Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Karta-karma Adhikar; Kalash: 46-49 ; Gatha: 69-78.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 34

 

Page 128 of 642
PDF/HTML Page 161 of 675
single page version

iti jIvAjIvau pR^ithagbhUtvA niShkrAntau .

iti shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau jIvAjIvaprarUpakaH prathamo.a~N.hkaH ..

dUsarA Ashay isaprakArase hai :jIv-ajIvakA anAdikAlIn sa.nyog keval alag honese pUrva arthAt jIvakA mokSha honese pUrva, bhedaj~nAnake bhAte-bhAte amuk dashA hone par nirvikalpa dhArA jamI.njisame.n keval AtmAkA anubhav rahA; aur vah shreNi atyanta vegase Age ba.Dhte ba.Dhte kevalaj~nAn pragaT huA . aur phi ra aghAtiyAkarmo.nkA nAsh hone par jIvadravya ajIvase keval bhinna huA . jIv-ajIvake bhinna honekI yah rIti hai .45.

TIkA :isaprakAr jIv aur ajIv alag alag hokar (ra~N.hgabhUmime.nse) bAhar nikal gaye .

bhAvArtha :samayasArakI is ‘AtmakhyAti’ nAmak TIkAke prArambhame.n pahale ra~N.hgabhUmisthal kahakar usake bAd TIkAkAr AchAryane aisA kahA thA ki nR^ityake akhA.Deme.n jIv-ajIv dono.n ek hokar pravesh karate hai.n aur dono.nne ekatvakA svA.Ng rachA hai . vahA.N, bhedaj~nAnI samyagdR^iShTi puruShane samyagj~nAnase un jIv-ajIv dono.nkI unake lakShaNabhedase parIkShA karake dono.nko pR^ithak jAnA, isaliye svA.Ng pUrA huA aur dono.n alag alag hokar akhA.Dese bAhar nikal gaye . isaprakAr ala~N.hkArapUrvak varNan kiyA hai .

jIv-ajIv anAdi sa.nyog milai lakhi mU.Dh.h.h na Atam pAvai.n,
samyak bhedavij~nAn bhaye budh bhinna gahe nijabhAv sudAvai.n;
shrI guruke upadesh sunai ru bhale din pAy aj~nAn gamAvai.n,
te jagamA.Nhi mahanta kahAy vasai.n shiv jAy sukhI nit thAvai.n
.

isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amR^itacha.ndrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAme.n jIv-ajIvkA prarUpak pahalA a~N.hka samApta huA .


Page 129 of 642
PDF/HTML Page 162 of 675
single page version

- 2 -
ka rtAk rma adhikAr
ath jIvAjIvAvev kartR^ikarmaveSheN pravishataH .
( mandAkrAntA )
ekaH kartA chidahamih me karma kopAdayo.amI
ityaj~nAnA.n shamayadabhitaH kartR^ikarmapravR^ittim
.
j~nAnajyotiH sphu rati paramodAttamatyantadhIra.n
sAkShAtkurvannirupadhipR^ithagdravyanirbhAsi vishvam
..46..
kartAkarmavibhAvakU.n, meTi j~nAnamay hoy,
karma nAshi shivame.n base, tinhe.n namU, mad khoy
.

pratham TIkAkAr kahate hai.n ki ‘ab jIv-ajIv hI ek kartAkarmake veShame.n pravesh karate hai.n’ . jaise do puruSh paraspar koI ek svA.Ng karake nR^ityake akhA.Deme.n pravesh kare.n usIprakAr jIv-ajIv dono.n ek kartAkarmakA svA.Ng karake pravesh karate hai.n isaprakAr yahA.N TIkAkArane ala~N.hkAr kiyA hai .

ab pahale, us svA.Ngako j~nAn yathArtha jAn letA hai us j~nAnakI mahimAkA kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[ih ] is lokame.n [aham chid ] mai.n chaitanyasvarUp AtmA to [ekaH kartA ] ek kartA hU.N aur [amI kopAdayaH ] yah krodhAdi bhAv [me karma ] mere karma hai.n’ [iti aj~nAnA.n kartR^ikarmapravR^ittim ] aisI aj~nAniyo.nke jo kartAkarmakI pravR^itti hai use [abhitaH shamayat ] sab orase shaman karatI huI (miTAtI huI) [j~nAnajyotiH ] j~nAnajyoti [sphu rati ] sphu rAyamAn hotI hai . vah j~nAn-jyoti [param-udAttam ] param udAtta hai arthAt kisIke AdhIn nahI.n hai, [atyantadhIra.n ] atyanta dhIr hai arthAt kisI bhI prakArase AkulatArUp nahI.n hai aur [nirupadhi-pR^ithagdravya-nirbhAsi ] parakI sahAyatAke binA-bhinna bhinna dravyo.nko prakAshit karanekA usakA svabhAv hai, isaliye [vishvam sAkShAt kurvat ] vah samasta lokAlokako sAkShAt karatI haipratyakSha jAnatI hai .

17

Page 130 of 642
PDF/HTML Page 163 of 675
single page version

jAv Na vedi visesa.ntara.n tu AdAsavAN doNha.n pi .
aNNANI tAvadu so kohAdisu vaTTade jIvo ..69..
kohAdisu vaTTa.ntassa tassa kammassa sa.nchao hodi .
jIvasseva.n ba.ndho bhaNido khalu savvadarisIhi.n ..70..
yAvanna vetti visheShAntara.n tvAtmAsravayordvayorapi .
aj~nAnI tAvatsa krodhAdiShu vartate jIvaH ..69..
krodhAdiShu vartamAnasya tasya karmaNaH sa~nchayo bhavati .
jIvasyaiva.n bandho bhaNitaH khalu sarvadarshibhiH ..70..
yathAyamAtmA tAdAtmyasiddhasambandhayorAtmaj~nAnayoravisheShAdbhedamapashyannavisha.nk mAtmatayA j~nAne

bhAvArtha :aisA j~nAnasvarUp AtmA hai vah, paradravya tathA parabhAvo.nke kartR^itvarUp aj~nAnako dUr karake, svaya.n pragaT prakAshamAn hotA hai .46.

ab, jab tak yah jIv Asravake aur AtmAke visheShako (antarako) nahI.n jAne tab tak vah aj~nAnI rahatA huA, Asravo.nme.n svaya.n lIn hotA huA, karmo.nkA bandha karatA hai yah gAthA dvArA kahate hai.n :

re Atma-AsravakA jahA.N tak bhed jIv jAne nahI.n,
krodhAdime.n sthiti hoy hai aj~nAni aise jIvakI
..69..
jIv vartatA krodhAdime.n, tab karam sa.nchay hoy hai,
sarvaj~nane nishchay kahA, yo.n bandha hotA jIvake
..70..

gAthArtha :[jIvaH ] jIv [yAvat ] jab tak [AtmAsravayoH dvayoH api tu ] AtmA aur Asravin dono.nke [visheShAntara.n ] antar aur bhedako [na vetti ] nahI.n jAnatA [tAvat ] tab tak [saH ] vah [aj~nAnI ] aj~nAnI rahatA huA [krodhAdiShu ] krodhAdik Asravo.nme.n [vartate ] pravartatA hai; [krodhAdiShu ] krodhAdikame.n [vartamAnasya tasya ] pravartamAn usake [karmaNaH ] karmakA [sa~nchayaH ] sa.nchay [bhavati ] hotA hai . [khalu ] vAstavame.n [eva.n ] isaprakAr [jIvasya ] jIvake [bandhaH ] karmo.nkA bandha [sarvadarshibhiH ] sarvaj~nadevo.nne [bhaNitaH ] kahA hai .

TIkA :jaise yah AtmA, jinake tAdAtmyasiddha sambandha hai aise AtmA aur j~nAname.n

Page 131 of 642
PDF/HTML Page 164 of 675
single page version

vartate, tatra vartamAnashcha j~nAnakriyAyAH svabhAvabhUtatvenApratiShiddhatvAjjAnAti, tathA sa.nyogasiddha- sa.nba.ndhayorapyAtmakrodhAdyAsravayoH svayamaj~nAnen visheShamajAnan yAvadbheda.n na pashyati tAvadasha.nk mAtmatayA krodhAdau vartate, tatra vartamAnashcha krodhAdikriyANA.n parabhAvabhUtatvAtpratiShiddhatve.api svabhAvabhUtatvAdhyAsAtkrudhyati rajyate muhyati cheti . tadatra yo.ayamAtmA svayamaj~nAnabhavane j~nAnabhavanamAtrasahajodAsInAvasthAtyAgen vyApriyamANaH pratibhAti sa kartA; yattu j~nAnabhavan- vyApriyamANatvebhyo bhinna.n kriyamANatvenAntarutplavamAna.n pratibhAti krodhAdi tatkarma . evamiyamanAdiraj~nAnajA kartR^ikarmapravR^ittiH . evamasyAtmanaH svayamaj~nAnAtkartR^ikarmabhAven krodhAdiShu vartamAnasya tamev krodhAdivR^ittirUpa.n pariNAma.n nimittamAtrIkR^itya svayamev pariNamamAna.n paudgalika.n karma sa.nchayamupayAti . eva.n jIvapudgalayoH parasparAvagAhalakShaNasambandhAtmA bandhaH sidhyet . sa visheSh (antar, bhinna lakShaN) na honese unake bhedako (pR^ithaktvako) na dekhatA huA, niHsha.nkatayA j~nAname.n apanepanese pravartatA hai, aur vahA.N (j~nAname.n apanepanese) pravartatA huA vah, j~nAnakriyAkA svabhAvabhUt honese niShedh nahI.n kiyA gayA hai isaliye, jAnatA haijAnanerUpame.n pariNamit hotA hai, isIprakAr jab tak yah AtmA, jinhe.n sa.nyogasiddha sambandha hai aise AtmA aur krodhAdi Asravo.nme.n bhI, apane aj~nAnabhAvase, visheSh na jAnatA huA unake bhedako nahI.n dekhatA tab tak niHsha.nkatayA krodhAdime.n apanepane se pravartatA hai, aur vahA.N (krodhAdime.n apanepanese) pravartatA huA vah, yadyapi krodhAdi kriyAkA parabhAvabhUt honese niShedh kiyA gayA hai tathApi vah svabhAvabhUt honekA use adhyAs honese, krodharUp pariNamit hotA hai, rAgarUp pariNamit hotA hai, moharUp pariNamit hotA hai . ab yahA.N, jo yah AtmA apane aj~nAnabhAvase 1j~nAnabhavanamAtra sahaj udAsIn (j~nAtAdraShTAmAtra) avasthAkA tyAg karake aj~nAnabhavanavyApArarUp arthAt krodhAdivyApArarUp pravartamAn hotA huA pratibhAsit hotA hai; vah ka rtA hai; aur j~nAnabhavanavyApArarUp pravartanase bhinna, jo 2kriyamANarUpase antara~N.hgame.n utpanna hote hue pratibhAsit hote hai.n, aise krodhAdik ve, (us kartAke) karma hai.n . isaprakAr anAdikAlIn aj~nAnase honevAlI yah (AtmAkI) kartAkarmakI pravR^itti hai . isaprakAr apane aj~nAnake kAraN kartAkarmabhAvase krodhAdime.n pravartamAn is AtmAke, krodhAdikI pravR^ittirUp usI pariNAmako nimittamAtra karake svaya.n apane bhAvase hI pariNamit honevAlA paudgalik karma ikaTThA hotA hai . isaprakAr jIv aur pudgalakA, paraspar avagAh jisakA lakShaN hai aise sambandharUp bandha siddha hotA hai . anekAtmak hone par bhI (anAdi) ek pravAharUp honese jisame.n itaretarAshray doSh 1. bhavan = honA vah; pariNamanA vah; pariNaman . 2. kriyamANarUpase = kiyA jAtA vahusarUpase


Page 132 of 642
PDF/HTML Page 165 of 675
single page version

chAnekAtmakaikasantAnatven nirastetaretarAshrayadoShaH kartR^ikarmapravR^ittinimittasyAj~nAnasya nimittam .

kadA.asyAH kartR^ikarmapravR^itternivR^ittiriti chet
jaiyA imeN jIveN appaNo AsavAN ya tahev .
NAda.n hodi visesa.ntara.n tu taiyA Na ba.ndho se ..71..
yadAnen jIvenAtmanaH AsravANA.n cha tathaiv .
j~nAta.n bhavati visheShAntara.n tu tadA na bandhastasya ..71..

ih kil svabhAvamAtra.n vastu, svasya bhavana.n tu svabhAvaH . ten j~nAnasya bhavana.n khalvAtmA, dUr ho gayA hai aisA vah bandha, kartAkarmakI pravR^ittikA nimitta jo aj~nAn usakA nimitta hai .

bhAvArtha :yah AtmA, jaise apane j~nAnasvabhAvarUp pariNamit hotA hai usIprakAr jab tak krodhAdirUp bhI pariNamit hotA hai, j~nAname.n aur krodhAdime.n bhed nahI.n jAnatA, tab tak usake kartAkarmakI pravR^itti hai; krodhAdirUp pariNamit hotA huA vah svaya.n kartA hai aur krodhAdi usakA karma hai . aur anAdi aj~nAnase to kartAkarmakI pravR^itti hai, kartAkarmakI pravR^ittise bandha hai aur us bandhake nimittase aj~nAn hai; isaprakAr anAdi santAn (pravAh) hai, isaliye usame.n itaretarAshrayadoSh bhI nahI.n AtA .

isaprakAr jab tak AtmA krodhAdi karmakA kartA hokar pariNamit hotA hai tab tak kartAkarmakI pravR^itti hai aur tab tak karmakA bandha hotA hai ..69-70..

ab prashna karatA hai ki is kartAkarmakI pravR^ittikA abhAv kab hotA hai ? isakA uttar kahate hai.n :

yah jIv jyo.n hI Asravo.nkA tyo.n hi apane AtmakA,
jAne visheShAntar, tadA bandhan nahI.n usako kahA
..71..

gAthArtha :[yadA ] jab [anen jIven ] yah jIv [AtmanaH ] AtmAkA [tathA ev cha ] aur [AsravANA.n ] Asravo.nke [visheShAntara.n ] antar aur bhedako [j~nAta.n bhavati ] jAnatA hai [tadA tu ] tab [tasya ] use [bandhaH na ] bandha nahI.n hotA .

TIkA :is jagatame.n vastu hai vah svabhAvamAtra hI hai, aur ‘sva’kA bhavan vah sva-bhAv hai (arthAt apanA jo honApariNamanA so svabhAv hai); isaliye nishchayase j~nAnakA honApariNamanA


Page 133 of 642
PDF/HTML Page 166 of 675
single page version

krodhAderbhavana.n krodhAdiH . ath j~nAnasya yadbhavana.n tanna krodhAderapi bhavana.n, yato yathA j~nAnabhavane j~nAna.n bhavadvibhAvyate na tathA krodhAdirapi; yattu krodhAderbhavana.n tanna j~nAnasyApi bhavana.n, yato yathA krodhAdibhavane krodhAdayo bhavanto vibhAvyante na tathA j~nAnamapi . ityAtmanaH krodhAdInA.n cha na khalvekavastutvam . ityevamAtmAtmAsravayorvisheShadarshanen yadA bheda.n jAnAti tadAsyAnAdirapyaj~nAnajA kartR^ikarmapravR^ittirnivartate; tannivR^ittAvaj~nAnanimitta.n pudgaladravyakarmabandho.api nivartate . tathA sati j~nAnamAtrAdev bandhanirodhaH sidhyet .

katha.n j~nAnamAtrAdev bandhanirodh iti chet
NAdUN AsavANa.n asuchitta.n cha vivarIyabhAva.n cha .
dukkhassa kAraNa.n ti ya tado Niyatti.n kuNadi jIvo ..72..

so AtmA hai aur krodhAdikakA honApariNamanA so krodhAdi hai . tathA j~nAnakA jo honApariNamanA hai so krodhAdikA bhI honApariNamanA nahI.n hai, kyo.nki j~nAnake honeme.n (-pariNamaneme.n) jaise j~nAn hotA huA mAlUm pa.DtA hai usIprakAr krodhAdik bhI hote hue mAlUm nahI.n pa.Dte; aur krodhAdikA jo honApariNamanA vah j~nAnakA bhI honApariNamanA nahI.n hai, kyo.nki krodhAdike honeme.n (-pariNamaneme.n) jaise krodhAdik hote hue mAlUm pa.Dte hai.n vaise j~nAn bhI hotA huA mAlUm nahI.n pa.DtA . isaprakAr AtmAke aur krodhAdike nishchayase ekavastutva nahI.n hai . isaprakAr AtmA aur Asravo.nkA visheSh (antar) dekhanese jab yah AtmA unakA bhed (bhinnatA) jAnatA hai tab is AtmAke anAdi hone par bhI aj~nAnase utpanna huI aisI (parame.n) kartAkarmakI pravR^itti nivR^itta hotI hai; usakI nivR^itti hone par paudgalik dravyakarmakA bandhajo ki aj~nAnakA nimitta hai vahbhI nivR^itta hotA hai . aisA hone par, j~nAnamAtrase hI bandhakA nirodh siddha hotA hai .

bhAvArtha :krodhAdik aur j~nAn bhinna-bhinna vastuai.n hai.n; na to j~nAname.n krodhAdi hai aur na krodhAdime.n j~nAn hai . aisA unakA bhedaj~nAn ho tab unake ekatvasvarUpakA aj~nAn nAsh hotA hai aur aj~nAnake nAsh ho jAnese karmakA bandha bhI nahI.n hotA . isaprakAr j~nAnase hI bandhakA nirodh hotA hai ..71..

ab pUChatA hai ki j~nAnamAtrase hI bandhakA nirodh kaise hotA hai ? usakA uttar kahate hai.n :

ashuchipanA, viparItatA ye Asravo.nke jAnake,
aru duHkhakAraN jAnake, inase nivartan jIv kare
..72..

Page 134 of 642
PDF/HTML Page 167 of 675
single page version

j~nAtvA AsravANAmashuchitva.n cha viparItabhAva.n cha .
duHkhasya kAraNAnIti cha tato nivR^itti.n karoti jIvaH ..72..

jale jambAlavatkaluShatvenopalabhyamAnatvAdashuchayaH khalvAsravAH, bhagavAnAtmA tu nityamevAti- nirmalachinmAtratvenopalambhakatvAdatyanta.n shuchirev . jaDasvabhAvatve sati parachetyatvAdanyasvabhAvAH khalvAsravAH, bhagavAnAtmA tu nityamev vij~nAnaghanasvabhAvatve sati svaya.n chetakatvAdananyasvabhAv ev . AkulatvotpAdakatvAdduHkhasya kAraNAni khalvAsravAH, bhagavAnAtmA tu nityamevAnAkulatva- svabhAvenAkAryakAraNatvAdduHkhasyAkAraNamev . ityeva.n visheShadarshanen yadaivAyamAtmAtmAsravayorbheda.n jAnAti tadaiv krodhAdibhya Asravebhyo nivartate, tebhyo.anivartamAnasya pAramArthikatadbhedaj~nAnA- siddheH. tataH krodhAdyAsravanivR^ittyavinAbhAvino j~nAnamAtrAdevAj~nAnajasya paudgalikasya karmaNo

gAthArtha :[AsravANAm ] Asravo.nkI [ashuchitva.n cha ] ashuchitA aur [viparItabhAva.n cha ] viparItatA [cha ] tathA [duHkhasya kAraNAni iti ] ve duHkhake kAraN hai.n aisA [j~nAtvA ] jAnakar [jIvaH ] jIv [tataH nivR^itti.n ] unase nivR^itti [karoti ] karatA hai .

TIkA : jalame.n sevAl (kAI) hai so mal yA mail hai; us sevAlakI bhA.Nti Asrav malarUp yA mailarUp anubhavame.n Ate hai.n, isaliye ve ashuchi hai.n (apavitra hai.n); aur bhagavAn AtmA to sadA hI atinirmal chaitanyamAtrasvabhAvarUpase j~nAyak hai, isaliye atyanta shuchi hI hai (pavitra hI hai; ujjval hI hai) . Asravo.nke ja.DsvabhAvatva honese ve dUsareke dvArA jAnane yogya hai.n (kyo.nki jo ja.D.h.h ho vah apaneko tathA parako nahI.n jAnatA, use dUsarA hI jAnatA hai) isaliye ve chaitanyase anya svabhAvavAle hai.n; aur bhagavAn AtmA to, apaneko sadA hI vij~nAnaghanasvabhAvapanA honese, svaya.n hI chetak (j~nAtA) hai (svako aur parako jAnatA hai) isaliye vah chaitanyase ananya svabhAvavAlA hI hai (arthAt chaitanyase anya svabhAvavAlA nahI.n hai) . Asrav AkulatAke utpanna karanevAle hai.n, isaliye duHkhake kAraN hai.n; aur bhagavAn AtmA to, sadA hI nirAkulatA-svabhAvake kAraN kisIkA kArya tathA kisIkA kAraN na honese, duHkhakA akAraN hI hai (arthAt duHkhakA kAraN nahI.n hai) . isaprakAr visheSh (antar)ko dekhakar jab yah AtmA, AtmA aur Asravo.nke bhedako jAnatA hai usI samay krodhAdi Asravo.nse nivR^itta hotA hai, kyo.nki unase jo nirvR^itta nahI.n hotA use AtmA aur Asravo.nke pAramArthik (yathArtha) bhedaj~nAnakI siddhi hI nahI.n huI . isaliye krodhAdik Asravo.nse nivR^ittike sAth jo avinAbhAvI hai aise j~nAnamAtrase hI, aj~nAnajanya paudgalik karmake bandhakA nirodh hotA hai .


Page 135 of 642
PDF/HTML Page 168 of 675
single page version

bandhanirodhaH sidhyet . ki.nch yadidamAtmAsravayorbhedaj~nAna.n tatkimaj~nAna.n ki.n vA j~nAnam ? yadyaj~nAna.n tadA tadabhedaj~nAnAnna tasya visheShaH . j~nAna.n chet kimAsraveShu pravR^itta.n ki.n vAsravebhyo nivR^ittam ? AsraveShu pravR^itta.n chettadApi tadabhedaj~nAnAnna tasya visheShaH . Asravebhyo nivR^itta.n chettarhi katha.n na j~nAnAdev bandhanirodhaH ? iti nirasto.aj~nAnA.nshaH kriyAnayaH . yattvAtmAsravayorbhedaj~nAnamapi nAsravebhyo nivR^itta.n bhavati tajj~nAnamev na bhavatIti j~nAnA.nsho j~nAnanayo.api nirastaH .

aur, jo yah AtmA aur Asravo.nkA bhedaj~nAn hai so aj~nAn hai yA j~nAn ? yadi aj~nAn hai to AtmA aur Asravo.nke abhedaj~nAnase usakI koI visheShatA nahI.n huI . aur yadi j~nAn hai to vah Asravo.nme.n pravR^itta hai yA unase nivR^itta ? yadi Asravo.nme.n pravR^itta hotA hai to bhI AtmA aur Asravo.nke abhedaj~nAnase usakI koI visheShatA nahI.n huI . aur yadi Asravo.nse nivR^itta hai to j~nAnase hI bandhakA nirodh siddha huA kyo.n na kahalAyegA ? (siddha huA hI kahalAyegA .) aisA siddha honese aj~nAnakA a.nsh aise kriyAnayakA khaNDan huA . aur yadi AtmA aur Asravo.nkA bhedaj~nAn bhI Asravo.nse nivR^itta na ho to vah j~nAn hI nahI.n hai aisA siddha honese j~nAnakA a.nsh aise (ekAnta) j~nAnanayakA bhI khaNDan huA .

bhAvArtha :Asrav ashuchi hai.n, ja.D.h.h hai.n, duHkhake kAraN hai.n aur AtmA pavitra hai, j~nAtA hai, sukhasvarUp hai . isaprakAr lakShaNabhedase dono.nko bhinna jAnakar Asravo.nse AtmA nivR^itta hotA hai aur use karmakA bandha nahI.n hotA . AtmA aur Asravo.nkA bhed jAnane par bhI yadi AtmA Asravo.nse nivR^itta na ho to vah j~nAn hI nahI.n, kintu aj~nAn hI hai . yahA.N koI prashna kare ki avirat samyagdR^iShTiko mithyAtva aur anantAnuba.ndhI prakR^itiyo.nkA to Asrav nahI.n hotA, kintu anya prakR^itiyo.nkA to Asrav hokar bandha hotA hai; isaliye use j~nAnI kahanA yA aj~nAnI ? usakA samAdhAn :samyagdR^iShTi jIv j~nAnI hI hai, kyo.nki vah abhiprAyapUrvakake Asravo.nse nivR^itta huA hai . use prakR^itiyo.nkA jo Asrav tathA bandha hotA hai vah abhiprAyapUrvak nahI.n hai . samyagdR^iShTi honeke bAd paradravyake svAmitvakA abhAv hai; isaliye, jab tak usako chAritramohakA uday hai tab tak usake udayAnusAr jo Asrav-bandha hotA hai usakA svAmitva usako nahI.n hai . abhiprAyame.n to vah Asrav-bandhase sarvathA nivR^itta honA hI chAhatA hai . isaliye vah j~nAnI hI hai .

jo yah kahA hai ki j~nAnIko bandha nahI.n hotA usakA kAraN isaprakAr hai : mithyAtvasambandhI bandha jo ki ananta sa.nsArakA kAraN hai vahI yahA.N pradhAnatayA vivakShit hai . avirati Adise jo bandha hotA hai vah alpa sthiti-anubhAgavAlA hai, dIrgha sa.nsArakA kAraN nahI.n


Page 136 of 642
PDF/HTML Page 169 of 675
single page version

(mAlinI)
parapariNatimujjhat khaNDayadbhedavAdA-
nidamuditamakhaNDa.n j~nAnamuchchaNDamuchchaiH
.
nanu kathamavakAshaH kartR^ikarmapravR^itte-
rih bhavati katha.n vA paudgalaH karmabandhaH
..47..
hai; isaliye vah pradhAn nahI.n mAnA gayA . athavA to aisA kAraN hai ki :j~nAn bandhakA kAraN
nahI.n hai . jab tak j~nAname.n mithyAtvakA uday thA tab tak vah aj~nAn kahalAtA thA aur mithyAtvake
jAneke bAd aj~nAn nahI.n, kintu j~nAn hI hai . usame.n jo kuCh chAritramoh sambandhI vikAr hai usakA
svAmI j~nAnI nahI.n, isaliye j~nAnIke bandha nahI.n hai; kyo.nki vikAr jo ki bandharUp hai aur bandhakA
kAraN hai, vah to bandhakI pa.nktime.n hai, j~nAnakI pa.nktime.n nahI.n
. is arthake samarthanarUp kathan Age
gAthAo.nme.n AyegA ..72..
yahA.N kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[parapariNatim ujjhat ] parapariNatiko Cho.DtA huA, [bhedavAdAn khaNDayat ] bhedake ka thano.nko to.DtA huA, [idam akhaNDam uchchaNDam j~nAnam ] yah akhaNDa aur atya.nt prachaNDa j~nAn [uchchaiH uditam ] pratyakSha udayako prApta huA hai . [nanu ] aho ! [ih ] aise j~nAname.n [kartR^ikarmapravR^ittiH ] (paradraDDavyake) ka rtAk rmakI pravR^ittikA [katham avakAshaH ] avakAsh kaise ho sakatA hai ? [vA ] tathA [paudgalaH karmabandhaH ] paudgalik ka rmaba.ndh bhI [katha.n bhavati ] kaise ho sakatA hai ? (nahI.n ho sakatA .)

(j~neyo.nke nimittase tathA kShayopashamake visheShase j~nAname.n jo anek khaNDarUp AkAr pratibhAsit hote the unase rahit j~nAnamAtra AkAr ab anubhavame.n AyA, isaliye j~nAnako ‘akhaNDa’ visheShaN diyA hai . matij~nAnAdi jo anek bhed kahe jAte the unhe.n dUr karatA huA udayako prApta huA hai, isaliye ‘bhedake kathano.nko to.DtA huA’ aisA kahA hai . parake nimittase rAgAdirUp pariNamit hotA thA us pariNatiko Cho.DtA huA udayako prApta huA hai, isaliye ‘parapariNatiko Cho.DtA huA’ aisA kahA hai . parake nimittase rAgAdirUp pariNamit nahI.n hotA, balavAn hai isaliye ‘atyanta prachaNDa’ kahA hai .)

bhAvArtha :karmabandha to aj~nAnase huI kartAkarmakI pravR^ittise thA . ab jab bhedabhAvako aur parapariNatiko dUr karake ekAkAr j~nAn pragaT huA tab bhedarUp kArakakI pravR^itti miT gaI; tab phi ra ab bandha kisaliye hogA ? arthAt nahI.n hogA .47.


Page 137 of 642
PDF/HTML Page 170 of 675
single page version

ken vidhinAyamAsravebhyo nivartat iti chet
ahamekko khalu suddho Nimmamao NANada.nsaNasamaggo .
tamhi Thido tachchitto savve ede khaya.n Nemi ..73..
ahamekaH khalu shuddhaH nirmamataH j~nAnadarshanasamagraH .
tasmin sthitastachchitaH sarvAnetAn kShaya.n nayAmi ..73..

ahamayamAtmA pratyakShamakShuNNamananta.n chinmAtra.n jyotiranAdyanantanityoditavij~nAnaghanasvabhAv- bhAvatvAdekaH, sakalakArakachakraprakriyottIrNanirmalAnubhUtimAtratvAchChuddhaH, pudgalasvAmikasya krodhAdi- bhAvavaishvarUpasya svasya svAmitven nityamevApariNamanAnnirmamataH, chinmAtrasya mahaso vastusvabhAvat ev sAmAnyavisheShAbhyA.n sakalatvAd j~nAnadarshanasamagraH, gaganAdivatpAramArthiko vastuvisheSho.asmi . tadahamadhunAsminnevAtmani nikhilaparadravyapravR^ittinivR^ittyA nishchalamavatiShThamAnaH sakalaparadravyanimittak-

ab prashna karatA hai ki yah AtmA kis vidhise Asravo.nse nivR^itta hotA hai ? usake uttararUp gAthA kahate hai.n :

mai.n ek, shuddha, mamatvahIn ru j~nAnadarshanapUrNa hU.N .
isame.n rah sthit, lIn isame.n, shIghra ye sab kShay karU.N ..73..

gAthArtha :j~nAnI vichAr karatA hai ki[khalu ] nishchayase [aham ] mai.n.n [ekaH ] ek hU.N, [shuddhaH ] shuddha hU.N, [nirmamataH ] mamatArahit hU.N, [j~nAnadarshanasamagraH ] j~nAnadarshanase pUrNa hU.N; [tasmin sthitaH ] us svabhAvame.n rahatA huA, [tachchittaH ] usase (-us chaitanya-anubhavame.n) lIn hotA huA (mai.n) [etAn ] in [sarvAn ] kroedhAdik sarva Asravo.nko [kShaya.n ] kShayako [nayAmi ] prApta karAtA hU.N .

TIkA :mai.n yah AtmApratyakSha akhaNDa ananta chinmAtra jyotianAdi-ananta nitya-udayarUp vij~nAnaghanasvabhAvabhAvatvake kAraN ek hU.N; (kartA, karma, karaN, sa.npradAn, apAdAn aur adhikaraNasvarUp) sarva kArako.nkI samUhakI prakriyAse pArako prApta jo nirmal anubhUti, us anubhUtimAtrapaneke kAraN shuddha hU.N; pudgaladravya jisakA svAmI hai aisA jo krodhAdibhAvo.nkA vishvarUpatva (anekarUpatva) usake svAmIpanerUp svaya.n sadA hI nahI.n pariNamatA honese mamatArahit hU.N; chinmAtra jyotikI, vastusvabhAvase hI, sAmAnya aur visheShase paripUrNatA honese, mai.n j~nAnadarshanase paripUrNa hU.N .aisA mai.n AkAshAdi dravyakI bhA.Nti pAramArthik vastuvisheSh hU.N . isaliye ab mai.n

18

Page 138 of 642
PDF/HTML Page 171 of 675
single page version

visheShachetanacha.nchalakallolanirodhenemamev chetayamAnaH svAj~nAnenAtmanyutplavamAnAnetAn bhAvAnakhilA- nev kShapayAmItyAtmani nishchitya chirasa.ngR^ihItamuktapotapAtraH samudrAvarta iv jhagityevodvAntasamasta- vikalpo.akalpitamachalitamamalamAtmAnamAlambamAno vij~nAnaghanabhUtaH khalvayamAtmAsravebhyo nivartate .

katha.n j~nAnAsravanivR^ittyoH samakAlatvamiti chet
jIvaNibaddhA ede adhuv aNichchA tahA asaraNA ya .
dukkhA dukkhaphal tti ya NAdUN Nivattade tehi.n ..74..
jIvanibaddhA ete adhruvA anityAstathA asharaNAshcha .
duHkhAni duHkhaphalA iti cha j~nAtvA nivartate tebhyaH ..74..
samasta paradravyapravR^ittise nivR^itti dvArA isI AtmasvabhAvame.n nishchal rahatA huA, samasta paradravyake
nimittase visheSharUp chetaname.n honevAle cha~nchal kallolo.nke nirodhase isako hI (is
chaitanyasvarUpako hI) anubhav karatA huA, apane aj~nAnase AtmAme.n utpanna honevAle jo yah
krodhAdik bhAv hai.n un sabakA kShay karatA hU.N
aisA AtmAme.n nishchay karake, jisane bahut samayase
paka.De hue jahAjako Cho.D.h.h diyA hai aise samudrake bha.NvarakI bhA.Nti, jisane sarva vikalpo.nko shIghra hI
vaman kar diyA hai aisA, nirvikalpa achalit nirmal AtmAkA avalamban karatA huA, vij~nAnaghan
hotA huA, yah AtmA Asravo.nse nivR^itta hotA hai
.

bhAvArtha :shuddhanayase j~nAnIne AtmAkA aisA nishchay kiyA hai ki‘mai.n ek hU.N, shuddha hU.N, paradravyake prati mamatArahit hU.N, j~nAnadarshanase pUrNa vastu hU.N’ . jab vah j~nAnI AtmA aise apane svarUpame.n rahatA huA usIke anubhavarUp ho tab krodhAdik Asrav kShayako prApta hote hai.n . jaise samudrake Avartta(bha.Nvar)ne bahut samayase jahAjako paka.D.h.h rakhA ho aur jab vah Avartta shaman ho jAtA hai tab vah us jahAjako Cho.D.h.h detA hai, isIprakAr AtmA vikalpo.nke Avarttako shaman karatA huA Asravo.nko Cho.D.h.h detA hai ..73..

ab prashna karatA hai ki j~nAn honekA aur Asravo.nkI nivR^ittikA samakAl (ek kAl) kaise hai ? usake uttararUp gAthA kahate hai.n :

ye sarva jIvanibaddha, adhruv, sharaNahIn, anitya hai.n,
ye duHkh, duHkhaphal jAnake inase nivartan jIv kare
..74..
gAthArtha :[ete ] yah Asrav [jIvanibaddhAH ] jIvake sAth nibaddha hai.n, [adhruvAH ]

Page 139 of 642
PDF/HTML Page 172 of 675
single page version

jatupAdapavadvadhyaghAtakasvabhAvatvAjjIvanibaddhAH khalvAsravAH, na punaraviruddhasvabhAvatvA- bhAvAjjIv ev . apasmArarayavadvardhamAnahIyamAnatvAdadhruvAH khalvAsravAH, dhruvashchinmAtro jIv ev . shItadAhajvarAveshavat krameNojjR^imbhamANatvAdanityAH khalvAsravAH, nityo vij~nAnaghanasvabhAvo jIv ev . bIjanirmokShakShaNakShIyamANadAruNasmarasa.nskAravattrAtumashakyatvAdasharaNAH khalvAsravAH, sasharaNaH svaya.n guptaH sahajachichChaktirjIv ev . nityamevAkulasvabhAvatvAdduHkhAni khalvAsravAH, aduHkha.n nityamevAnAkulasvabhAvo jIv ev . AyatyAmAkulatvotpAdakasya pudgalapariNAmasya hetutvAdduHkhaphalAH khalvAsravAH, aduHkhaphalaH sakalasyApi pudgalapariNAmasyAhetutvAjjIv ev . iti vikalpAnantaramev shithilitakarmavipAko vighaTitaghanaughaghaTano digAbhog iv adhruv hai.n, [anityAH ] anitya hai.n [tathA cha ] tathA [asharaNAH ] asharaN hai.n, [cha ] aur ve [duHkhAni ] duHkharUp hai.n, [duHkhaphalAH ] duHkh hI jinakA phal hai aise hai.n,[iti j~nAtvA ] aisA jAnakar j~nAnI [tebhyaH ] unase [nivartate ] nivR^itta hotA hai .

TIkA :vR^ikSha aur lAkhakI bhA.Nti vadhya-ghAtakasvabhAvapanA honese Asrav jIvake sAth ba.Ndhe hue hai.n; kintu aviruddhasvabhAvatvakA abhAv honese ve jIv hI nahI.n hai.n . [lAkhake nimittase pIpal Adi vR^ikShakA nAsh hotA hai . lAkh ghAtak hai aur vR^ikSha vadhya (ghAt hone yogya) hai . isaprakAr lAkh aur vR^ikShakA svabhAv ek-dUsarese viruddha hai, isaliye lAkh vR^ikShake sAth mAtra ba.ndhI huI hI hai; lAkh svaya.n vR^ikSha nahI.n hai . isIprakAr Asrav ghAtak hai.n aur AtmA vadhya hai . isaprakAr viruddha svabhAv honese Asrav svaya.n jIv nahI.n hai . ] Asrav mR^igIke vegakI bhA.Nti ba.Dhte-ghaTate honese adhruv hai.n; chaitanyamAtra jIv hI dhruv hai . Asrav shItadAhajvarake AveshakI bhA.Nti anukramase utpanna hote hai.n isalie anitya hai.n; vij~nAnaghan jisakA svabhAv hai aisA jIv hI nitya hai . jaise kAmasevaname.n vIrya ChUT jAtA hai usI kShaN dAruN sa.nskAr naShTa ho jAtA hai, kisIse nahI.n rokA jA sakatA, isIprakAr karmoday ChUT jAtA hai usI kShaN Asrav nAshako prApta ho jAte hai.n, roke nahI.n jA sakate, isaliye ve (Asrav) asharaN hai.n; svaya.nrakShit sahajachitshaktirUp jIv hI sharaNasahit hai . Asrav sadA hI Akul svabhAvavAle honese duHkharUp hai.n; sadA hI nirAkul svabhAvavAlA jIv hI aduHkharUp arthAt sukharUp hai . Asrav AgAmI kAlame.n AkulatAko utpanna karanevAle aise pudgalapariNAmake hetu honese duHkhaphalarUp (duHkh jisakA phal hai aise) hai.n; jIv hI samasta pudgalapariNAmakA ahetu honese aduHkhaphal (duHkhaphalarUp nahI.n) hai .aisA Asravo.nkA aur jIvakA bhedaj~nAn hote hI (tatkAl hI) jisame.n karmavipAk shithil ho gayA hai aisA vah AtmA, jisame.n


Page 140 of 642
PDF/HTML Page 173 of 675
single page version

nirargalaprasaraH sahajavijR^imbhamANachichChaktitayA yathA yathA vij~nAnaghanasvabhAvo bhavati tathA tathAsravebhyo nivartate, yathA yathAsravebhyashcha nivartate tathA tathA vij~nAnaghanasvabhAvo bhavatIti . tAvadvij~nAnaghanasvabhAvo bhavati yAvat samyagAsravebhyo nivartate, tAvadAsravebhyashcha nivartate yAvatsamyagvij~nAnaghanasvabhAvo bhavatIti j~nAnAsravanivR^ittyoH samakAlatvam . bAdalasamUhakI rachanA khaNDit ho gaI hai aise dishAke vistArakI bhA.Nti amaryAd jisakA vistAr hai aisA, sahajarUpase vikAsako prApta chitshaktise jyo.n-jyo.n vij~nAnaghanasvabhAv hotA jAtA hai tyo.n-tyo.n Asravo.nse nivR^itta hotA jAtA hai, aur jyo.n-jyo.n Asravo.nse nivR^itta hotA jAtA hai tyo.n-tyo.n vij~nAnaghanasvabhAv hotA jAtA hai; utanA vij~nAnaghanasvabhAv hotA hai jitanA samyak prakArase Asravo.nse nivR^itta hotA hai, aur utanA Asravo.nse nivR^itta hotA hai jitanA samyak prakArase vij~nAnaghanasvabhAv hotA hai . isaprakAr j~nAnako aur Asravo.nkI nivR^ittiko samakAlapanA hai .

bhAvArtha :Asravo.nkA aur AtmAkA jaisA U par kahA hai tadanusAr bhed jAnate hI, jis-jis prakArase jitane-jitane a.nshame.n AtmA vij~nAnaghanasvabhAv hotA hai us-us prakArase utane-utane a.nshame.n vah Asravo.nse nivR^itta hotA hai . jab sampUrNa vij~nAnaghanasvabhAv hotA hai tab samasta Asravo.nse nivR^itta hotA hai . isaprakAr j~nAnakA aur AsravanivR^ittikA ek kAl hai .

yah Asravo.nko dUr honekA aur sa.nvar honekA varNan guNasthAno.nkI paripATIrUpase tattvArthasUtrakI TIkA Adi siddhAntashAstro.nme.n hai vahA.Nse jAnanA . yahA.N to sAmAnya prakaraN hai, isaliye sAmAnyatayA kahA hai .

‘AtmA vij~nAnaghanasvabhAv hotA jAtA hai’ isakA kyA artha hai ? usakA uttar : ‘AtmA vij~nAnaghanasvabhAv hotA jAtA hai arthAt AtmA j~nAname.n sthit hotA jAtA hai .’ jab tak mithyAtva ho tab tak j~nAnako (bhale hI vah kShAyopashamik j~nAn adhik ho to bhI) aj~nAn kahA jAtA hai aur mithyAtvake jAneke bAd use (bhale hI vah kShAyopashamik j~nAn alpa ho to bhI) vij~nAn kahA jAtA hai . jyo.n-jyo.n vah j~nAn arthAt vij~nAn sthir-ghan hotA jAtA hai tyo.n-tyo.n Asravo.nkI nivR^itti hotI jAtI hai aur jyo.n-jyo.n Asravo.nkI nivR^itti hotI jAtI hai tyo.n-tyo.n j~nAn (vij~nAn) sthir-ghan hotA jAtA hai, arthAt AtmA vij~nAnaghanasvabhAv hotA jAtA hai ..74..

ab isI arthakA kalasharUp tathA Ageke kathanakA sUchak kAvya kahate hai.n :


Page 141 of 642
PDF/HTML Page 174 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
ityeva.n virachayya samprati paradravyAnnivR^itti.n parA.n
sva.n vij~nAnaghanasvabhAvamabhayAdAstighnuvAnaH param
.
aj~nAnotthitakartR^ikarmakalanAt kleshAnnivR^ittaH svaya.n
j~nAnIbhUt itashchakAsti jagataH sAkShI purANaH pumAn
..48..
kathamAtmA j~nAnIbhUto lakShyat iti chet
kammassa ya pariNAma.n Nokammassa ya tahev pariNAma.n .
Na karei eyamAdA jo jANadi so havadi NANI ..75..
karmaNashcha pariNAma.n nokarmaNashcha tathaiv pariNAmam .
na karotyenamAtmA yo jAnAti sa bhavati j~nAnI ..75..

shlokArtha :[iti eva.n ] isaprakAr pUrvak thit vidhAnase, [samprati ] adhunA (tatkAl) hI [paradravyAt ] paradraDDavyase [parA.n nivR^itti.n virachayya ] utkR^iShTa (sarva prakAre) nivR^itti rkarake, [vij~nAnaghanasvabhAvam param sva.n abhayAt AstighnuvAnaH ] vij~nAnaghanasvabhAvarUp ke val apane par nirbhayatAse ArUDh hotA huA arthAt apanA Ashray karatA huA (athavA apaneko niHsha.nkatayA AstikyabhAvase sthir karatA huA), [aj~nAnotthitakartR^ikarmakalanAt kleshAt ] aj~nAnase utpanna huI kartAkarmakI pravR^ittike abhyAsase utpanna kleshase [nivR^ittaH ] nivR^itta huA, [svaya.n j~nAnIbhUtaH ] svaya.n j~nAnasvarUp hotA huA, [jagataH sAkShI ] jagatakA sAkShI (j~nAtAdraDDaShTA), [purANaH pumAn ] purAN puruSh (AtmA) [itaH chakAsti ] ab yahA.Nse prakAshamAn hotA hai .48.

ab pUChate hai.n kiAtmA j~nAnasvarUp arthAt j~nAnI ho gayA yah kaise pahichAnA jAtA hai ? usakA chihna (lakShaN) kahiye . usake uttararUp gAthA kahate hai.n :

jo karmakA pariNAm aru nokarmakA pariNAm hai so nahi.n kare jo, mAtra jAne, vo hi AtmA j~nAni hai ..75..

gAthArtha[yaH ] jo [AtmA ] AtmA [enam ] is [karmaNaH pariNAma.n cha ] ka rmake pariNAmako [tathA ev cha ] tathA [nokarmaNaH pariNAma.n ] nok rmake pariNAmako [na karoti ] nahI.n karatA, kintu [jAnAti ] jAnatA hai [saH ] vah [j~nAnI ] j~nAnI [bhavati ] hai .


Page 142 of 642
PDF/HTML Page 175 of 675
single page version

yaH khalu moharAgadveShasukhaduHkhAdirUpeNAntarutplavamAna.n karmaNaH pariNAma.n sparsharasaga.ndh- varNashabdaba.ndhasa.nsthAnasthaulyasaukShmyAdirUpeN bahirutplavamAna.n nokarmaNaH pariNAma.n cha samastamapi paramArthataH pudgalapariNAmapudgalayorev ghaTamR^ittikayoriv vyApyavyApakabhAvasadbhAvAt pudgaladravyeN kartrA svata.ntravyApaken svaya.n vyApyamAnatvAtkarmatven kriyamANa.n pudgalapariNAmAtmanorghaTakumbhakArayoriv vyApyavyApakabhAvAbhAvAt kartR^ikarmatvAsiddhau na nAm karotyAtmA, kintu paramArthataH pudgalapariNAm- j~nAnapudgalayorghaTaku.nbhakAravadvayApyavyApakabhAvAbhAvAt kartR^ikarmatvAsiddhAvAtmapariNAmAtmanorghaT- mR^ittikayoriv vyApyavyApakabhAvasadbhAvAdAtmadravyeN kartrA svatantravyApaken svaya.n vyApyamAnatvAt pudgalapariNAmaj~nAna.n karmatven kurvantamAtmAna.n jAnAti so.atyantaviviktaj~nAnIbhUto j~nAnI syAt . na chaiva.n j~nAtuH pudgalapariNAmo vyApyaH, pudgalAtmanorj~neyaj~nAyakasambandhavyavahAramAtre satyapi

TIkA :nishchayase moh, rAg, dveSh, sukh, duHkh AdirUpase antara~N.hgame.n utpanna honevAlA jo karmakA pariNAm, aur sparsha, ras, gandha, varNa, shabda, bandha, sa.nsthAn, sthUlatA, sUkShmatA AdirUpase bAhar utpanna honevAlA jo nokarmakA pariNAm, vah sab hI pudgalapariNAm hai.n . paramArthase, jaise gha.Deke aur miTTIke vyApyavyApakabhAvakA sadbhAv honese kartAkarmapanA hai usIprakAr pudgalapariNAmake aur pudgalake hI vyApyavyApakabhAvakA sadbhAv honese kartAkarmapanA hai . pudgaladravya svatantra vyApak hai, isaliye pudgalapariNAmakA kartA hai aur pudgalapariNAm us vyApakase svaya.n vyApta (vyApyarUp) honeke kAraN karma hai . isaliye pudgaladravyake dvArA kartA hokar karmarUpase kiyA jAnevAlA jo samasta karmanokarmarUp pudgalapariNAm hai use jo AtmA, pudgalapariNAmako aur AtmAko ghaT aur kumhArakI bhA.Nti vyApyavyApakabhAvake abhAvake kAraN kartAkarmapanekI asiddhi honese, paramArthase karatA nahI.n hai, parantu (mAtra) pudgalapariNAmake j~nAnako (AtmAke) karmarUpase karate hue apane AtmAko jAnatA hai, vah AtmA (karmanokarmase) atyanta bhinna j~nAnasvarUp hotA huA j~nAnI hai

.

(pudgalapariNAmakA j~nAn AtmAkA karma kis prakAr hai ? so samajhAte hai.n :) paramArthase pudgalapariNAmake j~nAnako aur pudgalako ghaT aur kumhArakI bhA.Nti vyApyavyApakabhAvakA abhAv honese kartAkarmapanekI asiddhi hai aur jaise gha.De aur miTTIke vyApyavyApakabhAvakA sadbhAv honese kartAkarmapanA hai usIprakAr AtmapariNAm aur AtmAke vyApyavyApakabhAvakA sadbhAv honese kartAkarmapanA hai . Atmadravya svatantra vyApak honese AtmapariNAmakA arthAt pudgalapariNAmake j~nAnakA kartA hai aur pudgalapariNAmakA j~nAn us vyApakase svaya.n vyApta (vyApyarUp) honese karma hai . aur isaprakAr (j~nAtA pudgalapariNAmakA j~nAn karatA hai


Page 143 of 642
PDF/HTML Page 176 of 675
single page version

pudgalapariNAmanimittakasya j~nAnasyaiv j~nAturvyApyatvAt .

(shArdUlavikrIDit)
vyApyavyApakatA tadAtmani bhavennaivAtadAtmanyapi
vyApyavyApakabhAvasambhavamR^ite kA kartR^ikarmasthitiH
.
ityuddAmavivekaghasmaramahobhAreN bhinda.nstamo
j~nAnIbhUy tadA sa eSh lasitaH kartR^itvashUnyaH pumAn
..49..

isaliye) aisA bhI nahI.n hai ki pudgalapariNAm j~nAtAkA vyApya hai; kyo.nki pudgal aur AtmAke j~neyaj~nAyakasambandha vyavahAramAtra hone par bhI pudgalapariNAm jisakA nimitta hai aisA j~nAn hI j~nAtAkA vyApya hai . (isaliye vah j~nAn hI j~nAtAkA karma hai .)..75..

ab isI arthakA samarthak kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[vyApyavyApakatA tadAtmani bhavet ] vyApyavyApakatA tatsvarUpame.n hI hotI hai, [atadAtmani api na ev ] atatsvarUpame.n nahI.n hI hotI . aur [vyApyavyApakabhAvasambhavam R^ite ] vyApyavyApakabhAvake sambhav binA [kartR^ikarmasthitiH kA ] kartAkarmakI sthiti kaisI ? arthAt kartAkarmakI sthiti nahI.n hI hotI . [iti uddAm-vivek- ghasmar-mahobhAreN ] aise prabal vivekarUp, aur sabako grAsIbhUt karaneke svabhAvavAle j~nAnaprakAshake bhArase [tamaH bhindan ] aj~nAnA.ndhakArako bhedatA huA, [saH eShaH pumAn ] yah AtmA [j~nAnIbhUy ] j~nAnasvarUp hokar, [tadA ] us samay [kartR^itvashUnyaH lasitaH ] kartR^itvarahit huA shobhit hotA hai .

bhAvArtha :jo sarva avasthAo.nme.n vyApta hotA hai so to vyApak hai aur koI ek avasthAvisheSh vah, (us vyApakakA) vyApya hai . isaprakAr dravya to vyApak hai aur paryAy vyApya hai . dravya-paryAy abhedarUp hI hai . jo dravyakA AtmA, svarUp athavA sattva hai vahI paryAyakA AtmA, svarUp athavA sattva hai . aisA honese dravya paryAyame.n vyApta hotA hai aur paryAy dravyake dvArA vyApta ho jAtI hai . aisI vyApyavyApakatA tatsvarUpame.n hI (abhinna sattAvAle padArthame.n hI) hotI hai; atatsvarUpame.n (jinakI sattAsattva bhinna-bhinna hai aise padArtho.nme.n) nahI.n hI hotI . jahA.N vyApyavyApakabhAv hotA hai vahI.n kartAkarmabhAv hotA hai; vyApyavyApakabhAvake binA kartAkarmabhAv nahI.n hotA . jo aisA jAnatA hai vah pudgal aur AtmAke kartAkarmabhAv nahI.n hai aisA jAnatA hai . aisA jAnane par vah j~nAnI hotA hai, kartAkarmabhAvase rahit hotA hai aur j~nAtAdraShTAjagatakA sAkShIbhUthotA hai .49.


Page 144 of 642
PDF/HTML Page 177 of 675
single page version

pudgalakarma jAnato jIvasya sah pudgalen kartR^ikarmabhAvaH ki.n bhavati ki.n na bhavatIti chet
Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na paradavvapajjAe .
NANI jANa.nto vi hu poggalakamma.n aNeyaviha.n ..76..
nApi pariNamati na gR^ihNAtyutpadyate na paradravyaparyAye .
j~nAnI jAnannapi khalu pudgalakarmAnekavidham ..76..

yato ya.n prApya.n vikArya.n nirvartya.n cha vyApyalakShaNa.n pudgalapariNAma.n karma pudgaladravyeN svayamantarvyApaken bhUtvAdimadhyAnteShu vyApya ta.n gR^ihNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnen cha kriyamANa.n jAnannapi hi j~nAnI svayamantarvyApako bhUtvA bahiHsthasya paradravyasya pariNAma.n mR^ittikAkalash- mivAdimadhyAnteShu vyApya na ta.n gR^ihNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate cha, tataH prApya.n vikArya.n

ab yah prashna karatA hai ki pudgalakarmako jAnanevAle jIvake pudgalake sAth kartAkarmabhAv hai yA nahI.n ? usakA uttar kahate hai.n :

bahubhA.Nti pudgalakarma sab, j~nAnI puruSh jAnA kare,
paradravyaparyAyo.n na praName, nahi.n grahe, nahi.n Upaje
..76..

gAthArtha :[j~nAnI ] j~nAnI [anekavidham ] anek prakArake [pudgalakarma ] pudgalakarmako [jAnan api ] jAnatA huA bhI [ khalu ] nishchayase [paradravyaparyAye ] paradravyakI paryAyame.n [na api pariNamati ] pariNamit nahI.n hotA, [ na gR^ihNAti ] use grahaN nahI.n karatA aur [na utpadyate ] us rUp utpanna nahI.n hotA .

TIkA :prApya, vikArya aur nirvartya aisA, vyApyalakShaNavAlA pudgalake pariNAmasvarUp karma (kartAkA kArya), usame.n pudgaladravya svaya.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, use grahaN karatA huA, us-rUp pariNaman karatA huA us-rUp utpanna hotA huA, us pudgalapariNAmako karatA hai; isaprakAr pudgaladravyase kiye jAnevAle pudgalapariNAmako j~nAnI jAnatA huA bhI, jaise miTTI svaya.n gha.Deme.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, gha.Deko grahaN karatI hai, gha.Dke rUpame.n pariNamit hotI hai aur gha.Deke rUpame.n utpanna hotI hai usIprakAr, j~nAnI svaya.n bAhyasthit (bAhar rahanevAle) paradravyake pariNAmame.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, use grahaN nahI.n karatA, us-rUp pariNamit nahI.n hotA aur us-rUp utpanna nahI.n hotA; isaliye, yadyapi j~nAnI pudgalakarmako jAnatA hai tathApi, prApya, vikArya aur nirvartya aisA jo


Page 145 of 642
PDF/HTML Page 178 of 675
single page version

nirvartya.n cha vyApyalakShaNa.n paradravyapariNAma.n karmAkurvANasya, pudgalakarma jAnato.api j~nAninaH pudgalen sah na kartR^ikarmabhAvaH .

svapariNAma.n jAnato jIvasya sah pudgalen kartR^ikarmabhAvaH ki.n bhavati ki.n na bhavatIti chet

Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na paradavvapajjAe .
NANI jANa.nto vi hu sagapariNAma.n aNeyaviha.n ..77..

vyApyalakShaNavAlA paradravyapariNAmasvarUp karma hai, use na karanevAle j~nAnIko pudgalake sAth kartAkarmabhAv nahI.n hai .

bhAvArtha :jIv pudgalakarmako jAnatA hai tathApi use pudgalake sAth kartAkarmapanA nahI.n hai .

sAmAnyatayA kartAkA karma tIn prakArakA kahA jAtA hainirvartya, vikArya aur prApya . kartAke dvArA, jo pahale na ho aisA navIn kuCh utpanna kiyA jAye so kartAkA nirvartya karma hai . kartAke dvArA, padArthame.n vikArparivartan karake jo kuCh kiyA jAye vah kartAkA vikArya karma hai . kartA, jo nayA utpanna nahI.n karatA tathA vikAr karake bhI nahI.n karatA, mAtra jise prApta karatA hai vah kartAkA prApya karma hai .

jIv pudgalakarmako navIn utpanna nahI.n kar sakatA, kyo.nki chetan ja.Dko kaise utpanna kar sakatA hai ? isaliye pudgalakarma jIvakA nirvartya karma nahI.n hai . jIv pudgalame.n vikAr karake use pudgalakarmarUp pariNaman nahI.n karA sakatA, kyo.nki chetan ja.Dko kaise pariNamit kar sakatA hai ? isaliye pudgalakarma jIvakA vikArya karma bhI nahI.n hai . paramArthase jIv pudgalako grahaN nahI.n kar sakatA, kyo.nki amUrtik padArtha mUrtikako kaise grahaN kar sakatA hai ? isaliye pudgalakarma jIvakA prApya karma bhI nahI.n hai . isaprakAr pudgalakarma jIvakA karma nahI.n hai aur jIv usakA kartA nahI.n hai . jIvakA svabhAv j~nAtA hai, isaliye j~nAnarUp pariNaman karatA huA svaya.n pudgalakarmako jAnatA hai; isaliye pudgalakarmako jAnanevAle aise jIvakA parake sAth kartAkarmabhAv kaise ho sakatA hai ? nahI.n ho sakatA ..76..

ab prashna karatA hai ki apane pariNAmako jAnanevAle aise jIvako pudgalake sAth kartAkarmabhAv (kartAkarmapanA) hai yA nahI.n ? usakA uttar kahate hai.n :

bahubhA.Nti nij pariNAm sab, j~nAnI puruSh jAnA kare,
paradravyaparyAyo.n na praName, nahi.n grahe, nahi.n Upaje
..77..
19

Page 146 of 642
PDF/HTML Page 179 of 675
single page version

nApi pariNamati na gR^ihNAtyutpadyate na paradravyaparyAye .
j~nAnI jAnannapi khalu svakapariNAmamanekavidham ..77..

yato ya.n prApya.n vikArya.n nirvartya.n cha vyApyalakShaNamAtmapariNAma.n karma AtmanA svayamantarvyApaken bhUtvAdimadhyAnteShu vyApya ta.n gR^ihNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnen cha kriyamANa.n jAnannapi hi j~nAnI svayamantarvyApako bhUtvA bahiHsthasya paradravyasya pariNAma.n mR^ittikAkalashamivAdimadhyAnteShu vyApya na ta.n gR^ihNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate cha, tataH prApya.n vikArya.n nirvartya.n cha vyApyalakShaNa.n paradravyapariNAma.n karmAkurvANasya svapariNAma.n jAnato.api j~nAninaH pudgalen sah na kartR^ikarmabhAvaH .

pudgalakarmaphala.n jAnato jIvasya sah pudgalen kartR^ikarmabhAvaH ki.n bhavati ki.n na bhavatIti chet

gAthArtha :[j~nAnI ] j~nAnI [anekavidham ] anek prakArake [svakapariNAmam ] apane pariNAmako [jAnan api ] jAnatA huA bhI [ khalu ] nishchayase [paradravyaparyAye ] paradravyakI paryAyame.n [na api pariNamati ] pariNamit nahI.n hotA, [ na gR^ihNAti ] use grahaN nahI.n karatA aur [na utpadyate ] usrUp utpanna nahI.n hotA .

TIkA :prApya, vikArya aur nirvartya aisA, vyApyalakShaNavAlA AtmAke pariNAmasvarUp jo karma (kartAkA kArya), usame.n AtmA svaya.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, use grahaN karatA huA, us-rUp pariNaman karatA huA aur us-rUp utpanna hotA huA, us AtmapariNAmako karatA hai; isaprakAr AtmAke dvArA kiye jAnevAle AtmapariNAmako j~nAnI jAnatA huA bhI, jaise miTTI svaya.n gha.Deme.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, gha.Deko grahaN karatI hai, ghaDeke rUpame.n pariNamit hotI hai aur gha.Deke rUpame.n utpanna hotI hai usIprakAr, j~nAnI svaya.n bAhyasthit aise paradravyake pariNAmame.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, use grahaN nahI.n karatA, us-rUp pariNamit nahI.n hotA aur us-rUp utpanna nahI.n hotA; isaliye yadyapi j~nAnI apane pariNAmako jAnatA hai tathApi, prApya, vikArya aur nirvartya aisA jo vyApyalakShaNavAlA paradravyapariNAmasvarUp karma hai, use na karanevAle j~nAnIko pudgalake sAth kartAkarmabhAv nahI.n hai

.

bhAvArtha :jaisA 76vI.n gAthAme.n kahA hai tadanusAr yahA.N bhI jAn lenA . vahA.N ‘pudgalakarmako jAnatA huA j~nAnI’ aisA kahA thA usake sthAn par yahA.N ‘apane pariNAmako jAnatA huA j~nAnI’ aisA kahA haiitanA antar hai ..77..

ab prashna karatA hai ki pudgalakarmake phalako jAnanevAle aise jIvako pudgalake sAth kartAkarmabhAv (kartAkarmapanA) hai yA nahI.n ? usakA uttar kahate hai.n :


Page 147 of 642
PDF/HTML Page 180 of 675
single page version

Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na paradavvapajjAe .
NANI jANa.nto vi hu poggalakammapphalamaNa.nta.n ..78..
nApi pariNamati na gR^ihNAtyutpadyate na paradravyaparyAye .
j~nAnI jAnannapi khalu pudgalakarmaphalamanantam ..78..

yato ya.n prApya.n vikArya.n nirvartya.n cha vyApyalakShaNa.n sukhaduHkhAdirUpa.n pudgalakarmaphala.n karma pudgaladravyeN svayamantarvyApaken bhUtvAdimadhyAnteShu vyApya tad gR^ihNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnen cha kriyamANa.n jAnannapi hi j~nAnI svayamantarvyApako bhUtvA bahiHsthasya paradravyasya pariNAma.n mR^ittikAkalashamivAdimadhyAnteShu vyApya na ta.n gR^ihNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate cha, tataH prApya.n vikArya.n nirvartya.n cha vyApyalakShaNa.n paradravyapariNAma.n karmAkurvANasya, sukhaduHkhAdirUpa.n pudgalak rmaphala.n jAnato.api, j~nAninaH pudgalen sah na kartR^ikarmabhAvaH .

pudgalakaramakA phal anantA, j~nAni jan jAnA kare,
paradravyaparyAyo.n na praName, nahi.n grahe, nahi.n Upaje
..78..

gAthArtha :[j~nAnI ] j~nAnI [pudgalakarmaphalam ] pudgalakarmakA phal [anantam ] jo ki ananta hai use [jAnan api ] jAnatA huA bhI [khalu ] paramArthase [paradravyaparyAye ] paradravyakI paryAyarUp [na api pariNamati ] pariNamit nahI.n hotA, [ na gR^ihNAti ] use grahaN nahI.n karatA aur [na utpadyate ] usrUp utpanna nahI.n hotA .

TIkA :prApya, vikArya aur nirvartya aisA, vyApyalakShaNavAlA sukhaduHkhAdirUp pudgalakarmaphalasvarUp jo karma (kartAkA kArya), usame.n pudgaladravya svaya.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, use grahaN karatA huA, us-rUp pariNaman karatA huA aur us- rUp utpanna hotA huA, us sukhaduHkhAdirUp pudgalakarmaphalako karatA hai; isaprakAr pudgaladravyake dvArA kiye jAnevAle sukhaduHkhAdirUp pudgalakarmaphalako j~nAnI jAnatA huA bhI, jaise miTTI svaya.n gha.Deme.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, gha.Deko grahaN karatI hai, ghaDeke rUpame.n pariNamit hotI hai aur gha.Deke rUpame.n utpanna hotI hai usIprakAr, j~nAnI svaya.n bAhyasthit aise paradravyake pariNAmame.n antarvyApak hokar, Adi-madhya-antame.n vyApta hokar, use grahaN nahI.n karatA, us-rUp pariNamit nahI.n hotA aur us-rUp utpanna nahI.n hotA; isaliye, yadyapi j~nAnI sukhaduHkhAdirUp pudgalakarmake phalako jAnatA hai tathApi, prApya, vikArya aur nirvartya aisA jo vyApyalakShaNavAlA paradravya- pariNAmasvarUp karma hai, use na karanevAle aise us j~nAnIko pudgalake sAth kartAkarmabhAv nahI.n hai

.