Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 93-105 ; Kalash: 57-62.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 34

 

Page 168 of 642
PDF/HTML Page 201 of 675
single page version

rUpeNAj~nAnAtmanA pariNamamAno j~nAnasyAj~nAnatva.n prakaTIkurvansvayamaj~nAnamayIbhUt eSho.aha.n rajye ityAdividhinA rAgAdeH karmaNaH kartA pratibhAti .

j~nAnAttu na karma prabhavatItyAh
paramappANamakuvva.n appANa.n pi ya para.n akuvva.nto .
so NANamao jIvo kammANamakArago hodi ..93..
paramAtmAnamakurvannAtmAnamapi cha paramakurvan .
sa j~nAnamayo jIvaH karmaNAmakArako bhavati ..93..
usake nimittase honevAlA us prakArakA anubhav AtmAse abhinnatAke kAraN pudgalase sadA hI
atyanta bhinna hai
. jab AtmA aj~nAnake kAraN us rAgadveShasukhaduHkhAdikA aur usake anubhavakA
paraspar visheSh nahI.n jAnatA ho tab ekatvake adhyAsake kAraN, shIt-uShNakI bhA.Nti (arthAt jaise
shIt-uShNarUpase AtmAke dvArA pariNaman karanA ashakya hai usI prakAr), jinake rUpame.n AtmAke
dvArA pariNaman karanA ashakya hai aise rAgadveShasukhaduHkhAdirUp aj~nAnAtmAke dvArA pariNamit hotA huA
(arthAt pariNamit honA mAnatA huA), j~nAnakA aj~nAnatva pragaT karatA huA, svaya.n aj~nAnamay hotA
huA, ‘yah mai.n rAgI hU.N (arthAt yah mai.n rAg karatA hU.N)’ ityAdi vidhise rAgAdi karmakA kartA
pratibhAsit hotA hai
.

bhAvArtha : rAgadveShasukhaduHkhAdi avasthA pudgalakarmake udayakA svAd hai; isaliye vah, shIt-uShNatAkI bhA.Nti, pudgalakarmase abhinna hai aur AtmAse atyanta bhinna hai . aj~nAnake kAraN AtmAko usakA bhedaj~nAn na honese yah jAnatA hai ki yah svAd merA hI hai; kyo.nki j~nAnakI svachChatAke kAraN rAgadveShAdikA svAd, shIt-uShNatAkI bhA.Nti, j~nAname.n pratibimbit hone par, mAno.n j~nAn hI rAgadveSh ho gayA ho isaprakAr aj~nAnIko bhAsit hotA hai . isaliye vah yah mAnatA hai ki ‘mai.n rAgI hU.N, mai.n dveShI hU.N, mai.n krodhI hU.N, mai.n mAnI hU.N ’ ityAdi . isaprakAr aj~nAnI jIv rAgadveShAdikA kartA hotA hai ..92..

ab yah batalAte hai.n ki j~nAnase karma utpanna nahI.n hotA :
parako nahI.n nijarUp aru nij Atmako nahi.n par kare .
yah j~nAnamay AtmA akArak karmakA aise bane ..93..
gAthArtha :[param ] jo parako [AtmAnam ] apanerUp [akurvan ] nahI.n karatA [cha ]

Page 169 of 642
PDF/HTML Page 202 of 675
single page version

aya.n kil j~nAnAdAtmA parAtmanoH parasparavisheShanirj~nAne sati paramAtmAnamakurvannAtmAna.n cha paramakurvansvaya.n j~nAnamayIbhUtaH karmaNAmakartA pratibhAti . tathA hitathAvidhAnubhavasampAdanasamarthAyAH rAgadveShasukhaduHkhAdirUpAyAH pudgalapariNAmAvasthAyAH shItoShNAnubhavasampAdanasamarthAyAH shItoShNAyAH pudgalapariNAmAvasthAyA iv pudgalAdabhinnatvenAtmano nityamevAtyantabhinnAyAstannimittatathA- vidhAnubhavasya chAtmano.abhinnatven pudgalAnnityamevAtyantabhinnasya j~nAnAtparasparavisheShanirj~nAne sati nAnAtvavivekAchChItoShNarUpeNevAtmanA pariNamitumashakyen rAgadveShasukhaduHkhAdirUpeNAj~nAnAtmanA manAgapyapariNamamAno j~nAnasya j~nAnatva.n prakaTIkurvan svaya.n j~nAnamayIbhUtaH eSho.aha.n jAnAmyev, rajyate tu pudgal ityAdividhinA samagrasyApi rAgAdeH karmaNo j~nAnaviruddhasyAkartA pratibhAti

.

aur [AtmAnam api ] apaneko bhI [param ] par [akurvan ] nAhI.n karatA [saH ] vah [j~nAnamayaH jIvaH ] j~nAnamay jIv [karmaNAm ] karmo.nkA [akArakaH bhavati ] akartA hotA hai arthAt kartA nahI.n hotA .

TIkA :yah AtmA jab j~nAnase parakA aur apanA paraspar visheSh (antar) jAnatA hai tab parako apanerUp aur apaneko par nahI.n karatA huA, svaya.n j~nAnamay hotA huA, karmo.nkA akartA pratibhAsit hotA hai . isIko spaShTatayA samajhAte hai.n :jaise shIt-uShNakA anubhav karAneme.n samartha aisI shIt-uShNa pudgalapariNAmakI avasthA pudgalase abhinnatAke kAraN AtmAse sadA hI atyanta bhinna hai aur usake nimittase honevAlA us prakArakA anubhav AtmAse abhinnatAke kAraN pudgalase sadA hI atyanta bhinna hai, usIprakAr vaisA anubhav karAneme.n samartha aisI rAgadveShasukhaduHkhAdirUp pudgalapariNAmakI avasthA pudgalase abhinnatAke kAraN AtmAse sadA hI atyanta bhinna hai aur usake nimittase honevAlA us prakArakA anubhav AtmAse abhinnatAke kAraN pudgalase sadA hI atyanta bhinna hai . jab j~nAnake kAraN AtmA us rAgadveShasukhaduHkhAdikA aur usake anubhavakA paraspar visheSh jAnatA hai tab, ve ek nahI.n kintu bhinna hai.n aise vivek(bhedaj~nAn)ke kAraN shIt- uShNakI bhA.Nti (jaisai shIt-uShNarUp AtmAke dvArA pariNaman karanA ashakya hai usIprakAr), jinake rUpame.n AtmAke dvArA pariNaman ka ranA ashakya hai aise rAgadveShasukhaduHkhAdirUpase aj~nAnAtmAke dvArA ki.nchitmAtra pariNamit na hotA huA, j~nAnakA j~nAnatva pragaT karatA huA, svaya.n j~nAnamay hotA huA, ‘yah mai.n (rAgako) jAnatA hI hU.N, rAgI to pudgal hai (arthAt rAg to pudgal karatA hai)’ ityAdi vidhise, j~nAnase viruddha samasta rAgAdi karmakA akartA pratibhAsit hotA hai

.

bhAvArtha :jab AtmA rAgadveShasukhaduHkhAdi avasthAko j~nAnase bhinna jAnatA hai arthAt ‘jaise shIt-uShNatA pudgalakI avasthA hai usIprakAr rAgadveShAdi bhI pudgalakI avasthA hai’ aisA bhedaj~nAn hotA hai, tab apaneko j~nAtA jAnatA hai aur rAgAdirUp pudgalako jAnatA hai . aisA hone

22

Page 170 of 642
PDF/HTML Page 203 of 675
single page version

kathamaj~nAnAtkarma prabhavatIti chet
tiviho esuvaogo appaviyappa.n karedi koho.aha.n .
kattA tassuvaogassa hodi so attabhAvassa ..94..
trividh eSh upayog Atmavikalpa.n karoti krodho.aham .
kartA tasyopayogasya bhavati sa AtmabhAvasya ..94..

eSh khalu sAmAnyenAj~nAnarUpo mithyAdarshanAj~nAnAviratirUpastrividhaH savikArashchaitanyapariNAmaH parAtmanoravisheShadarshanenAvisheShaj~nAnenAvisheSharatyA cha samasta.n bhedamapahnutya bhAvyabhAvakabhAvApanna- yoshchetanAchetanayoH sAmAnyAdhikaraNyenAnubhavanAtkrodho.ahamityAtmano vikalpamutpAdayati; tato.ay- mAtmA krodho.ahamiti bhrAntyA savikAreN chaitanyapariNAmen pariNaman tasya savikArachaitanya- pariNAmarUpasyAtmabhAvasya kartA syAt . par, rAgAdikA kartA AtmA nahI.n hotA, j~nAtA hI rahatA hai ..93..

ab yah prashna karatA hai ki aj~nAnase karma kaise utpanna hotA hai ? isakA uttar dete hue kahate hai.n ki :

‘mai.n krodh’ Atmavikalpa yah, upayog trayavidh Achare .
tab jIv us upayogarUp jIvabhAvakA kartA bane ..94..

gAthArtha :[trividhaH ] tIn prakArakA [eShaH ] yah [upayogaH ] upayog [aham krodhaH ] ‘mai.n krodh hU.N’ aisA [Atmavikalpa.n ] apanA vikalpa [karoti ] karatA hai; isaliye [saH ] AtmA [tasya upayogasya ] us upayogarUp [AtmabhAvasya ] apane bhAvakA [kartA ] kartA [bhavati ] hotA hai .

TIkA :vAstavame.n yah sAmAnyatayA aj~nAnarUp jo mithyAdarshanaj~nAn-aviratirUp tIn prakArakA savikAr chaitanyapariNAm hai vah, parake aur apane avisheSh darshanase, avisheSh j~nAnase aur avisheSh rati (lInatA)se samasta bhedako ChipAkar, bhAvyabhAvakabhAvako prApta chetan aur achetanakA sAmAnya adhikaraNase (mAno.n unakA ek AdhAr ho is prakAr) anubhav karanese, ‘mai.n krodh hU.N’ aisA apanA vikalpa utpanna karatA hai; isaliye ‘mai.n krodh hU.N’ aisI bhrAntike kAraN jo savikAr (vikArayukta) hai aise chaitanyapariNAmarUp pariNamit hotA huA yah AtmA us savikAr chaitanyapariNAmarUp apane bhAvakA kartA hotA hai .


Page 171 of 642
PDF/HTML Page 204 of 675
single page version

evamev cha krodhapadaparivartanen mAnamAyAlobhamoharAgadveShakarmanokarmamanovachanakAyashrotra- chakShurghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni anayA dishAnyAnyapyUhyAni .

tiviho esuvaogo appaviyappa.n karedi dhammAdI .
kattA tassuvaogassa hodi so attabhAvassa ..95..
trividh eSh upayog Atmavikalpa.n karoti dharmAdikam .
kartA tasyopayogasya bhavati sa AtmabhAvasya ..95..

eSh khalu sAmAnyenAj~nAnarUpo mithyAdarshanAj~nAnAviratirUpastrividhaH savikArashchaitanyapariNAmaH parasparamavisheShadarshanenAvisheShaj~nAnenAvisheSharatyA cha samasta.n bhedamapahnutya j~neyaj~nAyakabhAvA- pannayoH parAtmanoH sAmAnAdhikaraNyenAnubhavanAddharmo.ahamadharmo.ahamAkAshamaha.n kAlo.aha.n pudgalo.aha.n

isIprakAr ‘krodh’ padako badalakar mAn, mAyA, lobh, moh, rAg, dveSh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan aur sparshanake solah sUtra vyAkhyAnarUp lenA chAhiye; aur is upadeshase dUsare bhI vichArane chAhiye .

bhAvArtha :aj~nAnarUp arthAt mithyAdarshanaj~nAn-aviratirUp tIn prakArakA jo savikAr chaitanyapariNAm hai vah apanA aur parakA bhed na jAnakar ‘mai.n krodh hU.N, mai.n mAn hU.N’ ityAdi mAnatA hai; isaliye aj~nAnI jIv us aj~nAnarUp savikAr chaitanyapariNAmakA kartA hotA hai aur vah aj~nAnarUp bhAv usakA karma hotA hai ..94..

ab isI bAtako visheSharUpase kahate hai.n :
‘mai.n dharma Adi’ vikalpa yah, upayog trayavidh Achare.n .
tab jIv us upayogarUp jIvabhAvakA kartA bane ..95..

gAthArtha :[trividhaH ] tIn prakArakA [eShaH ] yah [upayogaH ] upayog [dharmAdikam ] ‘mai.n dharmAstikAy Adi hU.N’ aisA [Atmavikalpa.n ] apanA vikalpa [karoti ] karatA hai; isaliye [saH ] AtmA [tasya upayogasya ] us upayogarUp [AtmabhAvasya ] apane bhAvakA [kartA ] kartA [bhavati ] hotA hai .

TIkA :vAstavame.n yah sAmAnyarUpase aj~nAnarUp jo mithyAdarshanaj~nAn-aviratirUp tIn prakArakA savikAr chaitanyapariNAm hai vah, parake aur apane avisheSh darshanase, avisheSh j~nAnase aur avisheSh rati(lInatA)se samasta bhedako ChipAkar, j~neyaj~nAyakabhAvako prApta aise sva-parakA


Page 172 of 642
PDF/HTML Page 205 of 675
single page version

jIvAntaramahamityAtmano vikalpamutpAdayati; tato.ayamAtmA dharmo.ahamadharmo.ahamAkAshamaha.n kAlo.aha.n pudgalo.aha.n jIvAntaramahamiti bhrAntyA sopAdhinA chaitanyapariNAmen pariNaman tasya sopAdhichaitanya- pariNAmarUpasyAtmabhAvasya kartA syAt .

tataH sthita.n kartR^itvamUlamaj~nAnam .
eva.n parANi davvANi appaya.n kuNadi ma.ndabuddhIo .
appANa.n avi ya para.n karedi aNNANabhAveN ..96..
eva.n parANi dravyANi AtmAna.n karoti mandabuddhistu .
AtmAnamapi cha para.n karoti aj~nAnabhAven ..96..

yatkil krodho.ahamityAdivaddharmo.ahamityAdivachcha paradravyANyAtmIkarotyAtmAnamapi paradravyI- sAmAnya adhikaraNase anubhav karanese, ‘mai.n dharma hU.N, mai.n adharma hU.N, mai.n AkAsh hU.N, mai.n kAl hU.N, mai.n pudgal hU.N, mai.n anya jIv hU.N’ aisA apanA vikalpa utpanna karatA hai; isaliye, ‘‘mai.n dharma hU.N, mai.n adharma hU.N, mai.n AkAsh hU.N, mai.n kAl hU.N, mai.n pudgal hU.N, mai.n anya jIv hU.N’ aisI bhrAntike kAraN jo sopAdhik (upAdhiyukta) hai aise chaitanyapariNAmarUp pariNamit hotA huA yah AtmA us sopAdhik chaitanyapariNAmarUp apane bhAvakA kartA hotA hai .

bhAvArtha :dharmAdike vikalpake samay jo, svaya.n shuddha chaitanyamAtra honekA bhAn na rakhakar, dharmAdike vikalpame.n ekAkAr ho jAtA hai vah apaneko dharmAdidravyarUp mAnatA hai ..95..

isaprakAr, aj~nAnarUp chaitanyapariNAm apaneko dharmAdidravyarUp mAnatA hai, isaliye aj~nAnI jIv us aj~nAnarUp sopAdhik chaitanyapariNAmakA kartA hotA hai aur vah aj~nAnarUp bhAv usakA karma hotA hai .

‘isaliye kartR^itvakA mUl aj~nAn siddha huA’ yah ab kahate hai.n :
yah mandabuddhi jIv yo.n paradravyako nijarUp kare .
is bhA.Ntise nij Atmako aj~nAnase pararUp kare ..96..

gAthArtha :[eva.n tu ] isaprakAr [mandabuddhiH ] mandabuddhi arthAt aj~nAnI [aj~nAnabhAven ] aj~nAnabhAvase [parANi dravyANi ] par dravyo.nko [AtmAna.n ] apanerUp [karoti ] karatA hai [api cha ] aur [AtmAnam ] apaneko [para.n ] par [karoti ] karatA hai .

TIkA :vAstavame.n isaprakAr, ‘mai.n krodh hU.N’ ityAdikI bhA.Nti aur ‘mai.n dharmadravya hU.N’

Page 173 of 642
PDF/HTML Page 206 of 675
single page version

karotyevamAtmA, tadayamasheShavastusambandhavidhuraniravadhivishuddhachaitanyadhAtumayo.apyaj~nAnAdev savikAr- sopAdhIkR^itachaitanyapariNAmatayA tathAvidhasyAtmabhAvasya kartA pratibhAtItyAtmano bhUtAviShTadhyAnA- viShTasyev pratiShThita.n kartR^itvamUlamaj~nAnam . tathA hiyathA khalu bhUtAviShTo.aj~nAnAdbhUtAtmAnAvekI- kurvannamAnuShochitavishiShTacheShTAvaShTambhanirbharabhaya~N.hkarArambhagambhIrAmAnuShavyavahAratayA tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti, tathAyamAtmApyaj~nAnAdev bhAvyabhAvakau parAtmAnAvekIkurvannavikArAnubhUtimAtra- bhAvakAnuchitavichitrabhAvyakrodhAdivikArakarambitachaitanyapariNAmavikAratayA tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti . yathA vA.aparIkShakAchAryAdeshen mugdhaH kashchinmahiShadhyAnAviShTo.aj~nAnAnmahiShAtmAnAvekI- kurvannAtmanyabhra~N.hkaShaviShANamahAmahiShatvAdhyAsAtprachyutamAnuShochitApavarakadvAravinissaraNatayA tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti, tathAyamAtmA.apyaj~nAnAd j~neyaj~nAyakau parAtmAnAvekIkurvannAtmani paradravyAdhyAsAnnoindriyaviShayIkR^itadharmAdharmAkAshakAlapudgalajIvAntaraniruddhashuddhachaitanyadhAtutayA ityAdikI bhA.Nti AtmA paradravyo.nko apanerUp karatA hai aur apaneko bhI paradravyarUp karatA hai; isaliye yah AtmA, yadyapi vah samasta vastuo.nke sambandhase rahit asIm shuddha chaitanyadhAtumay hai tathApi, aj~nAnake kAraN hI savikAr aur sopAdhik kiye gaye chaitanyapariNAmavAlA honese us prakArake apane bhAvakA kartA pratibhAsit hotA hai . isaprakAr, bhUtAviShTa (jisake sharIrame.n bhUt praviShTa ho aise) puruShakI bhA.Nti aur dhyAnAviShTa (dhyAn karanevAle) puruShakI bhA.Nti, AtmAke kartR^itvakA mUl aj~nAn siddha huA . yah pragaT dR^iShTAtase samajhAte hai.n :

jaise bhUtAviShTa puruSh aj~nAnake kAraN bhUtako aur apaneko ek karatA huA, amanuShyochit vishiShTa cheShTAo.nke avalamban sahit bhaya.nkar 1Arambhase yukta amAnuShik vyavahAravAlA honese us prakArake bhAvakA kartA pratibhAsit hotA hai; isIprakAr yah AtmA bhI aj~nAnake kAraN hI bhAvya- bhAvakarUp parako aur apaneko ek karatA huA, avikAr anubhUtimAtra bhAvakake liye anuchit vichitra bhAvyarUp krodhAdi vikAro.nse mishrit chaitanyapariNAmavikAravAlA honese us prakArake bhAvakA kartA pratibhAsit hotA hai . aur jaise aparIkShak AchAryake upadeshase bhai.nsekA dhyAn karatA huA koI bholA puruSh aj~nAnake kAraN bhai.nseko aur apaneko ek karatA huA, ‘mai.n gaganasparshI sI.ngo.nvAlA ba.DA bhai.nsA hU.N’ aise adhyAsake kAraN manuShyochit jo kamareke dvArame.nse bAhar nikalanA usase chyut hotA huA us prakArake bhAvakA kartA pratibhAsit hotA hai, isIprakAr yah AtmA bhI aj~nAnake kAraN j~neyaj~nAyakarUp parako aur apaneko ek karatA huA, ‘mai.n paradravya hU.N’ aise adhyAsake kAraN manake viShayabhUt kie gae dharma, adharma, AkAsh, kAl, pudgal aur anya jIvake dvArA (apanI) 1. Arambha = kArya; vyApAr; hi.nsAyukta vyApAr .


Page 174 of 642
PDF/HTML Page 207 of 675
single page version

tathendriyaviShayIkR^itarUpipadArthatirohitakevalabodhatayA mR^itakakalevaramUrchChitaparamAmR^itavij~nAnaghanatayA cha tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti .

tataH sthitametad j~nAnAnnashyati kartR^itvam
edeN du so kattA AdA NichChayavidUhi.n parikahido .
eva.n khalu jo jANadi so mu.nchadi savvakattitta.n ..97..
eten tu sa kartAtmA nishchayavidbhiH parikathitaH .
eva.n khalu yo jAnAti so mu~nchati sarvakartR^itvam ..97..

shuddha chaitanyadhAtu rukI honese tathA indriyo.nke viShayarUp kiye gaye rUpI padArtho.nke dvArA (apanA) keval bodh (j~nAn) Dha.NkA huA honese aur mR^itak klevar (sharIr)ke dvArA param amR^itarUp vij~nAnaghan (svaya.n) mUrchChit huA honese us prakArake bhAvakA kartA pratibhAsit hotA hai .

bhAvArtha :yah AtmA aj~nAnake kAraN, achetan karmarUp bhAvakake krodhAdi bhAvyako chetan bhAvakake sAth ekarUp mAnatA hai; aur vah, ja.D.h.h j~neyarUp dharmAdidravyo.nko bhI j~nAyakake sAth ekarUp mAnatA hai . isaliye vah savikAr aur sopAdhik chaitanyapariNAmakA kartA hotA hai .

yahA.N, krodhAdike sAth ekatvakI mAnyatAse utpanna honevAlA kartR^itva samajhAneke liye bhUtAviShTa puruShakA dR^iShTAnta diyA hai aur dharmAdik anya dravyo.nke sAth ekatvakI mAnyatAse utpanna honevAlA kartR^itva samajhAneke liye dhyAnAviShTa puruShakA dR^iShTAnta diyA hai ..96..

‘isase (pUrvokta kAraNase) yah siddha huA ki j~nAnase kartR^itvakA nAsh hotA hai’ yahI sab kahate hai.n :

is hetuse paramArthavid karttA kahe.n is Atmako .
yah j~nAn jisako hoy vah Cho.De sakal kartR^itvako ..97..

gAthArtha :[eten tu ] is (pUrvokta) kAraNase [nishchayavidbhiH ] nishchayake jAnanevAle j~nAniyo.nne [saH AtmA ] is AtmAko [kartA ] kartA [parikathitaH ] kahA hai[eva.n khalu ] aisA nishchayase [yaH ] jo [jAnAti ] jAnatA hai [saH ] vah (j~nAnI hotA huA) [sarvakartR^itvam ] sarvakartR^itvako [mu~nchati ] Cho.DtA hai .


Page 175 of 642
PDF/HTML Page 208 of 675
single page version

yenAyamaj~nAnAtparAtmanorekatvavikalpamAtmanaH karoti tenAtmA nishchayataH kartA pratibhAti, yastveva.n jAnAti sa samasta.n kartR^itvamutsR^ijati, tataH sa khalvakartA pratibhAti . tathA hi ihAyamAtmA kilAj~nAnI sannaj~nAnAdAsa.nsAraprasiddhen militasvAdasvAdanen mudritabhedasa.nvedan- shaktiranAdit ev syAt; tataH parAtmAnAvekatven jAnAti; tataH krodho.ahamityAdivikalpamAtmanaH karoti; tato nirvikalpAdakR^itakAdekasmAdvij~nAnaghanAtprabhraShTo vAra.nvAramanekavikalpaiH pariNaman kartA pratibhAti . j~nAnI tu san j~nAnAttadAdiprasidhyatA pratyek svAdasvAdanenonmudritabhedasa.nvedanashaktiH syAt; tato.anAdinidhanAnavaratasvadamAnanikhilarasAntaraviviktAtyantamadhurachaitanyaikaraso.ayamAtmA bhinnarasAH kaShAyAstaiH sah yadekatvavikalpakaraNa.n tadaj~nAnAdityeva.n nAnAtven parAtmAnau jAnAti; tato.akR^itakameka.n j~nAnamevAha.n, na punaH kR^itako.anekaH krodhAdirapIti krodho.ahamityAdivikalpamAtmano

TIkA :kyo.nki yah AtmA aj~nAnake kAraN parake aur apane ekatvakA Atmavikalpa karatA hai, isaliye vah nishchayase kartA pratibhAsit hotA haijo aisA jAnatA hai vah samasta kartR^itvako Cho.D.h.h detA hai, isaliye vah nishchayase akartA pratibhAsit hotA hai . ise spaShTa samajhAte hai.n :

yah AtmA aj~nAnI hotA huA, aj~nAnake kAraN anAdi sa.nsArase lekar mishrit (paraspar mile hue) svAdakA svAdananubhavan honese (arthAt pudgalakarmake aur apane svAdakA ekamekarUpase mishra anubhavan honese), jisakI bhedasa.nvedan (bhedaj~nAn)kI shakti mu.nd gaI hai aisA anAdise hI hai; isaliye vah sva-parako ekarUp jAnatA hai; isIliye ‘mai.n krodh hU.N’ ityAdi Atmavikalpa karatA hai; isaliye nirvikalpa, akR^itrim, ek vij~nAnaghan(svabhAv)se bhraShTa hotA huA bArambAr anek vikalparUp pariNamit hotA huA kartA pratibhAsit hotA hai .

aur jab AtmA j~nAnI hotA hai tab, j~nAnake kAraN j~nAnake prArambhase lekar pR^ithak pR^ithak svAdakA svAdananubhavan honese (pudgalakarmake aur apane svAdakAekarUp nahI.n kintubhinna-bhinnarUp anubhavan honese), jisakI bhedasa.nvedanashakti khul gaI hai aisA hotA hai; isaliye vah jAnatA hai ki ‘‘anAdinidhan, nirantar svAdame.n AnevAlA, samasta anya raso.nse vilakShaN (bhinna), atyanta madhur chaitanya ras hI ek jisakA ras hai aisA yah AtmA hai aur kaShAy usase bhinna (kaluShit) rasavAle hai.n; unake sAth jo ekatvakA vikalpa karanA hai vah aj~nAnase hai’’; isaprakAr parako aur apaneko bhinnarUp jAnatA hai; isaliye ‘akR^itrim (nitya), ek j~nAn hI mai.n hU.N kintu kR^itrim (anitya), anek jo krodhAdik hai.n vah mai.n nahI.n hU.N’ aisA jAnatA huA ‘mai.n krodh hU.N’ ityAdi Atmavikalpa ki.nchitmAtra bhI nahI.n karatA;


Page 176 of 642
PDF/HTML Page 209 of 675
single page version

manAgapi na karoti; tataH samastamapi kartR^itvamapAsyati; tato nityamevodAsInAvastho jAnan evAste; tato nirvikalpo.akR^itak eko vij~nAnaghano bhUto.atyantamakartA pratibhAti .

(vasantatilakA)
aj~nAnatastu satR^iNAbhyavahArakArI
j~nAna.n svaya.n kil bhavannapi rajyate yaH
.
pItvA dadhIkShumadhurAmlarasAtigR^iddhayA
gA.n dogdhi dugdhamiv nUnamasau rasAlam
..57..

isaliye samasta kartR^itvako Cho.D.h.h detA hai; ataH sadA hI udAsIn avasthAvAlA hotA huA mAtra jAnatA hI rahatA hai; aur isaliye nirvikalpa, akR^itrim, ek vij~nAnaghan hotA huA atyanta akartA pratibhAsit hotA hai .

bhAvArtha :jo paradravyake aur paradravyake bhAvo.nke kartR^itvako aj~nAn jAnatA hai vah svaya.n kartA kyo.n banegA ? yadi aj~nAnI banA rahanA ho to paradravyakA kartA banegA ! isaliye j~nAn honeke bAd paradravyakA kartR^itva nahI.n rahatA ..97..

ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[kil ] nishchayase [svaya.n j~nAna.n bhavan api ] svaya.n j~nAnasvarUp hone par bhI [aj~nAnataH tu ] aj~nAnake kAraN [yaH ] jo jIv [satR^iNAbhyavahArakArI ] ghAsake sAth ekamek hue sundar bhojanako khAnevAle hAthI Adi pashuo.nkI bhA.Nti, [rajyate ] rAg karatA hai (rAgakA aur apanA mishra svAd letA hai) [asau ] vah, [dadhIkShumadhurAmlarasAtigR^iddhayA ] shrIkha.nDake khaTTe-mIThe svAdakI ati lolupatAse [rasAlam pItvA ] shrIkhaNDako pItA huA bhI [gA.n dugdham dogdhi iv nUnam ] svaya.n gAyakA dUdh pI rahA hai aisA mAnanevAle puruShake samAn hai

.

bhAvArtha :jaise hAthIko ghAsake aur sundar AhArake bhinna svAdakA bhAn nahI.n hotA usIprakAr aj~nAnIko pudgalakarmake aur apane bhinna svAdakA bhAn nahI.n hotA; isaliye vah ekAkArarUpase rAgAdime.n pravR^itta hotA hai . jaise shrIkhaNDakA svAdalolup puruSh, (shrIkhaNDake) svAdabhedako na jAnakar, shrIkhaNDake svAdako mAtra dUdhakA svAd jAnatA hai usIprakAr aj~nAnI jIv sva-parake mishra svAdako apanA svAd samajhatA hai .57.


Page 177 of 642
PDF/HTML Page 210 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
aj~nAnAnmR^igatR^iShNikA.n jaladhiyA dhAvanti pAtu.n mR^igA
aj~nAnAttamasi dravanti bhujagAdhyAsen rajjau janAH
.
aj~nAnAchcha vikalpachakrakaraNAdvAtottara.ngAbdhivat
shuddhaj~nAnamayA api svayamamI kartrIbhavantyAkulAH
..58..
(vasantatilakA)
j~nAnAdvivechakatayA tu parAtmanoryo
jAnAti ha.ns iv vAHpayasorvisheSham
.
chaitanyadhAtumachala.n sa sadAdhirUDho
jAnIt ev hi karoti na ki.nchanApi
..59..
aj~nAnase hI jIv kartA hotA hai isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[aj~nAnAt ] aj~nAnake kAraN [mR^igatR^iShNikA.n jaladhiyA ] mR^igamarIchikAme.n jalakI buddhi honese [mR^igAH pAtu.n dhAvanti ] hiraN use pIneko dau.Dte hai.n; [aj~nAnAt ] aj~nAnake kAraN hI [tamasi rajjau bhujagAdhyAsen ] andhakArame.n pa.DI huI rassIme.n sarpakA adhyAs honese [janAH dravanti ] log (bhayase) bhAgate hai.n; [cha ] aur (isIprakAr) [aj~nAnAt ] aj~nAnake kAraN [amI ] ye jIv, [vAtottara.ngAbdhivat ] pavanase tara.ngit samudrakI bhA.Nti [vikalpachakrakaraNAt ] vikalpo.nke samUhako karanese[shuddhaj~nAnamayAH api ] yadyapi ve svaya.n shuddhaj~nAnamay hai.n tathApi[AkulAH ] Akulit hote hue [svayam ] apane Ap hI [kartrIbhavanti ] kartA hote hai.n .

bhAvArtha :aj~nAnase kyA kyA nahI.n hotA ? hiraN bAlUkI chamakako jal samajhakar pIne dau.Dte hai.n aur isaprakAr ve khed-khinna hote hai.n . andhereme.n pa.DI huI rassIkoe sarpa mAnakar log usase Darakar bhAgate hai.n . isIprakAr yah AtmA, pavanase kShubdha (tara.ngit) huye samudrakI bhA.Nti, aj~nAnake kAraN anek vikalpa karatA huA kShubdha hotA hai aur isaprakAryadyapi paramArthase vah shuddhaj~nAnaghan hai tathApiaj~nAnase kartA hotA hai .58.

ab yah kahate hai.n ki j~nAnase AtmA kartA nahI.n hotA :

shlokArtha :[ha.nsaH vAHpayasoH iv ] jaise ha.ns dUdh aur pAnIke visheSh-(antar)ko jAnatA hai usIprakAr [yaH ] jo jIv [j~nAnAt ] j~nAnake kAraN [vivechakatayA ] vivekavAlA (bhedaj~nAnavAlA) honese [parAtmanoH tu ] parake aur apane [visheSham ]ivasheShako [jAnAti ] jAnatA

23

Page 178 of 642
PDF/HTML Page 211 of 675
single page version

(mandAkrAntA)
j~nAnAdev jvalanapayasorauShNyashaityavyavasthA
j~nAnAdevollasati lavaNasvAdabhedavyudAsaH
.
j~nAnAdev svarasavikasannityachaitanyadhAtoH
krodhAdeshcha prabhavati bhidA bhindatI kartR^ibhAvam
..60..
(anuShTubh)
aj~nAna.n j~nAnamapyeva.n kurvannAtmAnama~njasA .
syAtkartAtmAtmabhAvasya parabhAvasya na kvachit ..61..
hai [saH ] vah (jaise ha.ns mishrit hue dUdh aur pAnIko alag karake dUdhako grahaN karatA hai
usIprakAr) [achala.n chaitanyadhAtum ] achal chaitanyadhAtume.n [sadA ] sadA [adhirUDhaH ] ArU.Dh.h.h hotA
huA (usakA Ashray letA huA) [jAnIt ev hi ] mAtra jAnatA hI hai, [ki.nchan api na karoti ]
ki.nchitmAtra bhI kartA nahI.n hotA (arthAt j~nAtA hI rahatA hai, karttA nahI.n hotA)
.
bhAvArtha :jo sva-parake bhedako jAnatA hai vah j~nAtA hI hai, kartA nahI.n .59.
ab, yah kahate hai.n ki jo kuCh j~nAt hotA hai vah j~nAnase hI j~nAt hotA hai :

shlokArtha :[jvalan-payasoH auShNya-shaitya-vyavasthA ] (garma pAnIme.n) agnikI uShNatAkA aur pAnIkI shItalatAkA bhed [j~nAnAt ev ] j~nAnase hI pragaT hotA hai . [lavaNasvAdabhedavyudAsaH j~nAnAt ev ullasati ] namakake svAdabhedakA nirasan (nirAkaraN, asvIkAr, upekShA) j~nAnase hI hotA hai (arthAt j~nAnase hI vya.njanagat namakakA sAmAnya svAd ubhar AtA hai aur svAdakA svAdavisheSh nirasta hotA hai) . [svarasavikasannityachaitanyadhAtoH cha krodhAdeH bhidA ] nij rasase vikasit honevAlI nitya chaitanyadhAtukA aur krodhAdi bhAvo.nkA bhed, [kartR^ibhAvam bhindatI ] kartR^itvako (kartApanake bhAvako) bhedatA huAto.DtA huA, [j~nAnAt ev prabhavati ] j~nAnase hI pragaT hotA hai .60.

ab, aj~nAnI bhI apane hI bhAvako karatA hai, kintu pudgalake bhAvako kabhI nahI.n karatA is arthakA, AgekI gAthAkA sUchak shlok kahate hai.n :

shlokArtha :[eva.n ] isaprakAr [a~njasA ] vAstavame.n [AtmAnam ] apaneko [aj~nAna.n j~nAnam api ] aj~nAnarUp yA j~nAnarUp [kurvan ] karatA huA [ AtmA AtmabhAvasya kartA syAt ] AtmA apane hI bhAvakA kartA hai, [parabhAvasya ] parabhAvakA (pudgalake bhAvo.nkA) kartA to [kvachit na ] kadApi nahI.n hai .61.


Page 179 of 642
PDF/HTML Page 212 of 675
single page version

(anuShTubh)
AtmA j~nAna.n svaya.n j~nAna.n j~nAnAdanyatkaroti kim .
parabhAvasya kartAtmA moho.aya.n vyavahAriNAm ..62..
tathA hi
vavahAreN du AdA karedi ghaDapaDaradhANi davvANi .
karaNANi ya kammANi ya NokammANIh vivihANi ..98..
vyavahAreN tvAtmA karoti ghaTapaTarathAn dravyANi .
karaNAni cha karmANi cha nokarmANIh vividhAni ..98..

vyavahAriNA.n hi yato yathAyamAtmAtmavikalpavyApArAbhyA.n ghaTAdiparadravyAtmaka.n bahiHkarma kurvan pratibhAti tatastathA krodhAdiparadravyAtmaka.n cha samastamantaHkarmApi karotyavisheShAdi-

isI bAtako dR^i.Dh.h.h karate hue kahate hai.n ki :

shlokArtha :[AtmA j~nAna.n ] AtmA j~nAnasvarUp hai, [svaya.n j~nAna.n ] svaya.n j~nAn hI hai; [j~nAnAt anyat kim karoti ] vah j~nAnake atirikta anya kyA kare ? [AtmA parabhAvasya kartA ] AtmA parabhAvakA kartA hai [aya.n ] aisA mAnanA (tathA kahanA) so [vyavahAriNAm mohaH ] vyavahArI jIvo.nkA moh (aj~nAn) hai .62.

ab ka hate hai.n ki vyavahArI jan aisA kahate hai.n :
ghaT-paT-rathAdik vastuai.n, karmAdi aru sab indriye.n .
nokarma vidhavidh jagatame.n, AtmA kare vyavahArase ..98..

gAthArtha :[vyavahAreN tu ] vyavahArase arthAt vyavahArI jan mAnate hai.n ki [ih ] jagatame.n [AtmA ] AtmA [ghaTapaTarathAn dravyANi ] ghaT, paT, rath ityAdi vastuo.nko, [cha ] aur [karaNAni ] indriyo.nko, [vividhAni ] anek prakArake [karmANi ] krodhAdi dravyakarmo.nko [cha nokarmANi ] aur sharIrAdik nokarmo.nko [karoti ] karatA hai .

TIkA :jisane apane (ichChArUp) vikalpa aur (hastAdikI kriyArUp) vyApArake dvArA yah AtmA ghaT Adi paradravyasvarUp bAhyakarmako karatA huA (vyavahArI jano.nko) pratibhAsit hotA hai, isaliye usIprakAr (AtmA) krodhAdi paradravyasvarUp samasta antara.ng karmako bhI


Page 180 of 642
PDF/HTML Page 213 of 675
single page version

tyasti vyAmohaH .

sa na san
jadi so paradavvANi ya karejja NiyameN tammao hojja .
jamhA Na tammao teN so Na tesi.n havadi kattA ..99..
yadi sa paradravyANi cha kuryAnniyamen tanmayo bhavet .
yasmAnna tanmayasten sa na teShA.n bhavati kartA ..99..

yadi khalvayamAtmA paradravyAtmaka.n karma kuryAt tadA pariNAmapariNAmibhAvAnyathAnup- patterniyamen tanmayaH syAt; na cha dravyAntaramayatve dravyochChedApattestanmayo.asti . tato vyApya- vyApakabhAven na tasya kartAsti . (uparokta) dono.n karma paradravyasvarUp hai.n, isaliye uname.n antar na honesekaratA hai, aisA vyavahArI jano.nkA vyAmoh (bhrA.nti, aj~nAn) hai .

bhAvArtha :ghaT-paT, karma-nokarma ityAdi paradravyo.nko AtmA karatA hai aisA mAnanA so vyavahArI jano.nkA vyavahAr hai, aj~nAn hai ..98..

ab yah kahate hai.n ki vyavahArI jano.nkI yah mAnyatA satyArtha nahI.n hai :
paradravyako jIv jo kare, to jarUr vo tanmay bane .
par vo nahI.n tanmay huA, isase na kartA jIv hai ..99..

gAthArtha :[yadi cha ] yadi [saH ] AtmA [paradravyANi ] paradravyo.nko [kuryAt ] kare to vah [niyamen ] niyamase [tanmayaH ] tanmay arthAt paradravyamay [bhavet ] ho jAye; [yasmAt na tanmayaH ] kintu tanmay nahI.n hai, [ten ] isaliye [saH ] vah [teShA.n ] unakA [kartA ] kartA [na bhavati ] nahI.n hai .

TIkA :yadi nishchayase yah AtmA paradravyasvarUp karmako kare to, pariNAm-pariNAmIbhAv anya kisI prakArase na ban sakanese, vah (AtmA) niyamase tanmay (paradravyamay) ho jAye; parantu vah tanmay nahI.n hai, kyo.nki koI dravya anyadravyamay ho jAye to us dravyake nAshakI Apatti (doSh) A jAyegA . isaliye AtmA vyApyavyApakabhAvase paradravyasvarUp karmakA kartA nahI.n hai .

bhAvArtha :yadi ek dravyakA kartA dUsarA dravya ho to dono.n dravya ek ho jAye.n, kyo.nki

Page 181 of 642
PDF/HTML Page 214 of 675
single page version

nimittanaimittikabhAvenApi na kartAsti
jIvo Na karedi ghaDa.n Nev paDa.n Nev sesage davve .
joguvaogA uppAdagA ya tesi.n havadi kattA ..100..
jIvo na karoti ghaTa.n naiv paTa.n naiv sheShakAni dravyANi .
yogopayogAvutpAdakau cha tayorbhavati kartA ..100..

yatkil ghaTAdi krodhAdi vA paradravyAtmaka.n karma tadayamAtmA tanmayatvAnuSha.ngAt vyApyavyApakabhAven tAvanna karoti, nityakartR^itvAnuSha.ngAnnimittanaimittikabhAvenApi na tatkuryAt . anityau yogopayogAvev tatra nimittatven kartArau . yogopayogayostvAtmavikalpavyApArayoH kartAkarmabhAv athavA pariNAm-pariNAmIbhAv ek dravyame.n hI ho sakatA hai . isIprakAr yadi ek dravya dUsare dravyarUp ho jAye, to us dravyakA hI nAsh ho jAye yah ba.DA doSh A jAyegA . isaliye ek dravyako dUsare dravyakA kartA kahanA uchit nahI.n hai ..99..

ab yah kahate hai.n ki AtmA (vyApyavyApakabhAvase hI nahI.n kintu ) nimitta- naimittikabhAvase bhI kartA nahI.n hai :

jIv nahi.n kare ghaT paT nahI.n, nahi.n sheSh dravyo.n jIv kare .
upayogayog nimittakarttA, jIv tatkartA bane ..100..

gAthArtha :[jIvaH ] jIv [ghaTa.n ] ghaTako [na karoti ] nahI.n karatA, [paTa.n na ev ] paTako nahI.n karatA, [sheShakAni ] sheSh koI [dravyANi ] dravyo.nko [na ev ] nahI.n karatA; [cha ] parantu [yogopayogau ] jIvake yog aur upayog [utpAdakau ] ghaTAdiko utpanna karanevAle nimitta hai.n [tayoH ] unakA [kartA ] kartA [bhavati ] jIv hotA hai .

TIkA :vAstavame.n jo ghaTAdik tathA krodhAdik paradravyasvarUp karma hai usako yah AtmA vyApyavyApakabhAvase to nahI.n karatA, kyo.nki yadi aisA kare to tanmayatAkA prasa.ng A jAye; tathA vah nimitta-naimittikabhAvase bhI usako nahI.n karatA, kyo.nki yadi aisA kare to nityakartR^itvakA (sarva avasthAo.nme.n kartR^itva honekA) prasa.ng A jAyegA . anitya (jo sarva avasthAo.nme.n vyApta nahI.n hote aise) yog aur upayog hI nimittarUpase usake (paradravyasvarUp karmake) kartA hai.n . (rAgAdivikArayukta chaitanyapariNAmarUp) apane vikalpako aur (Atmapradesho.nke chalanarUp) apane


Page 182 of 642
PDF/HTML Page 215 of 675
single page version

kadAchidaj~nAnen karaNAdAtmApi kartA.astu tathApi na paradravyAtmakakarmakartA syAt .

j~nAnI j~nAnasyaiv kartA syAt
je poggaladavvANa.n pariNAmA ho.nti NANaAvaraNA .
Na karedi tANi AdA jo jANadi so havadi NANI ..101..
ye pudgaladravyANA.n pariNAmA bhavanti j~nAnAvaraNAni .
na karoti tAnyAtmA yo jAnAti sa bhavati j~nAnI ..101..

vyApArako kadAchit aj~nAnake kAraN yog aur upayogakA to AtmA bhI kartA (kadAchit) bhale ho tathApi paradravyasvarUp karmakA kartA to (nimittarUpase bhI kadApi) nahI.n hai .

bhAvArtha :yog arthAt (man-vachan-kAyake nimittase honevAlA) Atmapradesho.nkA parispandan (chalan) aur upayog arthAt j~nAnakA kaShAyo.nke sAth upayukta honA-ju.DnA . yah yog aur upayog ghaTAdik aur krodhAdikako nimitta hai.n, isaliye unhe.n to ghaTAdik tathA krodhAdikakA nimittakartA kahA jAye, parantu AtmAko unakA kartA nahI.n kahA jA sakatA . AtmAko sa.nsAr-avasthAme.n aj~nAnase mAtra yog-upayogakA kartA kahA jA sakatA hai .

tAtparya yah hai kidravyadR^iShTise koI dravya kisI anya dravyakA kartA nahI.n hai; parantu paryAyadR^iShTise kisI dravyakI paryAy kisI samay kisI anya dravyakI paryAyako nimitta hotI hai, isaliye is apekShAse ek dravyakA pariNAm anya dravyake pariNAmakA nimittakartA kahalAtA hai . paramArthase dravya apane hI pariNAmakA kartA hai; anyake pariNAmakA anyadravya kartA nahI.n hotA ..100..

ab yah kahate hai.n ki j~nAnI j~nAnakA hI kartA hai :
j~nAnAvaraNaAdik sabhI, pudgaladarav pariNAm hai.n .
karatA nahI.n AtmA unhe.n, jo jAnatA vah j~nAnI hai ..101..

gAthArtha :[ye ] jo [j~nAnAvaraNAni ] j~nAnAvaraNAdik [pudgaladravyANA.n ] pudgaladravyo.nke [pariNAmAH ] pariNAm [bhavanti ] hai.n [tAni ] unhe.n [yaH AtmA ] jo AtmA [na karoti ] nahI.n karatA, parantu [jAnAti ] jAnatA hai [saH ] vah [j~nAnI ] j~nAnI [bhavati ] hai .


Page 183 of 642
PDF/HTML Page 216 of 675
single page version

ye khalu pudgaladravyANA.n pariNAmA gorasavyAptadadhidugdhamadhurAmlapariNAmavatpudgaladravyavyAptatven bhavanto j~nAnAvaraNAni bhavanti tAni taTasthagorasAdhyakSha iv na nAm karoti j~nAnI, kintu yathA sa gorasAdhyakShastaddarshanamAtmavyAptatven prabhavadvayApya pashyatyev tathA pudgaladravyapariNAmanimitta.n j~nAnamAtmavyApyatven prabhavadvayApya jAnAtyev . eva.n j~nAnI j~nAnasyaiv kartA syAt .

evamev cha j~nAnAvaraNapadaparivartanen karmasUtrasya vibhAgenopanyAsAddarshanAvaraNavedanIy- mohanIyAyurnAmagotrAntarAyasUtraiH saptabhiH sah moharAgadveShakrodhamAnamAyAlobhanokarmamanovachanakAy- shrotrachakShurghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni . anayA dishAnyAnyapyUhyAni .

aj~nAnI chApi parabhAvasya na kartA syAt
ja.n bhAva.n suhamasuha.n karedi AdA sa tassa khalu kattA .
ta.n tassa hodi kamma.n so tassa du vedago appA ..102..

TIkA :jaise dUdh-dahI jo ki gorasake dvArA vyApta hokar utpanna honevAle gorasake mIThe-khaTTe pariNAm hai.n, unhe.n gorasakA taTastha dR^iShTA puruSh karatA nahI.n hai, isIprakAr j~nAnAvaraNAdik jo ki vAstavame.n pudgaladravyake dvArA vyApta hokar utpanna honevAle pudgaladravyake pariNAm hai.n, unhe.n j~nAnI karatA nahI.n hai.n; kintu jaise vah gorasakA dR^iShTA, svataH (dekhanevAlese) vyApta hokar utpanna honevAle goras-pariNAmake darshaname.n vyApta hokar, mAtra dekhatA hI hai, isIprakAr j~nAnI, svataH (j~nAnIse) vyApta hokar utpanna honevAle, pudgaladravya-pariNAm jisakA nimitta hai aise j~nAname.n vyApta hokar, mAtra jAnatA hI hai . isaprakAr j~nAnI j~nAnakA hI kartA hai .

aur isIprakAr ‘j~nAnAvaraN’ pad palaTakar karma-sUtrakA (karmakI gAthAkA)vibhAg karake kathan karanese darshanAvaraN, vedanIy, mohanIy, Ayu, nAm, gotra aur antarAyake sAt sUtra tathA unake sAth moh, rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan aur sparshanake solah sUtra vyAkhyAnarUp karanA; aur is upadeshase anya bhI vichAr lenA ..101..

ab yah kahate hai.n ki aj~nAnI bhI paradravyake bhAvakA kartA nahI.n hai :
jo bhAv jIv kare shubhAshubh usahikA kartA bane .
usakA bane vah karma, AtmA usahikA vedak bane ..102..

Page 184 of 642
PDF/HTML Page 217 of 675
single page version

ya.n bhAva.n shubhamashubha.n karotyAtmA sa tasya khalu kartA .
tattasya bhavati karma sa tasya tu vedak AtmA ..102..

ih khalvanAderaj~nAnAtparAtmanorekatvAdhyAsen pudgalakarmavipAkadashAbhyA.n mandatIvrasvAdAbhyAm- chalitavij~nAnaghanaikasvAdasyApyAtmanaH svAda.n bhindAnaH shubhamashubha.n vA yo ya.n bhAvamaj~nAnarUpamAtmA karoti sa AtmA tadA tanmayatven tasya bhAvasya vyApakatvAdbhavati kartA, sa bhAvo.api cha tadA tanmayatven tasyAtmano vyApyatvAdbhavati karma; sa ev chAtmA tadA tanmayatven tasya bhAvasya bhAvakatvAdbhavatyanubhavitA, sa bhAvo.api cha tadA tanmayatven tasyAtmano bhAvyatvAdbhavatyanubhAvyaH . evamaj~nAnI chApi parabhAvasya na kartA syAt .

gAthArtha :[AtmA ] AtmA [ya.n ] jis [shubham ashubham ] shubh yA ashubh [bhAva.n ] (apane) bhAvako [karoti ] karatA hai [tasya ] us bhAvakA [saH ] vah [khalu ] vAstavame.n [kartA ] kartA hotA hai, [tat ] vah (bhAv) [tasya ] usakA [karma ] karma [bhavati ] hotA hai [saH AtmA tu ] aur vah AtmA [tasya ] usakA (us bhAvarUp karmakA) [vedakaH ] bhoktA hotA hai .

TIkA :apanA achalit vij~nAnaghanasvarUp ek svAd hone par bhI is lokame.n jo yah AtmA anAdikAlIn aj~nAnake kAraN parake aur apane ekatvake adhyAsase manda aur tIvra svAdayukta pudgalakarmake vipAkakI do dashAo.nke dvArA apane (vij~nAnaghanasvarUp) svAdako bhedatA huA aj~nAnarUp shubh yA ashubh bhAvako karatA hai, vah AtmA us samay tanmayatAse us bhAvakA vyApak honese usakA kartA hotA hai aur vah bhAv bhI us samay tanmayatAse us AtmAkA vyApya honese usakA karma hotA hai; aur vahI AtmA us samay tanmayatAse us bhAvakA bhAvak honese usakA anubhav karanevAlA (bhoktA) hotA hai aur vah bhAv bhI us samay tanmayatAse us AtmAkA bhAvya honese usakA anubhAvya (bhogya) hotA hai . isaprakAr aj~nAnI bhI parabhAvakA kartA nahI.n hai .

bhAvArtha :pudgalakarmakA uday hone par, j~nAnI use jAnatA hI hai arthAt vah j~nAnakA hI kartA hotA hai aur aj~nAnI aj~nAnake kAraN karmodayake nimittase honevAle apane aj~nAnarUp shubhAshubh bhAvo.nkA kartA hotA hai . isaprakAr j~nAnI apane j~nAnarUp bhAvakA aur aj~nAnI apane aj~nAnarUp bhAvakA kartA hai; parabhAvakA kartA to j~nAnI athavA aj~nAnI koI bhI nahI.n hai ..102..


Page 185 of 642
PDF/HTML Page 218 of 675
single page version

na cha parabhAvaH kenApi kartu.n pAryet
jo jamhi guNe davve so aNNamhi du Na sa.nkamadi davve .
so aNNamasa.nka.nto kah ta.n pariNAmae davva.n ..103..
yo yasmin guNe dravye so.anyasmi.nstu na sa~N.hkrAmati dravye .
so.anyadasa~N.hkrAntaH katha.n tatpariNAmayati dravyam ..103..

ih kil yo yAvAn kashchidvastuvisheSho yasmin yAvati kasmi.nshchichchidAtmanyachidAtmani vA dravye guNe cha svarasat evAnAdit ev vR^ittaH, sa khalvachalitasya vastusthitisImno bhettumashakyatvAtta- sminnev vartet, na punaH dravyAntara.n guNAntara.n vA sa.nkrAmet . dravyAntara.n guNAntara.n vA.asa.nkrAma.nshcha katha.n tvanya.n vastuvisheSha.n pariNAmayet ? ataH parabhAvaH kenApi na kartu.n pAryet .

ab yah kahate hai.n ki parabhAvako koI (dravya) nahI.n kar sakatA :
jo dravya jo guN-dravyame.n, paradravyarUp na sa.nkrame .
anasa.nkramA kis bhA.Nti vah paradravya praNamAye are ! 103..

gAthArtha :[yaH ] jo vastu (arthAt dravya) [yasmin dravye ] jis dravyame.n aur [guNe ] guName.n vartatI hai [saH ] vah [anyasmin tu ] anya [dravye ] dravyame.n tathA guName.n [na sa.nkrAmati ] sa.nkramaNako prApta nahI.n hotI (badalakar anyame.n nahI.n mil jAtI); [anyat asa.nkrAntaH ] anyarUpase sa.nkramaNako prApta na hotI huI [saH ] vah (vastu), [tat dravyam ] anya vastuko [katha.n ] kaise [pariNAmayati ] pariNaman karA sakatI hai ?

TIkA :jagatme.n jo koI jitanI vastu jis kisI jitane chaitanyasvarUp yA achaitanyasvarUp dravyame.n aur guName.n nij rasase hI anAdise hI vartatI hai vah, vAstavame.n achalit vastusthitikI maryAdAko to.DnA ashakya honese, usIme.n (apane utane dravya-guName.n hI) vartatI hai, parantu dravyAntar yA guNAntararUp sa.nkramaNako prApta nahI.n hotI; aur dravyAntar yA guNAntararUp sa.nkramaNako prApta na hotI huI vah, anya vastuko kaise pariNamit karA sakatI hai ? (kabhI nahI.n karA sakatI .) isaliye parabhAv kisIke dvArA nahI.n kiyA jA sakatA .

bhAvArtha :jo dravyasvabhAv hai use koI bhI nahI.n badal sakatA, yah vastukI maryAdA hai ..103..

24

Page 186 of 642
PDF/HTML Page 219 of 675
single page version

ataH sthitaH khalvAtmA pudgalakarmaNAmakartA
davvaguNassa ya AdA Na kuNadi poggalamayamhi kammamhi .
ta.n ubhayamakuvva.nto tamhi kaha.n tassa so kattA ..104..
dravyaguNasya chAtmA na karoti pudgalamaye karmaNi .
tadubhayamakurva.nstasminkatha.n tasya sa kartA ..104..

yathA khalu mR^iNmaye kalashe karmaNi mR^iddravyamR^idguNayoH svarasat ev vartamAne dravyaguNAntar- sa.nkramasya vastusthityaiv niShiddhatvAdAtmAnamAtmaguNa.n vA nAdhatte sa kalashakAraH, dravyAntar- sa.nkramamantareNAnyasya vastunaH pariNamayitumashakyatvAt tadubhaya.n tu tasminnanAdadhAno na tattvatastasya kartA pratibhAti, tathA pudgalamaye j~nAnAvaraNAdau karmaNi pudgaladravyapudgalaguNayoH svarasat ev vartamAne dravyaguNAntarasa.nkramasya vidhAtumashakyatvAdAtmadravyamAtmaguNa.n vAtmA na khalvAdhatte;

uparokta kAraNase AtmA vAstavame.n pudgalakarmo.nkA akartA siddha huA, yah kahate hai.n :
AtmA kare nahi.n dravya-guN pudgalamayI karmau.n viShai .
in ubhayako uname.n na karatA, kyo.n hi tatkarttA bane ? 104..

gAthArtha :[AtmA ] AtmA [pudgalamaye karmaNi ] pudgalamay karmame [dravyaguNasya cha ] dravyako tathA guNako [na karoti ] nahI.n karatA; [tasmin ] usame.n [tad ubhayam ] un dono.nko [akurvan ] na karatA huA [saH ] vah [tasya kartA ] usakA kartA [katha.n ] kaise ho sakatA hai ?

TIkA :jaisemiTTImay ghaTarUpI karma jo ki miTTIrUpI dravyame.n aur miTTIke guName.n nij rasase hI vartatA hai usame.n kumhAr apaneko yA apane guNako DAlatA yA milAtA nahI.n hai, kyo.nki (kisI vastukA) dravyAntar yA guNAntararUpame.n sa.nkramaN honekA vastusthitise hI niShedh hai; dravyAntararUpame.n (anyadravyarUpame.n) sa.nkramaN prApta kiye binA anya vastuko pariNamit karanA ashakya honese, apane dravya aur guNdono.nko us ghaTarUpI karmame.n na DAlatA huA vah kumhAr paramArthase usakA kartA pratibhAsit nahI.n hotA; isIprakArpudgalamay j~nAnAvaraNAdi karma jo ki pudgaladravyame.n aur pudgalake guName.n nij rasase hI vartatA hai usame.n AtmA apane dravyako yA apane guNako vAstavame.n DAlatA yA milAtA nahI.n hai, kyo.nki (kisI vastukA) dravyAntar yA guNAntararUpame.n sa.nkramaN honA ashakya hai; dravyAntararUpame.n sa.nkramaN prApta kiye binA anya vastuko


Page 187 of 642
PDF/HTML Page 220 of 675
single page version

dravyAntarasa.nkramamantareNAnyasya vastunaH pariNamayitumashakyatvAt tadubhaya.n tu tasminnanAdadhAnaH katha.n nu tattvatastasya kartA pratibhAyAt ? tataH sthitaH khalvAtmA pudgalakarmaNAmakartA .

ato.anyastUpachAraH
jIvamhi hedubhUde ba.ndhassa du passidUN pariNAma.n .
jIveN kada.n kamma.n bhaNNadi uvayArametteN ..105..
jIve hetubhUte bandhasya tu dR^iShTavA pariNAmam .
jIven kR^ita.n karma bhaNyate upachAramAtreN ..105..

ih khalu paudgalikakarmaNaH svabhAvAdanimittabhUte.apyAtmanyanAderaj~nAnAttannimittabhUtenA- j~nAnabhAven pariNamanAnnimittIbhUte sati sampadyamAnatvAt paudgalika.n karmAtmanA kR^itamiti nirvikalpa- vij~nAnaghanabhraShTAnA.n vikalpaparAyaNAnA.n pareShAmasti vikalpaH . sa tUpachAr ev, na tu paramArthaH . pariNamit karanA ashakya honese, apane dravya aur guNdono.nko j~nAnAvaraNAdi karmame.n na DAlatA huA vah AtmA paramArthase usakA kartA kaise ho sakatA hai ? (kabhI nahI.n ho sakatA .) isaliye vAstavame.n AtmA pudgalakarmo.nkA akartA siddha huA ..104..

isaliye isake atirikta anyaarthAt AtmAko pudgalakarmo.nkA kartA kahanA so upachAr hai, ab yah kahate hai.n :

jIv hetubhUt huA are ! pariNAm dekh ju bandhakA .
upachAramAtra kahAy yo.n yah karma AtmAne kiyA ..105..

gAthArtha :[jIve ] jIv [hetubhUte ] nimittabhUt hone par [bandhasya tu ] karmabandhakA [pariNAmam ] pariNAm hotA huA [dR^iShTavA ] dekhakar, ‘[jIven ] jIvane [karma kR^ita.n ] karma kiyA’ isaprakAr [upachAramAtreN ] upachAramAtrase [bhaNyate ] kahA jAtA hai .

TIkA :is lokame.n vAstavame.n AtmA svabhAvase paudgalik karmako nimittabhUt na hone par bhI, anAdi aj~nAnake kAraN paudgalik karmako nimittarUp honevAle aise aj~nAnabhAvarUp pariNamatA honese nimittabhUt hone par, paudgalik karma utpanna hotA hai, isaliye ‘paudgalik karma AtmAne kiyA’ aisA nirvikalpa vij~nAnaghanasvabhAvase bhraShTa, vikalpaparAyaN aj~nAniyo.nkA vikalpa hai; vah vikalpa upachAr hI hai, paramArtha nahI.n .