abhigachchhati ] sammukh hokar jānatā hai, [tan ] use [lokapradīpakarāḥ ] lokako pragaṭ jānanevāle [r̥uṣhayaḥ ] r̥uṣhīshvar [shrutakevalinam ] shrutakevalī [bhaṇanti ] kahate hain; [yaḥ ] jo jīv [sarvan ] sarva [shrutagnānan ] shrutagnānako [jānāti ] jānatā hai; [tan ] use [jināḥ ] jinadev [shrutakevalinan ] shrutakevalī [āhuḥ ] kahate hain, [yasmāt ] kyoṅki [gnānan sarvan ] gnān sab [ātmā ] ātmā hī hai, [tasmāt ] isaliye [shrutakevalī ] (vah jīv) shrutakevalī hai
ṭīkā : — pratham, ‘‘jo shrutase keval shuddha ātmāko jānate hain ve shrutakevalī hain’’ vah to paramārtha hai; aur ‘‘jo sarva shrutagnānako jānate hain ve shrutakevalī hain’’ yah vyavahār hai . yahān̐ do pakṣha lekar parīkṣhā karate hain : — uparokta sarva gnān ātmā hai yā anātmā ? yadi anātmākā pakṣha liyā jāye to vah ṭhīk nahīn hai, kyoṅki jo samasta jaṛarūp anātmā ākāshādik pāñch dravya hain, unakā
Page 22 of 642
PDF/HTML Page 55 of 675
single page version
ātmānan jānāti sa shrutakevalītyāyāti, sa tu paramārtha ev . evan gnānagnāninorbheden vyapadishatā vyavahāreṇāpi paramārthamātramev pratipādyate, na kiñchidapyatiriktam . ath cha yaḥ shruten kevalan shuddhamātmānan jānāti sa shrutakevalīti paramārthasya pratipādayitumashakyatvādyaḥ shrutagnānan sarvan jānāti sa shrutakevalīti vyavahāraḥ paramārthapratipādakatvenātmānan pratiṣhṭhāpayati .
hī hai . isaprakār gnān aur gnānīke bhedase kahanevālā jo vyavahār hai usase bhī paramārtha mātra hī
hain ve shrutakevalī hain’’ aisā vyavahār paramārthake pratipādakatvase apaneko dr̥urḥatāpūrvak sthāpit
karatā hai .
bhāvārtha : — jo shrutagnānase abhedarūp gnāyakamātra shuddha ātmāko jānatā hai vah shrutakevalī hai, yah to paramārtha (nishchay kathan) hai . aur jo sarva shrutagnānako jānatā hai usane bhī gnānako jānanese ātmāko hī jānā hai, kyoṅki jo gnān hai vah ātmā hī hai; isaliye gnān-gnānīke bhedako kahanevālā jo vyavahār usane bhī paramārtha hī kahā hai, anya kuchh nahīn kahā . aur paramārthakā viṣhay to kathañchit vachanagochar bhī nahīn hai, isaliye vyavahāranay hī ātmāko pragaṭarūpase kahatā hai, aisā jānanā chāhie ..9-10..
ab, yah prashna upasthit hotā hai ki — pahale yah kahā thā ki vyavahārako aṅgīkār nahīn karanā chāhie, kintu yadi vah paramārthako kahanevālā hai to aise vyavahārako kyon aṅgīkār na kiyā jāye ? isake uttararūpamen gāthāsūtra kahate hain : —
Page 23 of 642
PDF/HTML Page 56 of 675
single page version
vyavahāranayo hi sarva evābhūtārthatvādabhūtamarthan pradyotayati, shuddhanay ek ev bhūtārthatvāt bhūtamarthan pradyotayati . tathā hi — yathā prabalapaṅk samvalanatirohitasahajaikāchchhabhāvasya payaso‘nubhavitāraḥ puruṣhāḥ paṅk payasorvivekamakurvanto bahavo‘nachchhamev tadanubhavanti; kechittu svakaravikīrṇak takanipātamātropajanitapaṅk payovivekatayā svapuruṣhakārāvirbhāvitasahajaikāchchha- bhāvatvādachchhamev tadanubhavanti; tathā prabalakarmasamvalanatirohitasahajaikagnāyakabhāvasyātmano‘nubhavitāraḥ puruṣhā ātmakarmaṇorvivekamakurvanto vyavahāravimohitahr̥udayāḥ pradyotamānabhāvavaishvarūpyan tamanubhavanti; bhūtārthadarshinastu svamatinipātitashuddhanayānubodhamātropajanitātmakarmavivekatayā svapuruṣhakārā-
gāthārtha : — [vyavahāraḥ ] vyavahāranay [abhūtārthaḥ ] abhūtārtha hai [tu ] aur [shuddhanayaḥ ] shuddhanay [bhūtārthaḥ ] bhūtārtha hai, aisā [darshitaḥ ] r̥uṣhīshvaronne batāyā hai; [jīvaḥ ] jo jīv [bhūtārthan ] bhūtārthakā [āshritaḥ ] āshray letā hai vah jīv [khalu ] nishchayase (vāstavamen) [samyagdr̥uṣhṭiḥ ] samyagdr̥uṣhṭi [bhavati ] hai .
ṭīkā : — vyavahāranay sab hī abhūtārtha hai, isaliye vah avidyamān, asatya, abhūt arthako pragaṭ karatā hai; shuddhanay ek hī bhūtārtha honese vidyamān, satya, bhūt arthako pragaṭ karatā hai . yah bāt dr̥uṣhṭāntase batalāte hain : — jaise prabal kīchaṛake milanese jisakā sahaj ek nirmalabhāv tirobhūt (āchchhādit) ho gayā hai, aise jalakā anubhav karanevāle puruṣh — jal aur kīchaṛakā vivek na karanevāle (donoṅke bhedako na samajhanevāle) — bahutase to us jalako malin hī anubhavate hain, kintu kitane hī apane hāthase ḍāle huve 1katakaphalake paṛane mātrase utpanna jal-kādavakī vivekatāse, apane puruṣhārtha dvārā āvirbhūt kiye gaye sahaj ek nirmalabhāvapanese, us jalako nirmal hī anubhav karate hain; isīprakār prabal karmoṅke milanese, jisakā sahaj ek gnāyakabhāv tirobhūt ho gayā hai, aise ātmākā anubhav karanevāle puruṣh — ātmā aur karmakā vivek (bhed) na karanevāle, vyavahārase vimohit hr̥udayavāle to, use (ātmāko) jisamen bhāvoṅkī vishvarūpatā (anekarūpatā) pragaṭ hai aisā anubhav karate hain; kintu bhūtārthadarshī (shuddhanayako dekhanevāle) apanī buddhise ḍāle huve shuddhanayake anusār bodh honemātrase utpanna ātma-karmakī vivekatāse, apane puruṣhārtha dvārā āvirbhūt kiye gaye sahaj ek 1. katakaphal=nirmalī; (ek auṣhadhi jisase kīchaṛ nīche baiṭh jātā hai) .
Page 24 of 642
PDF/HTML Page 57 of 675
single page version
virbhāvitasahajaikagnāyakabhāvatvāt pradyotamānaikagnāyakabhāvan tamanubhavanti . tadatra ye bhūtārthamāshrayanti ta ev samyak pashyantaḥ samyagdr̥uṣhṭayo bhavanti, na punaranye, katakasthānīyatvāt shuddhanayasya . ataḥ pratyagātmadarshibhirvyavahāranayo nānusartavyaḥ .
ath cha keṣhāñchitkadāchitso‘pi prayojanavān . yataḥ — gnāyakabhāvatvake kāraṇ use (ātmāko) jisamen ek gnāyakabhāv prakāshamān hai aisā anubhav karate hain . yahān̐, shuddhanay katakaphalake sthān par hai, isaliye jo shuddhanayakā āshray lete hain ve hī samyak avalokan karanese samyagdr̥uṣhṭi hain, dūsare (jo ashuddhanayakā sarvathā āshray lete hain ve) samyagdr̥uṣhṭi nahīn hain . isaliye karmonse bhinna ātmāke dekhanevāloṅko vyavahāranay anusaraṇ karane yogya nahīn hai .
bhāvārtha : — yahān̐ vyavahāranayako abhūtārtha aur shuddhanayako bhūtārtha kahā hai . jisakā viṣhay vidyamān na ho, asatyārtha ho, use abhūtārtha kahate hain . vyavahāranayako abhūtārtha kahanekā āshay yah hai ki — shuddhanayakā viṣhay abhed ekākārarūp nitya dravya hai, usakī dr̥uṣhṭimen bhed dikhāī nahīn detā; isalie usakī dr̥uṣhṭimen bhed avidyamān, asatyārtha hī kahanā chāhie . aisā na samajhanā chāhie ki bhedarūp koī vastu hī nahīn hai . yadi aisā mānā jāye to jaise vedāntamatavāle bhedarūp anityako dekhakar avastu māyāsvarūp kahate hain aur sarvavyāpak ek abhed nitya shuddhabrahmako vastu kahate hain vaisā siddha ho aur usase sarvathā ekānta shuddhanayake pakṣharūp mithyādr̥uṣhṭikā hī prasaṅg āye . isalie yahān̐ aisā samajhanā chāhie ki jinavāṇī syādvādarūp hai, vah prayojanavash nayako mukhya-gauṇ karake kahatī hai . prāṇiyoṅko bhedarūp vyavahārakā pakṣha to anādi kālase hī hai aur isakā upadesh bhī bahudhā sarva prāṇī paraspar karate hain . aur jinavāṇīmen vyavahārakā upadesh shuddhanayakā hastāvalamba (sahāyak) jānakar bahut kiyā hai; kintu usakā phal sansār hī hai . shuddhanayakā pakṣha to kabhī āyā nahīn aur usakā upadesh bhī viral hai — vah kahīn kahīn pāyā jātā hai . isaliye upakārī shrīgurune shuddhanayake grahaṇakā phal mokṣha jānakar usakā upadesh pradhānatāse diyā hai ki — ‘‘shuddhanay bhūtārtha hai, satyārtha hai; isakā āshray lenese samyagdr̥uṣhṭi ho sakatā hai; ise jāne binā jab tak jīv vyavahāramen magna hai tab tak ātmāke gnānashraddhānarūp nishchay samyaktva nahīn ho sakatā .’’ aisā āshay samajhanā chāhie ..11..
ab, ‘‘yah vyavahāranay bhī kisī kisīko kisī kāl prayojanavān hai, sarvathā niṣhedh karane yogya nahīn hai; isaliye usakā upadesh hai’’ yah kahate hain : —
Page 25 of 642
PDF/HTML Page 58 of 675
single page version
ye khalu paryantapākottīrṇajātyakārtasvarasthānīyan paraman bhāvamanubhavanti teṣhān pratham- dvitīyādyanekapākaparamparāpachyamānakārtasvarānubhavasthānīyāparamabhāvānubhavanashūnyatvāchchhuddhadravyādeshitayā samudyotitāskhalitaikasvabhāvaikabhāvaḥ shuddhanay evoparitanaikaprativarṇikāsthānīyatvātparignāyamānaḥ prayojanavān; ye tu prathamadvitīyādyanekapākaparamparāpachyamānakārtasvarasthānīyamaparaman bhāvamanu- bhavanti teṣhān paryantapākottīrṇajātyakārtasvarasthānīyaparamabhāvānubhavanashūnyatvādashuddhadravyādeshitayop-
gāthārtha : — [paramabhāvadarshibhiḥ ] paramabhāvake dekhanevāleko to [shuddhādeshaḥ ] shuddha (ātmā) kā upadesh karanevālā [shuddhaḥ ] shuddhanay [gnātavyaḥ ] jānane yogya hai; [punaḥ ] aur [ye tu ] jo jīv [aparame bhāve ] aparamabhāvamen [sthitāḥ ] sthit hain ve [vyavahāradeshitāḥ ] vyavahār dvārā upadesh karane yogya hain .
ṭīkā : — jo puruṣh antim pākase utare hue shuddha suvarṇake samān (vastuke) utkr̥uṣhṭa bhāvakā anubhav karate hain unhen pratham, dvitīy ādi pākoṅkī paramparāse pachyamān (pakāye jāte hue) ashuddha svarṇake samān jo anutkr̥uṣhṭa madhyam bhāv hain unakā anubhav nahīn hotā; isalie, shuddhadravyako kahanevālā honese jisane avichal akhaṇḍa ekasvabhāvarūp ek bhāv pragaṭ kiyā hai aisā shuddhanay hī, sabase ū parakī ek prativarṇikā (svarṇa varṇa) ke samān honese, jānanemen ātā huā prayojanavān hai . parantu jo puruṣh pratham, dvitīy ādi anek pākon (tāvon) kī parapamparāse pachyamān ashuddha svarṇake samān jo (vastukā) anutkr̥uṣhṭa madhyam (bhāv) usakā anubhav karate hain unhen antim tāvase utare hue shuddha svarṇake samān utkr̥uṣhṭa bhāvakā anubhav nahīn hotā; isaliye, ashuddha dravyako kahanevālā honese jisane bhinna-bhinna ek-ek bhāvasvarūp anek bhāv dikhāye hain aisā vyavahāranay, vichitra (anek) varṇamālāke samān honese, jānanemen ātā ( – gnāt hotā) huā us kāl prayojanavān hai . isaprakār apane apane samayamen donon nay kāryakārī
Page 26 of 642
PDF/HTML Page 59 of 675
single page version
darshitaprativishiṣhṭaikabhāvānekabhāvo vyavahāranayo vichitravarṇamālikāsthānīyatvātparignāyamānastadātve prayojanavān; tīrthatīrthaphalayoritthamev vyavasthitatvāt . uktan cha —
[artha : — āchārya kahate hain ki he bhavya jīvon ! yadi tum jinamatakā pravartan karanā chāhate ho to vyavahār aur nishchay — in donon nayoṅko mat chhoṛo; kyoṅki vyavahāranayake binā to tīrtha – vyavahāramārgakā nāsh ho jāyagā aur nishchayanayake binā tattva (vastu)kā nāsh ho jāyegā . ]
bhāvārtha : — lokamen soneke solah vān (tāv) prasiddha hain . pandrahaven vān tak usamen chūrī ādi parasanyogakī kālimā rahatī hai, isalie tab tak vah ashuddha kahalātā hai; aur tāv dete dete jab antim tāvase utaratā hai tab vah solah-vān yā sau ṭañchī shuddha sonā kahalātā hai . jinhen solahavānavāle sonekā gnān, shraddhān tathā prāpti huī hai unhen pandrah-vān takakā sonā koī prayojanavān nahīn hotā, aur jinhen solah-vānavāle shuddha sonekī prāpti nahīn huī hai unhen tab tak pandrah-vān takakā sonā bhī prayojanavān hai . isī prakār yah jīv nāmak padārtha hai, jo ki pudgalake sanyogase ashuddha anekarūp ho rahā hai . usakā samasta paradravyonse bhinna, ek gnāyakatvamātrakā gnān, shraddhān tathā ācharaṇarūp prāpti — yah tīnon jinhen ho gaye hain, unhen pudgalasanyogajanit anekarūpatāko kahanevālā ashuddhanay kuchh bhī prayojanavān (kisī matalabakā) nahīn hai; kintu jahān̐ tak shuddhabhāvakī prāpti nahīn huī vahān̐ tak jitanā ashuddhanayakā kathan hai utanā yathāpadavī prayojanavān hai . jahān tak yathārtha gnānashraddhānakī prāptirūp samyagdarshanakī prāpti nahīn huī ho, vahān tak to jinase yathārtha upadesh milatā hai aise jinavachanoṅko sunanā, dhāraṇ karanā tathā jinavachanoṅko kahanevāle shrī jin- gurukī bhakti, jinabimbake darshan ityādi vyavahāramārgamen pravr̥utta honā prayojanavān hai; aur jinhen shraddhān – gnān to hue hai; kintu sākṣhāt prāpti nahīn huī unhen pūrvakathit kārya, paradravyakā ālamban chhoṛanerūp aṇuvrat-mahāvratakā grahaṇ, samiti, gupti aur pañch parameṣhṭhīkā dhyānarūp pravartan tathā us prakār pravartan karanevāloṅkī saṅgati evan visheṣh jānaneke liye shāstroṅkā
Page 27 of 642
PDF/HTML Page 60 of 675
single page version
jinavachasi ramante ye svayam vāntamohāḥ .
ranavamanayapakṣhākṣhuṇṇamīkṣhanta ev ..4..
vyavahārako chhoṛ degā aur use shuddhopayogakī sākṣhāt prāpti to nahīn huī hai, isalie ulṭā
ashubhopayogamen hī ākar, bhraṣhṭa hokar, chāhe jaisī svechchhārūp pravr̥utti karegā to vah narakādi
gati tathā paramparāse nigodako prāpta hokar sansāramen hī bhramaṇ karegā . isalie shuddhanayakā
prayojanavān hai — aisā syādvād matamen shrī guruoṅkā upadesh hai ..12..
shlokārtha : — [ubhay-nay virodh-dhvansini ] nishchay aur vyavahār — in do nayoṅke viṣhayake bhedase paraspar virodh hai; us virodhakā nāsh karanevālā [syāt-pad-aṅke ] ‘syāt’-padase chihnit jo [jinavachasi ] jin bhagavānakā vachan (vāṇī) hai usamen [ye ramante ] jo puruṣh ramate hain ( - prachur prīti sahit abhyās karate hain) [te ] ve [svayam ] apane āp hī (anya kāraṇake binā) [vāntamohāḥ ] mithyātvakarmake udayakā vaman karake [uchchaiḥ paran jyotiḥ samayasāran ] is atishayarūp paramajyoti prakāshamān shuddha ātmāko [sapadi īkṣhante ev ] tatkāl hī dekhate hain . vah samayasārarūp shuddha ātmā [anavam ] navīn utpanna nahīn huā, kintu pahale karmonse āchchhādit thā so vah pragaṭ vyaktirūp ho gayā hai . aur vah [anay-pakṣha-akṣhuṇṇam ] sarvathā ekāntarūp kunayake pakṣhase khaṇḍit nahīn hotā, nirbādh hai . ❃vyavahāranayake upadeshase aisā nahīn samajhanā chāhie ki ātmā paradravyakī kriyā kar sakatā hai, lekin aisā samajhanā ki vyavahāropadiṣhṭa shubh bhāvoṅko ātmā vyavahārase kar sakatā hai . aur us upadeshase aisā
ki sādhak dashāmen bhūmikāke anusār shubh bhāv āye binā nahīn rahate .