Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 79-92 ; Kalash: 50-56.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 34

 

Page 148 of 642
PDF/HTML Page 181 of 675
single page version

jIvapariNAma.n svapariNAma.n svapariNAmaphala.n chAjAnataH pudgaladravyasya sah jIven kartR^ikarmabhAvaH ki.n bhavati ki.n na bhavatIti chet

Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na paradavvapajjAe .
poggaladavva.n pi tahA pariNamadi saehi.n bhAvehi.n ..79..
nApi pariNamati na gR^ihNAtyutpadyate na paradravyaparyAye .
pudgaladravyamapi tathA pariNamati svakairbhAvaiH ..79..

yato jIvapariNAma.n svapariNAma.n svapariNAmaphala.n chApyajAnat pudgaladravya.n svayamantarvyApaka.n bhUtvA paradravyasya pariNAma.n mR^ittikAkalashamivAdimadhyAnteShu vyApya na ta.n gR^ihNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate cha, kintu prApya.n vikArya.n nirvartya.n cha vyApyalakShaNa.n svabhAva.n karma svayamantarvyApaka.n

bhAvArtha :jaisA ki 76vI.n gAthAme.n kahA gayA thA tadanusAr yahA.N bhI jAn lenA . vahA.N ‘pudgalakarmako jAnanevAlA j~nAnI’ kahA thA aur yahA.N usake badaleme.n ‘pudgalakarmake phalako jAnanevAlA j~nAnI’ aisA kahA haiitanA visheSh hai ..78..

ab prashna karatA hai ki jIvake pariNAmako, apane pariNAmako aur apane pariNAmake phalako nahI.n jAnanevAle aise pudgaladravyako jIvake sAth kartAkarmabhAv (kartAkarmapanA) hai yA nahI.n ? isakA uttar kahate hai.n :

is bhA.Nti pudgaladravya bhI nij bhAvase hI pariName,
paradravyaparyAyo.n na praName, nahi.n grahe, nahi.n Upaje
..79..

gAthArtha :[tathA ] isaprakAr [pudgaladravyam api ] pudgaladravya bhI [paradravyaparyAye ] paradravyake paryAyarUp [na api pariNamati ] pariNamit nahI.n hotA, [na gR^ihNAti ] use grahaN nahI.n karatA aur [na utpadyate ] usrUp utpanna nahI.n hotA; kyo.nki vah [svakaiH bhAvaiH ] apane hI bhAvo.nse (bhAvarUpase) [pariNamati ] pariNaman karatA hai .

TIkA :jaise miTTI svaya.n gha.Deme.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, gha.Deko grahaN karatI hai, ghaDerUpame.n pariNamit hotI hai aur gha.DerUp utpanna hotI hai usIprakAr jIvake pariNAmako, apane pariNAmako aur apane pariNAmake phalako na jAnatA huA aisA pudgaladravya svaya.n paradravyake pariNAmame.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, use grahaN nahI.n


Page 149 of 642
PDF/HTML Page 182 of 675
single page version

bhUtvAdimadhyAnteShu vyApya tamev gR^ihNAti tathaiv pariNamati tathaivotpadyate cha; tataH prApya.n vikArya.n nirvartya.n cha vyApyalakShaNa.n paradravyapariNAma.n karmAkurvANasya jIvapariNAma.n svapariNAma.n svapariNAmaphala.n chAjAnataH pudgaladravyasya jIven sah na kartR^ikarmabhAvaH .

(sragdharA)
j~nAnI jAnannapImA.n svaparapariNati.n pudgalashchApyajAnan
vyAptR^ivyApyatvamantaH kalayitumasahau nityamatyantabhedAt
.
aj~nAnAtkartR^ikarmabhramamatiranayorbhAti tAvanna yAvat
vij~nAnArchishchakAsti krakachavadadaya.n bhedamutpAdya sadyaH
..50..
karatA, us-rUp pariNamit nahI.n hotA aur us-rUp utpanna nahI.n hotA; parantu prApya, vikArya aur
nirvartya aisA jo vyApyalakShaNavAlA apane svabhAvarUp karma (kartAkA kArya), usame.n (vah
pudgaladravya) svaya.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, usIko grahaN karatA hai,
usIrUp pariNamit hotA hai aur usI-rUp utpanna hotA hai; isaliye jIvake pariNAmako, apane
pariNAmako aur apane pariNAmake phalako na jAnatA huA aisA pudgaladravya prApya, vikArya aur
nirvartya aisA jo vyApyalakShaNavAlA paradravyapariNAmasvarUp karma hai, use nahI.n karatA honese, us
pudgaladravyako jIvake sAth kartAkarmabhAv nahI.n hai
.

bhAvArtha :koI aisA samajhe ki pudgal jo ki ja.D.h.h hai aur kisIko nahI.n jAnatA usako jIvake sAth kartAkarmapanA hogA . parantu aisA bhI nahI.n hai . pudgaladravya jIvako utpanna nahI.n kar sakatA, pariNamit nahI.n kar sakatA tathA grahaN nahI.n kar sakatA, isaliye usako jIvake sAth kartAkarmabhAv nahI.n hai . paramArthase kisI bhI dravyako anya dravyake sAth kartAkarmabhAv nahI.n hai ..79..

ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[j~nAnI ] j~nAnI to [imA.n svaparapariNati ] apanI aur parakI pariNatiko [jAnan api ] jAnatA huA pravartatA haai [cha ] aur [pudgalaH api ajAnan ] pudgaladravya apanI tathA parakI pariNatiko na jAnatA huA pravartatA hai; [nityam atyanta-bhedAt ] isaprakAr uname.n sadA atyanta bhed honese (dono.n bhinna dravya honese), [antaH ] ve dono.n paraspar antara~N.hgame.n [vyAptR^ivyApyatvam ] vyApyavyApakabhAvako [kalayitum asahau ] prApta honeme.n asamartha hai.n . [anayoH kartR^ikarmabhramamatiH ] jIv-pudgalako kartAkarmabhAv hai aisI bhramabuddhi [aj~nAnAt ] aj~nAnake kAraN [tAvat bhAti ] vahA.N tak bhAsit hotI hai ki [yAvat ] jahA.N tak [vij~nAnArchiH ] (bhedaj~nAn karanevAlI) vij~nAnajyoti [krakachavat adaya.n ] karavatkI bhA.Nti nirdayatAse (ugratAse) [sadyaH bhedam utpAdya ] jIv-pudgalakA tatkAl bhed utpanna karake [na chakAsti ] prakAshit nahI.n hotI .


Page 150 of 642
PDF/HTML Page 183 of 675
single page version

jIvapudgalapariNAmayoranyo.anyanimittamAtratvamasti tathApi na tayoH kartR^ikarmabhAv ityAh
jIvapariNAmahedu.n kammatta.n poggalA pariNama.nti .
poggalakammaNimitta.n tahev jIvo vi pariNamadi ..80..
Na vi kuvvadi kammaguNe jIvo kamma.n tahev jIvaguNe .
aNNoNNaNimitteN du pariNAma.n jAN doNha.n pi ..81..
edeN kAraNeN du kattA AdA saeN bhAveN .
poggalakammakadANa.n Na du kattA savvabhAvANa.n ..82..
jIvapariNAmahetu.n karmatva.n pudgalAH pariNamanti .
pudgalakarmanimitta.n tathaiv jIvo.api pariNamati ..80..
nApi karoti karmaguNAn jIvaH karma tathaiv jIvaguNAn .
anyo.anyanimitten tu pariNAma.n jAnIhi dvayorapi ..81..
eten kAraNen tu kartA AtmA svaken bhAven .
pudgalakarmakR^itAnA.n na tu kartA sarvabhAvAnAm ..82..

bhAvArtha :bhedaj~nAn honeke bAd, jIv aur pudgalako kartAkarmabhAv hai aisI buddhi nahI.n rahatI; kyo.nki jab tak bhedaj~nAn nahI.n hotA tab tak aj~nAnase kartAkarmabhAvakI buddhi hotI hai .

yadyapi jIvake pariNAmako aur pudgalake pariNAmako anyonya (paraspar) nimittamAtratA hai tathApi un (dono.n)ko kartAkarmapanA nahI.n hai aisA ab kahate hai.n :

jIvabhAvahetu pAy pudgal karmarUp ju pariName .
pudgalakaramake nimittase yah jIv bhI tyo.n pariName ..80..
jIv karmaguN karatA nahI.n, nahi.n jIvaguN karma hi kare .
anyonyake hi nimittase pariNAm dono.nke bane ..81..
is hetuse AtmA huA kartA svaya.n nij bhAv hI .
pudgalakaramakR^it sarva bhAvo.nkA kabhI kartA nahI.n ..82..
gAthArtha :[pudgalAH ] pudgal [jIvapariNAmahetu.n ] jIvake pariNAmake nimittase

Page 151 of 642
PDF/HTML Page 184 of 675
single page version

yato jIvapariNAma.n nimittIkR^itya pudgalAH karmatven pariNamanti, pudgalakarma nimittIkR^itya jIvo.api pariNamatIti jIvapudgalapariNAmayoritaretarahetutvopanyAse.api jIvapudgalayoH paraspara.n vyApyavyApakabhAvAbhAvAjjIvasya pudgalapariNAmAnA.n pudgalakarmaNo.api jIvapariNAmAnA.n kartR^i- karmatvAsiddhau nimittanaimittikabhAvamAtrasyApratiShiddhatvAditaretaranimittamAtrIbhavanenaiv dvayorapi pariNAmaH; tataH kAraNAnmR^ittikayA kalashasyev sven bhAven svasya bhAvasya karaNAjjIvaH svabhAvasya kartA kadAchitsyAt, mR^ittikayA vasanasyev sven bhAven parabhAvasya kartumashakyatvAtpudgalabhAvAnA.n tu kartA na kadAchidapi syAditi nishchayaH

.

[karmatva.n ] karmarUpame.n [pariNamanti ] pariNamit hote hai.n, [tathA ev ] tathA [jIvaH api ] jIv bhI [pudgalakarmanimitta.n ] pudgalakarmake nimittase [pariNamati ] pariNaman karatA hai . [jIvaH ] jIv [karmaguNAn ] karmake guNo.nko [na api karoti ] nahI.n karatA [tathA ev ] usI tarah [karma ] karma [jIvaguNAn ] jIvake guNo.nko nahI.n karatA; [tu ] parantu [anyo.anyanimitten ] paraspar nimittase [dvayoH api ] dono.nke [pariNAma.n ] pariNAm [jAnIhi ] jAno . [eten kAraNen tu ] is kAraNase [AtmA ] AtmA [svaken ] apane hI [bhAven ] bhAvase [kartA ] kartA (kahA jAtA) hai, [tu ] parantu [pudgalakarmakR^itAnA.n ] pudgalakarmase kiye gaye [sarvabhAvAnAm ] samasta bhAvo.nkA [kartA na ] kartA nahI.n hai .

TIkA :‘jIvapariNAmako nimitta karake pudgal, karmarUp pariNamit hote hai.n aur pudgalakarmako nimitta karake jIv bhI pariNamit hotA hai’isaprakAr jIvake pariNAmako aur pudgalake pariNAmako anyonya hetutvakA ullekh hone par bhI jIv aur pudgalame.n paraspar vyApyavyApakabhAvakA abhAv honese jIvako pudgalapariNAmo.nke sAth aur pudgalakarmako jIvapariNAmo.nke sAth kartAkarmapanekI asiddhi honese, mAtra nimitta-naimittikabhAvakA niShedh na honese, anyonya nimittamAtra honese hI dono.nke pariNAm (hote) hai.n; isaliye, jaise miTTI dvArA gha.DA kiyA jAtA hai usIprakAr apane bhAvase apanA bhAv kiyA jAtA hai isaliye, jIv apane bhAvakA kartA kadAchit hai, parantu jaise miTTIse kapa.DA nahI.n kiyA jA sakatA usIprakAr apane bhAvase parabhAvakA kiyA jAnA ashakya hai, isalie (jIv) pudgalabhAvo.nkA kartA to kadApi nahI.n hai yah nishchay hai

.

bhAvArtha :jIvake pariNAmako aur pudgalake pariNAmako paraspar mAtra nimitta- naimittikapanA hai to bhI paraspar kartAkarmabhAv nahI.n hai . parake nimittase jo apane bhAv hue unakA kartA to jIvako aj~nAnadashAme.n kadAchit kah bhI sakate hai.n, parantu jIv parabhAvakA kartA to kadApi nahI.n hai ..80* se 82..


Page 152 of 642
PDF/HTML Page 185 of 675
single page version

tataH sthitametajjIvasya svapariNAmairev sah kartR^ikarmabhAvo bhoktR^ibhogyabhAvashcha
NichChayaNayassa eva.n AdA appANamev hi karedi .
vedayadi puNo ta.n chev jAN attA du attANa.n ..83..
nishchayanayasyaivamAtmAtmAnamev hi karoti .
vedayate punasta.n chaiv jAnIhi AtmA tvAtmAnam ..83..

yathottara.nganistara.ngAvasthayoH samIrasa.ncharaNAsa.ncharaNanimittayorapi samIrapArAvArayorvyApya- vyApakabhAvAbhAvAtkartR^ikarmatvAsiddhau pArAvAr ev svayamantarvyApako bhUtvAdimadhyAnteShUttara.ng- nistara.ngAvasthe vyApyottara.ng nistara.ng tvAtmAna.n kurvannAtmAnamekamev kurvan pratibhAti, na punaranyat, yathA sa ev cha bhAvyabhAvakabhAvAbhAvAtparabhAvasya pareNAnubhavitumashakyatvAduttara.ng nistara.ng tvAtmAnamanubhavannAtmAnamekamevAnubhavan pratibhAti, na punaranyat, tathA sasa.nsAraniHsa.nsArAvasthayoH

isaliye yah siddha huA ki jIvako apane hI pariNAmo.nke sAth kartAkarmabhAv aur bhoktAbhogyabhAv (bhoktAbhogyapanA) hai aisA ab kahate hai.n :

AtmA kare nijako hi yah mantavya nishchay nayahikA, aru bhogatA nijako hi AtmA, shiShya yo.n tU jAnanA ..83..

gAthArtha :[nishchayanayasya ] nishchayanayakA [evam ] aisA mat hai ki [AtmA ] AtmA [AtmAnam ev hi ] apaneko hI [karoti ] karatA hai [tu punaH ] aur phi ra [AtmA ] AtmA [ta.n cha ev AtmAnam ] apaneko hI [vedayate ] bhogatA hai aisA he shiShya ! tU [jAnIhi ] jAn .

TIkA :jaise uttara~N.hga1 aur nistara~N.hga2 avasthAo.nko havAkA chalanA aur na chalanA nimitta hone par bhI havA aur samudrako vyApyavyApakabhAvakA abhAv honese kartAkarmapanekI asiddhi hai isaliye, samudra hI svaya.n antarvyApak hokar uttara~N.hga athavA nistara~N.hga avasthAme.n Adi-madhya-antame.n vyApta hokar uttara~N.hga athavA nistara~N.hga aisA apaneko karatA huA svaya.n ekako hI karatA huA pratibhAsit hotA hai, parantu anyako karatA huA pratibhAsit nahI.n hotA; aur phi ra jaise vahI samudra, bhAvyabhAvakabhAvake abhAvake kAraN parabhAvakA parake dvArA anubhav ashakya 1. uttara~N.hga = jisame.n tara.nge.n uThatI hai.n aisA; tara~N.hgavAlA . 2. nistara~N.hga = jisame.n tara.nge.n vilay ho gaI hai.n aisA; binA tara~N.hgo.nkA .


Page 153 of 642
PDF/HTML Page 186 of 675
single page version

pudgalakarmavipAkasambhavAsambhavanimittayorapi pudgalakarmajIvayorvyApyavyApakabhAvAbhAvAtkartR^ikarmatvA- siddhau jIv ev svayamantarvyApako bhUtvAdimadhyAnteShu sasa.nsAraniHsa.nsArAvasthe vyApya sasa.nsAra.n niHsa.nsAra.n vAtmAna.n kurvannAtmAnamekamev kurvan pratibhAtu, mA punaranyat, tathAyamev cha bhAvyabhAvak- bhAvAbhAvAt parabhAvasya pareNAnubhavitumashakyatvAtsasa.nsAra.n niHsa.nsAra.n vAtmAnamanubhavannAtmAnamek- mevAnubhavan pratibhAtu, mA punaranyat

.
ath vyavahAra.n darshayati
vavahArassa du AdA poggalakamma.n karedi Neyaviha.n .
ta.n chev puNo veyai poggalakamma.n aNeyaviha.n ..84..
honese, apaneko uttara~N.hga athavA nistara~N.hgarUp anubhavan karatA huA, svaya.n ekako hI anubhav
karatA huA pratibhAsit hotA hai, parantu anyako anubhav karatA huA pratibhAsit nahI.n hotA;
isIprakAr sasa.nsAr aur niHsa.nsAr avasthAo.nko pudgalakarmake vipAkakA
1sambhav aur asambhav
nimitta hone par bhI pudgalakarma aur jIvako vyApyavyApakabhAvakA abhAv honese kartAkarmapanekI
asiddhi hai isaliye, jIv hI svaya.n antarvyApak hokar sasa.nsAr athavA niHsa.nsAr avasthAme.n
Adi-madhya-antame.n vyApta hokar sasa.nsAr athavA niHsa.nsAr aisA apaneko karatA huA, apaneko
ekako hI karatA huA pratibhAsit ho, parantu anyako karatA huA pratibhAsit na ho; aur phi ra
usIprakAr yahI jIv, bhAvyabhAvakabhAvake abhAvake kAraN parabhAvakA parake dvArA anubhav ashakya
hai isaliye, sasa.nsAr athavA niHsa.nsArarUp apaneko anubhav karatA huA, apaneko ekako hI
anubhav karatA huA pratibhAsit ho, parantu anyako anubhav karatA huA pratibhAsit na ho
.

bhAvArtha :AtmAko paradravyapudgalakarmake nimittase sasa.nsAr-niHsa.nsAr avasthA hai . AtmA us avasthArUpase svaya.n hI pariNamit hotA hai . isaliye vah apanA hI kartA-bhoktA hai; pudgalakarmakA kartA-bhoktA to kadApi nahI.n hai ..83..

ab vyavahAr batalAte hai.n :
AtmA kare bahubhA.Nti pudgalakarmamat vyavahArakA,
aru vo hi pudgalakarma, AtmA nekavidhamay bhogatA ..84..
1. sambhav = honA; utpatti .
20

Page 154 of 642
PDF/HTML Page 187 of 675
single page version

vyavahArasya tvAtmA pudgalakarma karoti naikavidham .
tachchaiv punarvedayate pudgalakarmAnekavidham ..84..

yathAntarvyApyavyApakabhAven mR^ittikayA kalashe kriyamANe bhAvyabhAvakabhAven mR^ittikayaivA- nubhUyamAne cha bahirvyApyavyApakabhAven kalashasambhavAnukUla.n vyApAra.n kurvANaH kalashakR^itatoyopayogajA.n tR^ipti.n bhAvyabhAvakabhAvenAnubhava.nshcha kulAlaH kalasha.n karotyanubhavati cheti lokAnAmanAdirUDho.asti tAvad vyavahAraH, tathAntarvyApyavyApakabhAven pudgaladravyeN karmaNi kriyamANe bhAvyabhAvakabhAven pudgaladravyeNaivAnubhUyamAne cha bahirvyApyavyApakabhAvenAj~nAnAtpudgalakarmasambhavAnukUla.n pariNAma.n kurvANaH pudgalakarmavipAkasampAditaviShayasannidhipradhAvitA.n sukhaduHkhapariNati.n bhAvyabhAvakabhAvenA- nubhava.nshcha jIvaH pudgalakarma karotyanubhavati chetyaj~nAninAmAsa.nsAraprasiddho.asti tAvad vyavahAraH

.

gAthArtha :[vyavahArasya tu ] vyavahAranayakA yah mat hai ki [AtmA ] AtmA [naikavidham ] anek prakArake [pudgalakarma ] pudgalakarmako [karoti ] karatA hai [punaH cha ] aur [tad ev ] usI [anekavidham ] anek prakArake [pudgalakarma ] pudgalakarmako [vedayate ] bhogatA hai .

TIkA :jaise, bhItar vyApyavyApakabhAvase miTTI gha.Deko karatI hai aur bhAvyabhAvakabhAvase miTTI hI gha.Deko bhogatI hai tathApi, bAhyame.n vyApyavyApakabhAvase gha.DekI utpattime.n anukUl aise (ichChArUp aur hAth AdikI kriyArUp apane) vyApArako karatA huA tathA gha.Deke dvArA kiye gaye pAnIke upayogase utpanna tR^iptiko (apane tR^iptibhAvako) bhAvyabhAvakabhAvake dvArA anubhav karatA huAbhogatA huA kumhAr gha.Deko karatA hai aur bhogatA hai aisA logo.nkA anAdise rU.Dh.h.h vyavahAr hai; usIprakAr bhItar vyApyavyApakabhAvase pudgaladravya karmako karatA hai aur bhAvyabhAvakabhAvase pudgaladravya hI karmako bhogatA hai tathApi, bAhyame.n vyApyavyApakabhAvase aj~nAnake kAraN pudgalakarmake honeme.n anukUl (apane rAgAdik) pariNAmako karatA huA aur pudgalakarmake vipAkase utpanna huI viShayo.nkI nikaTatAse utpanna (apanI) sukhaduHkharUp pariNatiko bhAvyabhAvakabhAvake dvArA anubhav karatA huAbhogatA huA jIv pudgalakarmako karatA hai aur bhogatA hai aisA aj~nAniyo.nkA anAdi sa.nsArase prasiddha vyavahAr hai .

bhAvArtha :pudgalakarmako paramArthase pudgaladravya hI karatA hai; jIv to pudgalakarmakI utpattike anukUl apane rAgAdik pariNAmo.nko karatA hai . aur pudgaladravya hI karmako bhogatA


Page 155 of 642
PDF/HTML Page 188 of 675
single page version

athaina.n dUShayati
jadi poggalakammamiNa.n kuvvadi ta.n chev vedayadi AdA .
dokiriyAvadiritto pasajjade so jiNAvamada.n ..85..
yadi pudgalakarmeda.n karoti tachchaiv vedayate AtmA .
dvikriyAvyatiriktaH prasajati sa jinAvamatam ..85..

ih khalu kriyA hi tAvadakhilApi pariNAmalakShaNatayA na nAm pariNAmato.asti bhinnA; pariNAmo.api pariNAmapariNAminorabhinnavastutvAtpariNAmino na bhinnaH . tato yA kAchan hai; jIv to pudgalakarmake nimittase honevAle apane rAgAdik pariNAmo.nko bhogatA hai . parantu jIv aur pudgalakA aisA nimitta-naimittikabhAv dekhakar aj~nAnIko aisA bhram hotA hai ki jIv pudgalakarmako karatA hai aur bhogatA hai . anAdi aj~nAnake kAraN aisA anAdikAlase prasiddha vyavahAr hai .

paramArthase jIv-pudgalakI pravR^itti bhinna hone par bhI, jab tak bhedaj~nAn na ho tab tak bAharase unakI pravR^itti ekasI dikhAI detI hai . aj~nAnIko jIv-pudgalakA bhedaj~nAn nahI.n hotA, isaliye vah U parI dR^iShTise jaisA dikhAI detA hai vaisA mAn letA hai; isaliye vah yah mAnatA hai ki jIv pudgalakarmako karatA hai aur bhogatA hai . shrI guru bhedaj~nAn karAkar, paramArtha jIvakA svarUp batAkar, aj~nAnIke is pratibhAsako vyavahAr kahate hai.n ..84..

ab is vyavahArako dUShaN dete hai.n :
pudgalakaram jIv jo kare, unako hi jo jIv bhogave .
jinako asammat dvikriyAse ekarUp AtmA huve ..85..

gAthArtha :[yadi ] yadi [AtmA ] AtmA [ida.n ] is [pudgalakarma ] pudgalakarmako [karoti ] kare [cha ] aur [tad ev ] usIko [vedayate ] bhoge to [saH ] vah AtmA [dvikriyAvyatirikta : ] do kriyAo.nse abhinna [prasajati ] Thahare aisA prasa.ng AtA hai[jinAvamata.n ] jo ki jinadevako sammat nahI.n hai .

TIkA :pahale to, jagatame.n jo kriyA hai so sab hI pariNAmasvarUp honese vAstavame.n pariNAmame bhinna nahI.n hai (pariNAm hI hai); pariNAm bhI pariNAmIse (dravyase) bhinna nahI.n hai, kyo.nki


Page 156 of 642
PDF/HTML Page 189 of 675
single page version

kriyA kil sakalApi sA kriyAvato na bhinneti kriyAkartroravyatiriktatAyA.n vastusthityA pratapatyA.n, yathA vyApyavyApakabhAven svapariNAma.n karoti bhAvyabhAvakabhAven tamevAnubhavati cha jIvastathA vyApyavyApakabhAven pudgalakarmApi yadi kuryAt bhAvyabhAvakabhAven tadevAnubhavechcha tato.aya.n svaparasamavetakriyAdvayAvyatiriktatAyA.n prasajantyA.n svaparayoH parasparavibhAgapratyastamanAdanekA- tmakamekamAtmAnamanubhavanmithyAdR^iShTitayA sarvaj~nAvamataH syAt .

kuto dvikriyAnubhAvI mithyAdR^iShTiriti chet
jamhA du attabhAva.n poggalabhAva.n cha do vi kuvva.nti .
teN du michChAdiTThI dokiriyAvAdiNo hu.nti ..86..
yasmAttvAtmabhAva.n pudgalabhAva.n cha dvAvapi kurvanti .
ten tu mithyAdR^iShTayo dvikriyAvAdino bhavanti ..86..

pariNAm aur pariNAmI abhinna vastu hai (bhinna bhinna do vastu nahI.n hai) . isaliye (yah siddha huA ki) jo kuCh kriyA hai vah sab hI kriyAvAnase (dravyase) bhinna nahI.n hai . isaprakAr, vastusthitise hI (vastukI aisI hI maryAdA honese) kriyA aur kartAkI abhinnatA (sadA hI) pragaT honese, jaise jIv vyApyavyApakabhAvase apane pariNAmako karatA hai aur bhAvyabhAvakabhAvase usIkA anubhav karatA haibhogatA hai usIprakAr yadi vyApyavyApakabhAvase pudgalakarmako bhI kare aur bhAvyabhAvakabhAvase usIko bhoge to vah jIv, apanI aur parakI ekatrit huI do kriyAo.nse abhinnatAkA prasa.ng Ane par sva-parakA paraspar vibhAg asta (nAsh) ho jAnese, anekadravyasvarUp ek AtmAko anubhav karatA huA mithyAdR^iShTitAke kAraN sarvaj~nake matase bAhar hai .

bhAvArtha :do dravyo.nkI kriyA bhinna hI hai . ja.DkI kriyAko chetan nahI.n karatA aur chetanakI kriyAko ja.D.h.h nahI.n karatA . jo puruSh ek dravyako do kriyAye.n karatA huA mAnatA hai vah mithyAdR^iShTi hai, kyo.nki do dravyakI kriyAo.nko ek dravya karatA hai aisA mAnanA jinendra bhagavAnakA mat nahI.n hai ..85..

ab punaH prashna karatA hai ki do kriyAo.nkA anubhav karanevAlA mithyAdR^iShTi kaisA hai ? usakA samAdhAn karate hai.n :

jIvabhAv, pudgalabhAvdono.n bhAvako AtmA kare,
isase hi mithyAdR^iShTi aise dvikriyAvAdI huve ..86..

Page 157 of 642
PDF/HTML Page 190 of 675
single page version

yataH kilAtmapariNAma.n pudgalapariNAma.n cha kurvantamAtmAna.n manyante dvikriyAvAdinastataste mithyAdR^iShTay eveti siddhAntaH . mA chaikadravyeN dravyadvayapariNAmaH kriyamANaH pratibhAtu . yathA kil kulAlaH kalashasa.nbhavAnukUlamAtmavyApArapariNAmamAtmano.avyatiriktamAtmano.avyatiriktayA pariNati- mAtrayA kriyayA kriyamANa.n kurvANaH pratibhAti, na punaH kalashakaraNAha.nkAranirbharo.api svavyApArAnurUpa.n mR^ittikAyAH kalashapariNAma.n mR^ittikAyA avyatirikta.n mR^ittikAyAH avyatiriktayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANa.n kurvANaH pratibhAti, tathAtmApi pudgalakarmapariNAmAnukUlamaj~nAnAdAtma- pariNAmamAtmano.avyatiriktamAtmano.avyatiriktayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANa.n kurvANaH pratibhAtu, mA punaH pudgalapariNAmakaraNAha.nkAranirbharo.api svapariNAmAnurUpa.n pudgalasya pariNAma.n pudgalAdavyatirikta.n pudgalAdavyatiriktayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANa.n kurvANaH pratibhAtu

.

gAthArtha :[yasmAt tu ] kyo.nki [AtmabhAva.n ] AtmAke bhAvako [cha ] aur [pudgalabhAva.n ] pudgalake bhAvako[dvau api ] dono.nko [kurvanti ] AtmA karatA hai aisA ve mAnate hai.n, [ten tu ] isaliye [dvikriyAvAdinaH ] ek dravyake do kriyAo.nkA honA mAnanevAle [mithyAdR^iShTayaH ] mithyAdR^iShTi [bhavanti ] hai.n .

TIkA :nishchayase dvikriyAvAdI (arthAt ek dravyako do kriyA mAnanevAle) yah mAnate hai.n ki AtmAke pariNAmako aur pudgalake pariNAmako svaya.n (AtmA) karatA hai, isaliye ve mithyAdR^iShTi hI hai.n aisA siddhAnta hai . ek dravyake dvArA do dravyo.nke pariNAm kiye gaye pratibhAsit na ho.n . jaise kumhAr gha.DekI utpattime.n anukUl apane (ichChArUp aur hastAdikI kriyArUp) vyApArapariNAmakojo ki apanese abhinna hai aur apanese abhinna pariNatimAtra kriyAse kiyA jAtA hai usekaratA huA pratibhAsit hotA hai, parantu gha.DA banAneke aha.nkArase bharA huA hone par bhI (vah kumhAr) apane vyApArake anurUp miTTIke ghaT-pariNAmakojo ki miTTIse abhinna hai aur miTTIse abhinna pariNatimAtra kriyAse kiyA jAtA hai usekaratA huA pratibhAsit nahI.n hotA; isIprakAr AtmA bhI aj~nAnake kAraN pudgalakarmarUp pariNAmake anukUl apane pariNAmakojo ki apanese abhinna hai aur apanese abhinna pariNatimAtra kriyAse kiyA jAtA hai usekaratA huA pratibhAsit ho, parantu pudgalake pariNAmako karaneke aha.nkArase bharA huA hone par bhI (vah AtmA) apane pariNAmake anurUp pudgalake pariNAmakojo ki pudgalase abhinna hai aur pudgalase abhinna pariNatimAtra kriyAse kiyA jAtA hai usekaratA huA pratibhAsit na ho .

bhAvArtha :AtmA apane hI pariNAmako karatA huA pratibhAsit ho; pudgalake pariNAmako

Page 158 of 642
PDF/HTML Page 191 of 675
single page version

(AryA)
yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmo bhavettu tatkarma .
yA pariNatiH kriyA sA trayamapi bhinna.n na vastutayA ..51..
(AryA)
ekaH pariNamati sadA pariNAmo jAyate sadaikasya .
ekasya pariNatiH syAdanekamapyekamev yataH ..52..

karatA huA ka dApi pratibhAsit na ho . AtmAkI aur pudgalakIdono.nkI kriyA ek AtmA hI karatA hai aisA mAnanevAle mithyAdR^iShTi hai.n . ja.D.h.h-chetanakI ek kriyA ho to sarva dravyo.nke palaT jAnese sabakA lop ho jAyegAyah mahAdoSh utpanna hogA ..86..

ab isI arthakA samarthak kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[yaH pariNamati sa kartA ] jo pariNamit hotA hai so kartA hai, [yaH pariNAmaH bhavet tat karma ] (pariNamit honevAlekA) jo pariNAm hai so karma hai [tu ] aur [yA pariNatiH sA kriyA ] jo pariNati hai so kriyA hai; [trayam api ] yAh tIno.n hI, [vastutayA bhinna.n na ] vasturUpase bhinna nahI.n hai.n .

bhAvArtha :dravyadR^iShTise pariNAm aur pariNAmIkA abhed hai aur paryAyadR^iShTise bhed hai . bhedadR^iShTise to kartA, karma aur kriyA yah tIn kahe gaye hai.n, kintu yahA.N abhedadR^iShTise paramArtha kahA gayA hai ki kartA, karma aur kriyAtIno.n hI ek dravyakI abhinna avasthAye.n hai.n, pradeshabhedarUp bhinna vastue.N nahI.n hai.n .51.

punaH kahate hai.n ki :

shlokArtha :[ekaH pariNamati sadA ] vastu ek hI sadA pariNamit hotI hai, [ekasya sadA pariNAmaH jAyate ] ekakA hI sadA pariNAm hotA hai (arthAt ek avasthAse anya avasthA ekakI hI hotI hai) aur [ekasya pariNatiH syAt ] ekakI hI pariNatikriyA hotI hai; [yataH ] kyo.nki [anekam api ekam ev ] anekarUp hone par bhI ek hI vastu hai, bhed nahI.n hai .

bhAvArtha :ek vastukI anek paryAye.n hotI hai.n; unhe.n pariNAm bhI kahA jAtA hai aur avasthA bhI kahA jAtA hai . ve sa.nj~nA, sa.nkhyA, lakShaN, prayojan Adise bhinna-bhinna pratibhAsit hotI hai.n tathApi ek vastu hI hai, bhinna nahI.n hai; aisA hI bhedAbhedasvarUp vastukA svabhAv hai .52.

aur kahate hai.n ki :

Page 159 of 642
PDF/HTML Page 192 of 675
single page version

(AryA)
nobhau pariNamataH khalu pariNAmo nobhayoH prajAyet .
ubhayorna pariNatiH syAdyadanekamanekamev sadA ..53..
(AryA)
naikasya hi kartArau dvau sto dve karmaNI na chaikasya .
naikasya cha kriye dve ekamaneka.n yato na syAt ..54..
(shArdUlavikrIDit)
Asa.nsArat ev dhAvati para.n kurve.ahamityuchchakai-
rdurvAra.n nanu mohinAmih mahAha.nkArarUpa.n tamaH
.
tadbhUtArthaparigraheN vilaya.n yadyekavAra.n vrajet
tatki.n j~nAnaghanasya bandhanamaho bhUyo bhavedAtmanaH
..55..

shlokArtha :[na ubhau pariNamataH khalu ] do dravya ek hokar pariNamit nahI.n hote, [ubhayoH pariNAmaH na prajAyet ] do dravyo.nkA ek pariNAm nahI.n hotA aur [ubhayoH pariNati na syAt ] do dravyo.nkI ek pariNatikriyA nahI.n hotI; [yat ] kyo.nki jo [anekam sadA anekam ev ] anek dravya hai.n so sadA anek hI hai.n, ve badalakar ek nahI.n ho jAte .

bhAvArtha :jo do vastue.N hai.n ve sarvathA bhinna hI hai.n, pradeshabhedavAlI hI hai.n . dono.n ek hokar pariNamit nahI.n hotI, ek pariNAmako utpanna nahI.n karatI aur unakI ek kriyA nahI.n hotIaisA niyam hai . yadi do dravya ek hokar pariNamit ho.n to sarva dravyo.nkA lop ho jAye .53.

punaH is arthako dR^i.Dh.h.h karate hai.n :

shlokArtha :[ekasya hi dvau kartArau na staH ] ek dravyake do kartA nahI.n hote, [cha ] aur [ekasya dve karmaNI na ] ek dravyake do karma nahI.n hote [cha ] tathA [ekasya dve kriye na ] ek dravyakI do kriyAe.N nahI.n hotI; [yataH ] kyo.nki [ekam aneka.n na syAt ] ek dravya anek dravyarUp nahI.n hotA .

bhAvArtha :isaprakAr uparokta shloko.nme.n nishchayanayase athavA shuddhadravyArthikanayase vastusthitikA niyam kahA hai .54.

AtmAko anAdise paradravyake kartAkarmapanekA aj~nAn hai yadi vah paramArthanayake grahaNase ek bAr bhI vilayako prApta ho jAye to phi ra na Aye, ab aisA kahate hai.n :


Page 160 of 642
PDF/HTML Page 193 of 675
single page version

(anuShTubh)
AtmabhAvAnkarotyAtmA parabhAvAnsadA paraH .
Atmaiv hyAtmano bhAvAH parasya par ev te ..56..

shlokArtha :[ih ] is jagatme.n [mohinAm ] mohI (aj~nAnI) jIvo.nkA ‘[para.n aham kurve ] paradravyako mai.n karatA hU.N’ [iti mahAha.nkArarUpa.n tamaH ] aisA paradravyake kartR^itvakA mahA aha.nkArarUp aj~nAnAndhakAr[nanu uchchakaiH durvAra.n ] jo atyanta durnivAr hai vah[Asa.nsArataH ev dhAvati ] anAdi sa.nsArase chalA A rahA hai . AchArya kahate hai.n ki[aho ] aho ! [bhUtArthaparigraheN ] paramArthanayakA arthAt shuddhadravyArthik abhedanayakA grahaN karanese [yadi ] yadi [tat ekavAra.n vilaya.n vrajet ] vah ek bAr bhI nAshako prApta ho [tat ] to [j~nAnaghanasya AtmanaH ] j~nAnaghan AtmAko [bhUyaH ] punaH [bandhanam ki.n bhavet ] bandhan kaise ho sakatA hai ? (jIv j~nAnaghan hai, isaliye yathArtha j~nAn honeke bAd j~nAn kahA.N jA sakatA hai ? nahI.n jAtA . aur jab j~nAn nahI.n jAtA tab phi ra aj~nAnase bandha kaise ho sakatA hai ? kabhI nahI.n hotA .)

bhAvArtha :yahA.N tAtparya yah hai kiaj~nAn to anAdise hI hai, parantu paramArthanayake grahaNase, darshanamohakA nAsh hokar, ek bAr yathArtha j~nAn hokar kShAyik samyaktva utpanna ho to punaH mithyAtva na Aye . mithyAtvake na Anese mithyAtvakA bandha bhI na ho . aur mithyAtvake jAneke bAd sa.nsArakA bandhan kaise rah sakatA hai ? nahI.n rah sakatA arthAt mokSha hI hotA hai aisA jAnanA chAhiye .55.

ab punaH visheShatApUrvak kahate hai.n :

shlokArtha :[AtmA ] AtmA to [sadA ] sadA [AtmabhAvAn ] apane bhAvo.nko [karoti ] karatA hai aur [paraH ] paradravya [parabhAvAn ] parake bhAvo.nko karatA hai; [hi ] kyo.nki jo [AtmanaH bhAvAH ] apane bhAv hai.n so to [AtmA ev ] Ap hI hai aur jo [parasya te ] parake bhAv hai.n so [paraH ev ] par hI hai (yah niyam hai) .53.

(paradravyake kartA-karmapanekI mAnyatAko aj~nAn kahakar yah kahA hai ki jo aisA mAnatA hai so mithyAdR^iShTi hai; yahA.N Asha.nkA utpanna hotI hai kiyah mithyAtvAdi bhAv kyA vastu hai.n ? yadi unhe.n jIvakA pariNAm kahA jAye to pahale rAgAdi bhAvo.nko pudgalake pariNAm kahe the us kathanake sAth virodh AtA hai; aur yadi unhe.n pudgalake pariNAm kahe jAye to jinake sAth jIvako koI prayojan nahI.n hai unakA phal jIv kyo.n prApta kare ? is Asha.nkAko dUr karaneke liye ab gAthA kahate hai.n :)


Page 161 of 642
PDF/HTML Page 194 of 675
single page version

michChatta.n puN duviha.n jIvamajIva.n tahev aNNANa.n .
aviradi jogo moho kohAdIyA ime bhAvA ..87..
mithyAtva.n punardvividha.n jIvo.ajIvastathaivAj~nAnam .
aviratiryogo mohaH krodhAdyA ime bhAvAH ..87..

mithyAdarshanamaj~nAnamaviratirityAdayo hi bhAvAH te tu pratyeka.n mayUramukurandavajjIvAjIvAbhyA.n bhAvyamAnatvAjjIvAjIvau . tathA hiyathA nIlaharitapItAdayo bhAvAH svadravyasvabhAvatven mayUreN bhAvyamAnA mayUr ev, yathA cha nIlaharitapItAdayo bhAvAH svachChatAvikAramAtreN mukuranden bhAvyamAnA mukuranda ev, tathA mithyAdarshanamaj~nAnamaviratirityAdayo bhAvAH svadravyasvabhAvatvenAjIven bhAvyamAnA ajIv ev, tathaiv cha mithyAdarshanamaj~nAnamaviratirityAdayo bhAvAshchaitanyavikAramAtreN

mithyAtva jIv ajIv dovidh, ubhayavidh aj~nAn hai .
aviramaN, yog ru moh aru krodhAdi ubhay prakAr hai ..87..

gAthArtha :[punaH ] aur, [mithyAtva.n ] jo mithyAtva kahA hai vah [dvividha.n ] do prakArakA hai[jIvaH ajIvaH ] ek jIvamithyAtva aur ek ajIvamithyAtva; [tathA ev ] aur isIprakAr [aj~nAnam ] aj~nAn, [aviratiH ] avirati, [yogaH ] yog, [mohaH ] moh tathA [krodhAdyAH ] krodhAdi kaShAy[ime bhAvAH ] yah (sarva) bhAv jIv aur ajIvake bhedase do- do prakArake hai.n .

TIkA :mithyAdarshan, aj~nAn, avirati ityAdi jo bhAv hai.n ve pratyek, mayUr aur darpaNakI bhA.Nti, ajIv aur jIvake dvArA bhAye jAte hai.n, isaliye ve ajIv bhI hai.n aur jIv bhI hai.n . ise dR^iShTAntase samajhAte hai.n :jaise gaharA nIlA, harA, pIlA Adi (varNarUp) bhAv jo ki morake apane svabhAvase morake dvArA bhAye jAte hai.n (banate hai.n, hote hai.n) ve mor hI hai.n aur (darpaName.n pratibimbarUpase dikhAI denevAlA) gaharA nIlA, harA, pIlA ityAdi bhAv jo ki (darpaNakI) svachChatAke vikAramAtrase darpaNake dvArA bhAye jAte hai.n ve darpaN hI hai.n; isIprakAr mithyAdarshan, aj~nAn, avirati ityAdi bhAv jo ki ajIvake apane dravyasvabhAvase ajIvake dvArA bhAye jAte hai.n ve ajIv hI hai.n aur mithyAdarshan, aj~nAn, avirati ityAdi bhAv jo ki chaitanyake vikAramAtrase jIvake dvArA gAthA 86me.n dvikriyAvAdIko mithyAdR^iShTi kahA thA usake sAth sambandha karaneke liye yahA.N ‘punaH’ shabda hai .

21

Page 162 of 642
PDF/HTML Page 195 of 675
single page version

jIven bhAvyamAnA jIv ev .

kAvih jIvAjIvAviti chet
poggalakamma.n michCha.n jogo aviradi aNANamajjIva.n .
uvaogo aNNANa.n aviradi michCha.n cha jIvo du ..88..
pudgalakarma mithyAtva.n yogo.aviratiraj~nAnamajIvaH .
upayogo.aj~nAnamaviratirmithyAtva.n cha jIvastu ..88..
bhAye jAte hai.n ve jIv hI hai.n .

bhAvArtha :pudgalake paramANu paudgalik mithyAtvAdi karmarUpase pariNamit hote hai.n . us karmakA vipAk (uday) hone par usame.n jo mithyAtvAdi svAd utpanna hotA hai vah mithyAtvAdi ajIv hai; aur karmake nimittase jIv vibhAvarUp pariNamit hotA hai ve vibhAv pariNAm chetanake vikAr hai.n, isaliye ve jIv hai.n .

yahA.N yah samajhanA chAhiye kimithyAtvAdi karmakI prakR^itiyA.N pudgaladravyake paramANu hai.n . jIv upayogasvarUp hai . usake upayogakI aisI svachChatA hai ki paudgalik karmakA uday hone par usake udayakA jo svAd Aye usake AkAr upayogarUp ho jAtA hai . aj~nAnIko aj~nAnake kAraN us svAdakA aur upayogakA bhedaj~nAn nahI.n hai, isaliye vah svAdako hI apanA bhAv samajhatA hai . jab unakA bhedaj~nAn hotA hai arthAt jIvabhAvako jIv jAnatA hai aur ajIvabhAvako ajIv jAnatA hai tab mithyAtvakA abhAv hokar samyagj~nAn hotA hai ..87..

ab prashna karatA hai ki mithyAtvAdiko jIv aur ajIv kahA hai so ve jIv mithyAtvAdi aur ajIv mithyAtvAdi kaun hai.n ? usakA uttar kahate hai.n :

mithyAtva aru aj~nAn Adi ajIv, pudgalakarma hai.n .
aj~nAn aru aviramaN aru mithyAtva jIv, upayog hai.n ..88 ..

gAthArtha :[mithyAtva.n ] jo mithyAtva, [yogaH ] yog, [aviratiH ] avirati aur [aj~nAnam ] aj~nAn [ajIvaH ] ajIv hai so to [pudgalakarma ] pudgalakarma hai; [cha ] aur jo [aj~nAnam ] aj~nAn, [aviratiH ] avirati aur [mithyAtva.n ] mithyAtva [jIvaH ] jIv hai [tu ] vah to [upayogaH ] upayog hai .


Page 163 of 642
PDF/HTML Page 196 of 675
single page version

yaH khalu mithyAdarshanamaj~nAnamaviratirityAdirajIvastadamUrtAchchaitanyapariNAmAdanyat mUrta.n pudgalakarma; yastu mithyAdarshanamaj~nAnamaviratirityAdirjIvaH sa mUrtAtpudgalakarmaNo.anyashchaitanyapariNAmasya vikAraH .

mithyAdarshanAdishchaitanyapariNAmasya vikAraH kut iti chet
uvaogassa aNAI pariNAmA tiNNi mohajuttassa .
michChatta.n aNNANa.n aviradibhAvo ya NAdavvo ..89..
upayogasyAnAdayaH pariNAmAstrayo mohayuktasya .
mithyAtvamaj~nAnamaviratibhAvashcha j~nAtavyaH ..89..

upayogasya hi svarasat ev samastavastusvabhAvabhUtasvarUpapariNAmasamarthatve satyanAdivastvantar- bhUtamohayuktatvAnmithyAdarshanamaj~nAnamaviratiriti trividhaH pariNAmavikAraH . sa tu tasya

TIkA :nishchayase jo mithyAdarshan, aj~nAn, avirati ityAdi ajIv hai so to, amUrtik chaitanyapariNAmase anya mUrtik pudgalakarma hai; aur jo mithyAdarshan, aj~nAn, avirati ityAdi jIv hai vah mUrtik pudgalakarmase anya chaitanya pariNAmakA vikAr hai ..88..

ab punaH prashna karatA hai kimithyAdarshanAdi chaitanyapariNAmakA vikAr kahA.Nse huA ? isakA uttar kahate hai.n :

hai mohayut upayogakA pariNAm tIn anAdikA .

mithyAtva aru aj~nAn, aviratabhAv ye tray jAnanA ..89..

gAthArtha :[mohayukta sya ] anAdise mohayukta honese [upayogasya ] upayogake [anAdayaH ] anAdise lekar [trayaH pariNAmAH ] tIn pariNAm hai.n; ve [mithyAtvam ] mithyAtva, [aj~nAnam ] aj~nAn [cha aviratibhAvaH ] aur aviratibhAv (aise tIn) [j~nAtavyaH ] jAnanA chAhiye .

TIkA :yadyapi nishchayase apane nijarasase hI sarva vastuo.nkI apane svabhAvabhUt svarUp- pariNamaname.n sAmarthya hai, tathApi (AtmAko) anAdise anya-vastubhUt mohake sAth sa.nyuktapanA honese, AtmAke upayogakA, mithyAdarshan, aj~nAn aur aviratike bhedase tIn prakArakA pariNAmavikAr hai . upayogakA vah pariNAmavikAr, spha TikakI svachChatAke pariNAmavikArakI bhA.Nti,


Page 164 of 642
PDF/HTML Page 197 of 675
single page version

spha TikasvachChatAyA iv parato.api prabhavan dR^iShTaH . yathA hi spha TikasvachChatAyAH svarUp- pariNAmasamarthatve sati kadAchinnIlaharitapItatamAlakadalIkA.nchanapAtropAshrayayuktatvAnnIlo haritaH pIt iti trividhaH pariNAmavikAro dR^iShTaH, tathopayogasyAnAdimithyAdarshanAj~nAnAviratisvabhAv- vastvantarabhUtamohayuktatvAnmithyAdarshanamaj~nAnamaviratiriti trividhaH pariNAmavikAro dR^iShTavyaH .

athAtmanastrividhapariNAmavikArasya kartR^itva.n darshayati
edesu ya uvaogo tiviho suddho Nira.njaNo bhAvo .
ja.n so karedi bhAva.n uvaogo tassa so kattA ..90..
eteShu chopayogastrividhaH shuddho nira~njano bhAvaH .
ya.n sa karoti bhAvamupayogastasya sa kartA ..90..
parake kAraN (parakI upAdhise) utpanna hotA dikhAI detA hai . isI bAtako spaShTa karate hai.n :
jaise spha TikakI svachChatAkI svarUp-pariNamaname.n (apane ujjvalatArUp svarUpase pariNaman
karaneme.n) sAmarthya hone par bhI, kadAchit (spha Tikako) kAle, hare aur pIle aise tamAl, kel
aur soneke pAtrarUpI AdhArakA sa.nyog honese, spha TikakI svachChatAkA, kAlA, harA aur pIlA
aise tIn prakArakA pariNAmavikAr dikhAI detA hai, usIprakAr (AtmAko) anAdise mithyAdarshan,
aj~nAn aur avirati jisakA svabhAv hai aise anya-vastubhUt mohakA sa.nyog honese, AtmAke
upayogakA, mithyAdarshan, aj~nAn aur avirati aise tIn prakArakA pariNAmavikAr samajhanA chAhiye
.

bhAvArtha :AtmAke upayogame.n yah tIn prakArakA pariNAmavikAr anAdi karmake nimittase hai . aisA nahI.n hai ki pahale yah shuddha hI thA aur ab isame.n nayA pariNAmavikAr ho gayA hai . yadi aisA ho to siddho.nko bhI nayA pariNAmavikAr honA chAhiye . kintu aisA to nahI.n hotA . isaliye yah samajhanA chAhiye ki vah anAdise hai ..89..

ab AtmAke tIn prakArake pariNAmavikArakA kartR^itva batalAte hai.n :
isase hi hai upayog trayavidh, shuddha nirmal bhAv jo .
jo bhAv kuCh bhI vah kare, us bhAvakA kartA bane ..90..

gAthArtha :[eteShu cha ] anAdise ye tIn prakArake pariNAmavikAr honese [upayogaH ] AtmAkA upayog[shuddhaH ] yadyapi (shuddhanayase) shuddha, [nira~njanaH ] nira.njan [bhAvaH ] (ek)


Page 165 of 642
PDF/HTML Page 198 of 675
single page version

athaivamayamanAdivastvantarabhUtamohayuktatvAdAtmanyutplavamAneShu mithyAdarshanAj~nAnAviratibhAveShu pariNAmavikAreShu triShveteShu nimittabhUteShu paramArthataH shuddhanira.njanAnAdinidhanavastusarvasvabhUtachinmAtra- bhAvatvenaikavidho.apyashuddhasA.njanAnekabhAvatvamApadyamAnastrividho bhUtvA svayamaj~nAnIbhUtaH kartR^itva- mupaDhaukamAno vikAreN pariNamya ya.n ya.n bhAvamAtmanaH karoti tasya tasya kilopayogaH kartA syAt .

athAtmanastrividhapariNAmavikArakartR^itve sati pudgaladravya.n svat ev karmatven pariNam- tItyAh

ja.n kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi tassa bhAvassa .
kammatta.n pariNamade tamhi saya.n poggala.n davva.n ..91..

bhAv hai tathApi[trividhaH ] tIn prakArakA hotA huA [saH upayogaH ] vah upayog [ya.n ] jis [bhAvam ] (vikArI) bhAvako [karoti ] svaya.n karatA haai [tasya ] us bhAvakA [saH ] vah [kartA ] kartA [bhavati ] hotA hai .

TIkA :isaprakAr anAdise anyavastubhUt mohake sAth sa.nyuktatAke kAraN apaneme.n utpanna honevAle jo yah tIn mithyAdarshan, aj~nAn aur aviratibhAvarUp pariNAmavikAr hai.n unake nimittase (kAraNase)yadyapi paramArthase to upayog shuddha, nira.njan, anAdinidhan vastuke sarvasvabhUt chaitanyamAtrabhAvapanese ek prakArakA hai tathApiashuddha, sA.njan, anekabhAvatAko prApta hotA huA tIn prakArakA hokar, svaya.n aj~nAnI hotA huA kartR^itvako prApta, vikArarUp pariNamit hokar jis-jis bhAvako apanA karatA hai us-us bhAvakA vah upayog kartA hotA hai .

bhAvArtha :pahale kahA thA ki jo pariNamit hotA hai so kartA hai . yahA.N aj~nAnarUp hokar upayog pariNamit huA, isaliye jis bhAvarUp vah pariNamit huA us bhAvakA use kartA kahA hai . isaprakAr upayogako kartA jAnanA chAhiye . yadyapi shuddhadravyArthikanayase AtmA kartA nahI.n hai, tathApi upayog aur AtmA ek vastu honese ashuddhadravyArthikanayase AtmAko bhI kartA kahA jAtA hai ..90..

ab, yah kahate hai.n ki jab AtmAke tIn prakArake pariNAmavikArakA kartR^itva hotA hai tab pudgaladravya apane Ap hI karmarUp pariNamit hotA hai :

jo bhAv jIv kare svaya.n, us bhAvakA kartA bane .
us hI samay pudgal svaya.n, karmatvarUp hi pariName ..91..

Page 166 of 642
PDF/HTML Page 199 of 675
single page version

ya.n karoti bhAvamAtmA kartA sa bhavati tasya bhAvasya .
karmatva.n pariNamate tasmin svaya.n pudgala.n dravyam ..91..

AtmA hyAtmanA tathApariNamanen ya.n bhAva.n kil karoti tasyAya.n kartA syAt, sAdhakavat . tasminnimitte sati pudgaladravya.n karmatven svayamev pariNamate . tathA hiyathA sAdhakaH kil tathAvidhadhyAnabhAvenAtmanA pariNamamAno dhyAnasya kartA syAt, tasmi.nstu dhyAnabhAve sakalasAdhyabhAvAnukUlatayA nimittamAtrIbhUte sati sAdhaka.n kartAramantareNApi svayamev bAdhyante viShavyAptayo, viDambyante yoShito, dhva.nsyante bandhAH, tathAyamaj~nAnAdAtmA mithyAdarshanAdibhAvenAtmanA pariNamamAno mithyAdarshanAdibhAvasya kartA syAt, tasmi.nstu mithyAdarshanAdau bhAve svAnukUlatayA nimittamAtrIbhUte satyAtmAna.n kartAramantareNApi pudgaladravya.n mohanIyAdikarmatven svayamev pariNamate

.

gAthArtha :[AtmA ] AtmA [ya.n bhAvam ] jis bhAvako [karoti ] karatA hai [tasya bhAvasya ] us bhAvakA [saH ] vah [kartA ] kartA [bhavati ] hotA hai; [tasmin ] usake kartA hone par [pudgala.n dravyam ] pudgaladravya [svaya.n ] apane Ap [karmatva.n ] karmarUp [pariNamate ] pariNamit hotA hai .

TIkA :AtmA svaya.n hI us prakAr (usarUp) pariNamit honese jis bhAvako vAstavame.n karatA hai usakA vahsAdhakakI (mantra sAdhanevAlekI) bhA.NtikartA hotA hai; vah (AtmAkA bhAv) nimittabhUt hone par, pudgaladravya karmarUp svayamev (apane Ap hI) pariNamit hotA hai . isI bAtako spaShTatayA samajhAte hai.n :jaise sAdhak us prakArake dhyAnabhAvase svaya.n hI pariNamit hotA huA dhyAnakA kartA hotA hai aur vah dhyAnabhAv samasta sAdhyabhAvo.nko (sAdhakake sAdhaneyogya bhAvo.nko) anukUl honese nimittamAtra hone par, sAdhakake kartA hue binA (sarpAdikakA) vyApta viSh svayamev utar jAtA hai, striyA.N svayamev viDambanAko prApta hotI hai.n aur bandhan svayamev TUT jAte hai.n; isIprakAr yah AtmA aj~nAnake kAraN mithyAdarshanAdibhAvarUp svaya.n hI pariNamit hotA huA mithyAdarshanAdibhAvakA kartA hotA hai aur vah mithyAdarshanAdibhAv pudgaladravyako (karmarUp pariNamit honeme.n) anukUl honese nimittamAtra hone par, AtmAke kartA hue binA pudgaladravya mohanIyAdi karmarUp svayamev pariNamit hote hai.n

.

bhAvArtha :AtmA to aj~nAnarUp pariNamit hotA hai, kisIke sAth mamatva karatA hai, kisIke sAth rAg karatA hai, kisIke sAth dveSh karatA hai; un bhAvo.nkA svaya.n kartA hotA hai . un bhAvo.nke nimittamAtra hone par, pudgaladravya svaya.n apane bhAvase hI karmarUp pariNamit hotA hai .


Page 167 of 642
PDF/HTML Page 200 of 675
single page version

aj~nAnAdev karma prabhavatIti tAtparyamAh
paramappANa.n kuvva.n appANa.n pi ya para.n kari.nto so .
aNNANamao jIvo kammANa.n kArago hodi ..92..
paramAtmAna.n kurvannAtmAnamapi cha para.n kurvan saH .
aj~nAnamayo jIvaH karmaNA.n kArako bhavati ..92..

aya.n kilAj~nAnenAtmA parAtmanoH parasparavisheShAnirj~nAne sati paramAtmAna.n kurvannAtmAna.n cha para.n kurvansvayamaj~nAnamayIbhUtaH karmaNA.n kartA pratibhAti . tathA hitathAvidhAnubhavasampAdan- samarthAyAH rAgadveShasukhaduHkhAdirUpAyAH pudgalapariNAmAvasthAyAH shItoShNAnubhavasampAdanasamarthAyAH shItoShNAyAH pudgalapariNAmAvasthAyA iv pudgalAdabhinnatvenAtmano nityamevAtyantabhinnAyAsta- nnimittatathAvidhAnubhavasya chAtmano.abhinnatven pudgalAnnityamevAtyantabhinnasyAj~nAnAtparasparavisheShA- nirj~nAne satyekatvAdhyAsAt shItoShNarUpeNevAtmanA pariNamitumashakyen rAgadveShasukhaduHkhAdi- paraspar nimittanaimittikabhAv mAtra hai . kartA to dono.n apane apane bhAvake hai.n yah nishchay hai ..91..

ab, yah tAtparya kahate hai.n ki aj~nAnase hI karma utpanna hotA hai :
parako kare nijarUp aru nij Atmako bhI par kare .
aj~nAnamay yah jIv aisA karmakA kArak bane ..92..

gAthArtha :[param ] jo parako [AtmAna.n ] apanerUp [kurvan ] karatA hai [cha ] aur [AtmAnam api ] apaneko bhI [para.n ] par [kurvan ] karatA hai, [saH ] vah [aj~nAnamayaH jIvaH ] aj~nAnamay jIv [karmaNA.n ] karmo.nkA [kArakaH ] kartA [bhavati ] hotA hai .

TIkA :yah AtmA aj~nAnase apanA aur parakA paraspar bhed (antar) nahI.n jAnatA ho tab vah parako apanerUp aur apaneko pararUp karatA huA, svaya.n aj~nAnamay hotA huA, karmo.nkA kartA pratibhAsit hotA hai . yah spaShTatAse samajhAte hai.n :jaise shIt-uShNakA anubhav karAneme.n samartha aisI shIt-uShNa pudgalapariNAmakI avasthA pudgalase abhinnatAke kAraN AtmAse sadA hI atyanta bhinna hai aur usake nimittase honevAlA us prakArakA anubhav AtmAse abhinnatAke kAraN pudgalase sadA hI atyanta bhinna hai, isIprakAr aisA anubhav karAneme.n samartha aisI rAgadveShasukhaduHkhAdirUp pudgalapariNAmakI avasthA pudgalase abhinnatAke kAraN AtmAse sadA hI atyanta bhinna hai aur