Page 108 of 642
PDF/HTML Page 141 of 675
single page version
na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni kAyavA~N.hmanovargaNA- parispandalakShaNAni yogasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni prativishiShTaprakR^itipariNAmalakShaNAni bandhasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni svaphalasampAdan- samarthakarmAvasthAlakShaNAnyudayasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni gatIndriyakAyayogavedakaShAyaj~nAnasa.nyamadarshanaleshyAbhavyasamyaktva- sa.nj~nAhAralakShaNAni mArgaNAsthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni prativishiShTaprakR^itikAlAntarasahatvalakShaNAni sthitibandhasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni kaShAyavipAkodrekalakShaNAni sa.nkleshasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgal- dravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni kaShAyavipAkAnudrekalakShaNAni vishuddhisthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni chAritramoh- (apanI) anubhUtise bhinna hai . 19 . kAyavargaNA, vachanavargaNA aur manovargaNAkA kampan jinakA lakShaN hai aise jo yogyasthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 20 . bhinna-bhinna prakR^itiyo.nke pariNAm jinakA lakShaN hai aise jo bandhasthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 21 . apane phalake utpanna karaneme.n samartha karma-avasthA jinakA lakShaN hai aise jo udayasthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 22 . gati, indriy, kAy, yog, ved, kaShAy, j~nAn, sa.nyam, darshan, leshyA, bhavya, samyaktva, sa.nj~nA aur AhAr jinakA lakShaN hai aise jo mArgaNAsthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 23 . bhinna-bhinna prakR^itiyo.nkA amuk kAl tak sAth rahanA jinakA lakShaN hai aise jo sthitibandhasthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 24 . kaShAyake vipAkakI atishayatA jinakA lakShaN hai aise jo sa.nkleshasthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 25 . kaShAyake vipAkakI mandatA jinakA lakShaN hai aise jo vishuddhisthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 26 . chAritramohake vipAkakI kramashaH nivR^itti jinakA lakShaN hai aise jo sa.nyamalabdhisthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n,
Page 109 of 642
PDF/HTML Page 142 of 675
single page version
vipAkakramanivR^ittilakShaNAni sa.nyamalabdhisthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravya- pariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni paryAptAparyAptabAdarasUkShmaikendriyadvIndriyatrIndriy- chaturindriyasa.nj~nyasa.nj~nipa.nchendriyalakShaNAni jIvasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni mithyAdR^iShTisAsAdanasamyagdR^iShTisamyagmithyA- dR^iShTayasa.nyatasamyagdR^iShTisa.nyatAsa.nyatapramattasa.nyatApramattasa.nyatApUrvakaraNopashamakakShapakAnivR^ittibAdarasA.np- rAyopashamakakShapakasUkShmasAmparAyopashamakakShapakopashA.ntakaShAyakShINakaShAyasayogakevalyayogakevali- lakShaNAni guNasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt .
bhinnA bhAvAH sarva evAsya pu.nsaH
tenaivAntastattvataH pashyato.amI
no dR^iShTAH syurdR^iShTameka.n para.n syAt ..37..
jinake lakShaN hai.n aise jo jIvasthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake
pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 28 . mithyAdR^iShTi, sAsAdanasamyagdR^iShTi,
jo guNasthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI)
anubhUtise bhinna hai.n . 29 . (isaprakAr ye samasta hI pudgaladravyake pariNAmamay bhAv hai.n; ve sab,
shlokArtha : — [varNa-AdyAH ] jo varNAdik [vA ] athavA [rAg-moh-AdayaH vA ] rAgamohAdik [bhAvAH ] bhAv kahe [sarve ev ] ve sab hI [asya pu.nsaH ] is puruSh (AtmA)se [bhinnAH ] bhinna hai.n, [ten ev ] isaliye [antaHtattvataH pashyataH ] antardR^iShTise dekhanevAleko [amI no dR^iShTAH syuH ] yah sab dikhAI nahI.n dete, [eka.n para.n dR^iShTa.n syAt ] mAtra ek sarvopari tattva hI dikhAI
Page 110 of 642
PDF/HTML Page 143 of 675
single page version
nanu varNAdayo yadyamI na santi jIvasya tadA tantrAntare katha.n santIti praj~nApyante iti chet —
ih hi vyavahAranayaH kil paryAyAshritatvAjjIvasya pudgalasa.nyogavashAdanAdiprasiddha- bandhaparyAyasya kusumbharaktasya kArpAsikavAsas ivaupAdhika.n bhAvamavalambyotplavamAnaH parabhAva.n parasya detA hai — keval ek chaitanyabhAvasvarUp abhedarUp AtmA hI dikhAI detA hai .
bhAvArtha : — paramArthanay abhed hI hai, isaliye is dR^iShTise dekhane par bhed nahI.n dikhAI detA; is nayakI dR^iShTime.n puruSh chaitanyamAtra hI dikhAI detA hai . isaliye ve samasta hI varNAdik tathA rAgAdik bhAv puruShase bhinna hI hai.n .
ye varNase lekar guNasthAn paryanta jo bhAv hai.n unakA svarUp visheSharUpase jAnanA ho to gommaTasAr Adi grantho.nse jAn lenA .37.
ab shiShya pUChatA hai ki — yadi yah varNAdik bhAv jIvake nahI.n haiai.n to anya siddhAntagrantho.nme.n aisA kaise kahA gayA hai ki ‘ve jIvake hai.n’ ? usakA uttar gAthAme.n kahate hai.n : —
par koI bhI ye bhAv nahi.n hai.n jIvake nishchayaviShai.n ..56..
gAthArtha : — [ete ] yah [varNAdyAH guNasthAnAntAH bhAvAH ] varNase lekar guNasthAnaparyanta jo bhAv kahe gaye ve [vyavahAreN tu ] vyavahAranayase to [jIvasya bhavanti ] jIvake hai.n (isaliye sUtrame.n kahe gaye hai.n), [tu ] kintu [nishchayanayasya ] nishchayanayake matame.n [kechit na ] uname.nse koI bhI jIvake nahI.n hai.n .
TIkA : — yahA.N, vyavahAranay paryAyAshrit honese, saphe da rUIse banA huA vastra jo ki kusumbI (lAl) ra~N.hgase ra.ngA huA hai aise vastrake aupAdhik bhAv ( – lAl ra~N.hga)kI bhA.nti, pudgalake sa.nyogavash anAdi kAlase jisakI bandhaparyAy prasiddha hai aise jIvake aupAdhik bhAv
Page 111 of 642
PDF/HTML Page 144 of 675
single page version
vidadhAti; nishchayanayastu dravyAshritatvAtkevalasya jIvasya svAbhAvika.n bhAvamavalambyotplavamAnaH parabhAva.n parasya sarvamev pratiShedhayati . tato vyavahAreN varNAdayo guNasthAnAntA bhAvA jIvasya santi, nishchayen tu na santIti yuktA praj~naptiH .
yathA khalu salilamishritasya kShIrasya salilen sah parasparAvagAhalakShaNe sambandhe satyapi svalakShaNabhUtakShIratvaguNavyApyatayA salilAdadhikatven pratIyamAnatvAdagneruShNaguNenev sah ( – varNAdik)kA avalamban lekar pravartamAn hotA huA, (vah vyavahAranay) dUsareke bhAvako dUsarekA kahatA hai; aur nishchayanay dravyAshrit honese, keval ek jIvake svAbhAvik bhAvakA avalamban lekar pravartamAn hotA huA, dUsareke bhAvako ki.nchitmAtra bhI dUsarekA nahI.n kahatA, niShedh karatA hai . isaliye varNase lekar guNasthAn paryanta jo bhAv hai.n ve vyavahAranayase jIvake hai.n aur nishchayanayase jIvake nahI.n hai.n aisA (bhagavAnakA syAdvAdayukta) kathan yogya hai ..56..
ab phi ra shiShya prashna pUChatA hai ki varNAdik nishchayase jIvake kyo.n nahI.n hai.n isakA kAraN kahiye . isakA uttar gAthArUpase kahate hai.n : —
gAthArtha : — [etaiH cha sambandhaH ] in varNAdik bhAvo.nke sAth jIvakA sambandha [kShIrodaka.n yathA ev ] dUdh aur pAnIkA ekakShetrAvagAharUp sa.nyog sambandha hai aisA [j~nAtavyaH ] jAnanA [cha ] aur [tAni ] ve [tasya tu na bhavanti ] us jIvake nahI.n hai.n, [yasmAt ] kyo.nki jIv [upayogaguNAdhikaH ] unase upayogaguNase adhik hai ( – vah upayog guNake dvArA bhinna j~nAt hotA hai) .
TIkA : — jaise — jalamishrit dUdhakA, jalake sAth paraspar avagAhasvarUp sambandha hone par bhI, svalakShaNabhUt dugdhatva-guNake dvArA vyApta honese dUdh jalase adhikapanese pratIt hotA hai;
Page 112 of 642
PDF/HTML Page 145 of 675
single page version
tAdAtmyalakShaNasambandhAbhAvAt na nishchayen salilamasti, tathA varNAdipudgaladravyapariNAmamishrit- syAsyAtmanaH pudgaladravyeN sah parasparAvagAhalakShaNe sambandhe satyapi svalakShaNabhUtopayog- guNavyApyatayA sarvadravyebhyo.adhikatven pratIyamAnatvAdagneruShNaguNenev sah tAdAtmyalakShaNasambandhA- bhAvAt na nishchayen varNAdipudgalapariNAmAH santi .
sambandha na honese, nishchayase jal dUdhakA nahI.n hai; isaprakAr — varNAdik pudgaladravyake pariNAmo.nke
svalakShaNabhUt upayogaguNake dvArA vyApta honese AtmA sarva dravyo.nse adhikapanese pratIt hotA hai;
isaliye, jaisA agnikA uShNatAke sAth tAdAtmyasvarUp sambandha hai vaisA varNAdike sAth AtmAkA
sambandha nahI.n hai isaliye, nishchayase varNAdik pudgalapariNAm AtmAke nahI.n hai.n ..57..
ab yahA.N prashna hotA hai ki isaprakAr to vyavahAranay aur nishchayanayakA virodh AtA hai, avirodh kaise kahA jA sakatA hai ? isakA uttar dR^iShTAnta dvArA tIn gAthAo.nme.n kahate hai.n : —
jinavar kahe vyavahArase ‘yah varNa hai is jIvakA’ ..59..
bhUtArthadraShTA puruShane vyavahAranayase varNaye ..60..
Page 113 of 642
PDF/HTML Page 146 of 675
single page version
yathA pathi prasthita.n ka~nchitsArtha.n muShyamANamavalokya tAtsthyAttadupachAreN muShyat eSh panthA iti vyavahAriNA.n vyapadeshe.api na nishchayato vishiShTAkAshadeshalakShaNaH kashchidapi panthA muShyate, tathA jIve bandhaparyAyeNAvasthita.nkarmaNo nokarmaNo vA varNamutprekShya tAtsthyAttadupachAreN jIvasyaiSh varNa iti vyavahArato.arhaddevAnA.n praj~nApane.api na nishchayato nityamevAmUrtasvabhAvasyopayogaguNAdhikasya jIvasya kashchidapi varNo.asti . eva.n gandharasasparsharUpasharIrasa.nsthAnasa.nhananarAgadveShamohapratyayakarmanokarma-
gAthArtha : — [pathi muShyamANa.n ] jaise mArgame.n jAte huye vyaktiko luTatA huA [dR^iShTavA ] dekhakar ‘[eShaH panthA ] yah mArga [muShyate ] luTatA hai’ isaprakAr [vyavahAriNaH lokAH ] vyavahArIjan [bhaNanti ] kahate hai.n; kintu paramArthase vichAr kiyA jAye to [kashchit panthA ] koI mArga to [na cha muShyate ] nahI.n luTatA, mArgame.n jAtA huA manuShya hI luTatA hai; [tathA ] isaprakAr [jIve ] jIvame.n [karmaNA.n nokarmaNA.n cha ] karmo.nkA aur nokarmo.nkA [varNam ] varNa [dR^iShTavA ] dekhakar ‘[jIvasya ] jIvakA [eShaH varNaH ] yah varNa hai’ isaprakAr [jinaiH ] jinendradevane [vyavahArataH ] vyavahArase [ukta : ] kahA hai . isIprakAr [gandharasasparsharUpANi ] gandha, ras, sparsha, rUp, [dehaH sa.nsthAnAdayaH ] deh, sa.nsthAn Adi [ye cha sarve ] jo sab hai.n, [vyavahArasya ] ve sab vyavahArase [nishchayadraShTAraH ] nishchayake dekhanevAle [vyapadishanti ] kahate hai.n .
TIkA : — jaise vyavahArI jan, mArgame.n jAte hue kisI sArtha(sa.ngh)ko luTatA huA dekhakar, sa.nghakI mArgame.n sthiti honese usakA upachAr karake, ‘yah mArga luTatA hai’ aisA kahate hai.n, tathApi nishchayase dekhA jAye to, jo AkAshake amuk bhAgasvarUp hai aisA koI mArga to nahI.n luTatA; isIprakAr bhagavAn arahantadev, jIvame.n bandhaparyAyase sthitiko prApta (rahA huA) karma aur nokarmakA varNa dekhakar, (karma-nokarmake) varNakI (bandhaparyAyase) jIvame.n sthiti honese usakA upachAr karake, ‘jIvakA yah varNa hai aisA vyavahArase pragaT karate hai.n, tathApi nishchayase, sadA hI jisakA amUrta svabhAv hai aur jo upayogaguNake dvArA anyadravyo.nse adhik
Page 114 of 642
PDF/HTML Page 147 of 675
single page version
vargavargaNAspardhakAdhyAtmasthAnAnubhAgasthAnayogasthAnaba.ndhasthAnodayasthAnamArgaNAsthAnasthitibandhasthAn- sa.nkleshasthAnavishuddhisthAnasa.nyamalabdhisthAnajIvasthAnaguNasthAnAnyapi vyavahArato.arhaddevAnA.n praj~nApane.api nishchayato nityamevAmUrtasvabhAvasyopayogaguNenAdhikasya jIvasya sarvANyapi na santi, tAdAtmya- lakShaNasambandhAbhAvAt
hai aise jIvakA koI bhI varNa nahI.n hai . isIprakAr gandha, ras, sparsha, rUp, sharIr, sa.nsthAn, sa.nhanan, rAg, dveSh, moh, pratyay, karma, nokarma, varga, vargaNA, spardhak, adhyAtmasthAn, anubhAgasthAn, yogasthAn, bandhasthAn, udayasthAn, mArgaNAsthAn, sthitibandhasthAn, sa.nkleshasthAn, vishuddhisthAn, sa.nyamalabdhisthAn, jIvasthAn aur guNasthAn — yah sab hI (bhAv) vyavahArase arahantabhagavAn jIvake kahate hai.n, tathApi nishchayase, sadA hI jisakA amUrta svabhAv hai aur jo upayog guNake dvArA anyase adhik hai aise jIvake ve sab nahI.n hai.n, kyo.nki in varNAdi bhAvo.nke aur jIvake tAdAtmyalakShaN sambandhakA abhAv hai .
bhAvArtha : — ye varNase lekar guNasthAn paryanta bhAv siddhAntame.n jIvake kahe hai.n ve vyavahAranayase kahe hai.n; nishchayanayase ve jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki jIv to paramArthase upayogasvarUp hai .
yahA.N aisA jAnanA ki — pahale vyavahAranayako asatyArtha kahA thA so vahA.N aisA na samajhanA ki yah sarvathA asatyArtha hai, kintu katha.nchit asatyArtha jAnanA; kyo.nki jab ek dravyako bhinna, paryAyo.nse abhedarUp, usake asAdhAraN guNamAtrako pradhAn karake kahA jAtA hai tab paraspar dravyo.nkA nimitta-naimittikabhAv tathA nimittase honevAlI paryAye.n — ve sab gauN ho jAte hai.n, ve ek abhedadravyakI dR^iShTime.n pratibhAsit nahI.n hote . isaliye ve sab us dravyame.n nahI.n hai isaprakAr katha.nchit niShedh kiyA jAtA hai . yadi un bhAvo.nko us dravyame.n kahA jAye to vah vyavahAranayase kahA jA sakatA hai . aisA nayavibhAg hai .
yahA.N shuddhanayakI dR^iShTise kathan hai, isaliye aisA siddha kiyA hai ki jo yah samasta bhAv siddhAntame.n jIvake kahe gaye hai.n so vyavahArase kahe gaye hai.n . yadi nimitta-naimittikabhAvakI dR^iShTise dekhA jAye to vah vyavahAr katha.nchit satyArtha bhI kahA jA sakatA hai . yadi sarvathA asatyArtha hI kahA jAye to sarva vyavahArakA lop ho jAyegA aur sarva vyavahArakA lop honese paramArthakA bhI lop ho jAyegA . isaliye jinendradevakA upadesh syAdvAdarUp samajhanA hI samyagj~nAn hai, aur sarvathA ekAnta vah mithyAtva hai ..58* se 60..
Page 115 of 642
PDF/HTML Page 148 of 675
single page version
yatkil sarvAsvapyavasthAsu yadAtmakatven vyApta.n bhavati tadAtmakatvavyAptishUnya.n na bhavati, tasya taiH sah tAdAtmyalakShaNaH sambandhaH syAt . tataH sarvAsvapyavasthAsu varNAdyAtmakatvavyAptasya bhavato varNAdyAtmakatvavyAptishUnyasyAbhavatashcha pudgalasya varNAdibhiH sah tAdAtmyalakShaNaH sa.nba.ndhaH syAt; sa.nsArAvasthAyA.n katha.nchidvarNAdyAtmakatvavyAptasya bhavato varNAdyAtmakatvavyApti- shUnyasyAbhavatashchApi mokShAvasthAyA.n sarvathA varNAdyAtmakatvavyAptishUnyasya bhavato varNAdyAtma-
ab yahA.N prashna hotA hai ki varNAdike sAth jIvakA tAdAtmyalakShaN sambandha kyo.n nahI.n hai ? usake uttarasvarUp gAthA kahate hai.n : —
sa.nsArase parimuktake nahi.n bhAv ko varNAdike ..61..
gAthArtha : — [varNAdayaH ] jo varNAdik hai.n ve [sa.nsArasthAnA.n ] sa.nsArame.n sthit [jIvAnA.n ] jIvo.nke [tatra bhave ] us sa.nsArame.n [bhavanti ] hote hai.n aur [sa.nsArapramuktAnA.n ] sa.nsArase mukta hue jIvo.nke [khalu ] nishchayase [varNAdayaH ke chit ] varNAdik koI bhI (bhAv) [na santi ] nahI.n hai; (isaliye tAdAtmyasambandha nahI.n hai) .
TIkA : — jo nishchayase samasta hI avasthAo.nme.n yad-Atmakapanese arthAt jis -svarUpapanese vyApta ho aur tad-AtmakapanekI arthAt us-svarUpapanekI vyAptise rahit na ho, usakA unake sAth tAdAtmyalakShaN sambandha hotA hai . (jo vastu sarva avasthAo.nme.n jis bhAvasvarUp ho aur kisI avasthAme.n us bhAvasvarUpatAko na Cho.De, us vastukA un bhAvo.nke sAth tAdAtmyasambandha hotA hai .) isaliye sabhI avasthAo.nme.n jo varNAdisvarUpatAse vyApta hotA hai aur varNAdisvarUpatAkI vyAptise rahit nahI.n hotA aise pudgalakA varNAdibhAvo.nke sAth tAdAtmyalakShaN sambandha hai; aur yadyapi sa.nsAr-avasthAme.n katha.nchit varNAdisvarUpatAse vyApta hotA hai tathA
Page 116 of 642
PDF/HTML Page 149 of 675
single page version
ka tvavyAptasyAbhavatashcha jIvasya varNAdibhiH sah tAdAtmyalakShaNaH sambandho na katha.nchanApi syAt .
yathA varNAdayo bhAvAH krameN bhAvitAvirbhAvatirobhAvAbhistAbhistAbhirvyaktibhiH varNAdisvarUpatAkI vyAptise rahit nahI.n hotA tathApi mokSha-avasthAme.n jo sarvathA varNAdisvarUpatAkI vyAptise rahit hotA hai aur varNAdisvarUpatAse vyApta nahI.n hotA aise jIvakA varNAdibhAvo.nke sAth kisI bhI prakArase tAdAtmyalakShaN sambandha nahI.n hai .
bhAvArtha : — dravyakI sarva avasthAo.nme.n dravyame.n jo bhAv vyApta hote hai.n un bhAvo.nke sAth dravyakA tAdAtmyasambandha kahalAtA hai . pudgalakI sarva avasthAo.nme.n pudgalame.n varNAdibhAv vyApta hai.n, isaliye varNAdibhAvo.nke sAth pudgalakA tAdAtmyasambandha hai . sa.nsArAvasthAme.n jIvame.n varNAdibhAv kisI prakArase kahe jA sakate hai.n, kintu mokSha-avasthAme.n jIvame.n varNAdibhAv sarvathA nahI.n hai.n, isaliye jIvakA varNAdibhAvo.nke sAth tAdAtmyasambandha nahI.n hai yah bAt nyAyaprApta hai ..61..
ab, yadi koI aisA mithyA abhiprAy vyakta kare ki jIvakA varNAdike sAth tAdAtmya hai, to usame.n yah doSh AtA hai aisA is gAthA dvArA kahate hai.n : —
to jIv aur ajIvame.n kuCh bhed tujh rahatA nahI.n ! ..62..
gAthArtha : — varNAdik ke sAth jIvakA tAdAtmya mAnanevAleko kahate hai.n ki — he mithyA abhiprAyavAle ! [yadi hi cha ] yadi tum [iti manyase ] aise mAnoge ki [ete sarve bhAvAH ] yah varNAdik sarva bhAv [jIvaH ev hi ] jIv hI hai.n, [tu ] to [te ] tumhAre matame.n [jIvasya cha ajIvasya ] jIv aur ajIvakA [kashchit ] koI [visheShaH ] bhed [nAsti ] nahI.n rahatA .
TIkA : — jaise varNAdik bhAv, kramashaH AvirbhAv (pragaT honA, upajanA) aur tirobhAv (Chip jAnA, nAsh ho jAnA) ko prApta honevAlI aisI un-un vyaktiyo.nke dvArA (arthAt paryAyo.nke
Page 117 of 642
PDF/HTML Page 150 of 675
single page version
pudgaladravyamanugachChantaH pudgalasya varNAditAdAtmya.n prathayanti, tathA varNAdayo bhAvAH krameN bhAvitAvirbhAvatirobhAvAbhistAbhistAbhirvyaktibhirjIvamanugachChanto jIvasya varNAditAdAtmya.n prathayantIti yasyAbhiniveshaH tasya sheShadravyAsAdhAraNasya varNAdyAtmakatvasya pudgalalakShaNasya jIven svIkaraNA- jjIvapudgalayoravisheShaprasaktau satyA.n pudgalebhyo bhinnasya jIvadravyasyAbhAvAdbhavatyev jIvAbhAvaH .
un-un vyaktiyo.nke dvArA jIvake sAth hI sAth rahate hue, jIvakA varNAdikake sAth tAdAtmya
prasiddha karate hai.n, vistArate hai.n — aisA jisakA abhiprAy hai usake matame.n, anya sheSh dravyo.nse
par, pudgalo.nse bhinna aisA koI jIvadravya na rahanese, jIvakA avashya abhAv hotA hai .
bhAvArtha : — jaise varNAdik bhAv pudgaladravyake sAth tAdAtmyasvarUp hai.n usI prakAr jIvake sAth bhI tAdAtmyasvarUp ho.n to jIv-pudgalame.n kuCh bhI bhed na rahe aur aisA honese jIvakA abhAv hI ho jAye yah mahAdoSh AtA hai ..62..
ab, ‘mAtra sa.nsAr-avasthAme.n hI jIvakA varNAdike sAth tAdAtmya hai is abhiprAyame.n bhI yahI doSh AtA hai so kahate hai.n : —
sa.nsArasthit sab jIvagaN pAye tadA rUpitvako ..63..
aru mokShaprApta huA bhi pudgaladravya jIv bane are ! ..64..
Page 118 of 642
PDF/HTML Page 151 of 675
single page version
yasya tu sa.nsArAvasthAyA.n jIvasya varNAditAdAtmyamastItyabhiniveshastasya tadAnI.n sa jIvo rUpitvamavashyamavApnoti . rUpitva.n cha sheShadravyAsAdhAraNa.n kasyachid dravyasya lakShaNamasti . tato rUpitven lakShyamANa.n yatki~nchidbhavati sa jIvo bhavati . rUpitven lakShyamANa.n pudgaladravyamev bhavati . eva.n pudgaladravyamev svaya.n jIvo bhavati, na punaritaraH kataro.api . tathA cha sati, mokShAvasthAyAmapi nityasvalakShaNalakShitasya dravyasya sarvAsvapyavasthAsvanapAyitvAdanAdinidhanatven pudgaladravyamev svaya.n jIvo bhavati, na punaritaraH kataro.api . tathA cha sati, tasyApi pudgalebhyo bhinnasya
gAthArtha : — [ath ] athavA yadi [tav ] tumhArA mat yah ho ki — [sa.nsArasthAnA.n jIvAnA.n ] sa.nsArame.n sthit jIvo.nke hI [varNAdayaH ] varNAdik (tAdAtmyasvarUpase) [bhavanti ] hai.n, [tasmAt ] to is kAraNase [sa.nsArasthAH jIvAH ] sa.nsArame.n sthit jIv [rUpitvam ApannAH ] rUpitvako prApta huye; [eva.n ] aisA hone par, [tathAlakShaNen ] vaisA lakShaN (arthAt rUpitvalakShaN) to pudgaladravyakA honese, [mUDhamate ] he mUDhabuddhi ! [pudgaladravya.n ] pudgaladravya hI [jIvaH ] jIv kahalAyA [cha ] aur (mAtra sa.nsAr-avasthAme.n hI nahI.n kintu) [nirvANam upagataH api ] nirvAN prApta hone par bhI [pudgalaH ] pudgal hI [jIvatva.n ] jIvatvako [prAptaH ] prApta huA !
TIkA : — phi ra jisakA yah abhiprAy hai ki — sa.nsAr-avasthAme.n jIvakA varNAdibhAvo.nke sAth tAdAtmyasambandha hai, usake matame.n sa.nsAr-avasthAke samay vah jIv avashya rUpitvako prApta hotA hai; aur rUpitva to kisI dravyakA, sheSh dravyo.nse asAdhAraN aisA lakShaN hai . isaliye rUpitva(lakShaN)se lakShit (lakShyarUp honevAlA) jo kuCh ho vahI jIv hai . rUpitvase lakShit to pudgaladravya hI hai . isaprakAr pudgaladravya hI svaya.n jIv hai, kintu usake atirikta dUsarA koI jIv nahI.n hai . aisA hone par, mokSha-avasthAme.n bhI pudgaladravya hI svaya.n jIv (siddha hotA) hai, kintu usake atirikta anya koI jIv (siddha hotA) nahI.n; kyo.nki sadA apane svalakShaNase lakShit aisA dravya sabhI avasthAo.nme.n hAni athavA hrAsako na prApta honese anAdi-ananta hotA hai . aisA honese, usake matame.n bhI (sa.nsAr-avasthAme.n hI jIvakA varNAdike sAth tAdAtya mAnanevAleke matame.n bhI), pudgalo.nse bhinna aisA koI jIvadravya na rahanese, jIvakA avashya abhAv hotA hai .
Page 119 of 642
PDF/HTML Page 152 of 675
single page version
jIvadravyasyAbhAvAdbhavatyev jIvAbhAvaH .
pudgaladravya hI jIvadravya siddha huA, usake atirikta koI chaitanyarUp jIvadravya nahI.n rahA . aur
koI chaitanyarUp jIv nahI.n rahA . isaprakAr sa.nsAr tathA mokShame.n pudgalase bhinna aisA koI chaitanyarUp
paryApta-anaparyApta jIv ju nAmakarmakI prakR^iti hai.n ..65..
usase rachit jIvasthAn jo hai.n, jIv kyo.n hi kahAy ve ? ..66..
gAthArtha : — [eka.n vA ] ekendriy, [dve ] dvIndriy, [trINi cha ] trIndriy, [chatvAri cha ] chaturindriy, [pa~nchendriyANi ] pa.nchendriy, [bAdaraparyAptetarAH ] bAdar, sUkShma, paryApta aur aparyApta [jIvAH ] jIv — yah [nAmakarmaNaH ] nAmakarmakI [prakR^itayaH ] prakR^itiyA.N hai.n; [etAbhiH cha ] in
Page 120 of 642
PDF/HTML Page 153 of 675
single page version
nishchayataH karmakaraNayorabhinnatvAt yadyen kriyate tattadeveti kR^itvA, yathA kanakapatra.n kanaken kriyamANa.n kanakamev, na tvanyat, tathA jIvasthAnAni bAdarasUkShmaikendriyadvitrichatuHpa.nchendriy- paryAptAparyAptAbhidhAnAbhiH pudgalamayIbhiH nAmakarmaprakR^itibhiH kriyamANAni pudgal ev, na tu jIvaH . nAmakarmaprakR^itInA.n pudgalamayatva.n chAgamaprasiddha.n dR^ishyamAnasharIrAdimUrtakAryAnumeya.n cha . eva.n gandharasasparsharUpasharIrasa.nsthAnasa.nhananAnyapi pudgalamayanAmakarmaprakR^itinirvR^ittatve sati tadavyatirekA- jjIvasthAnairevoktAni . tato na varNAdayo jIv iti nishchayasiddhAntaH .
tadev tatsyAnna katha.nchanAnyat .
[karaNabhUtAbhiH ] karaNasvarUp hokar [nirvR^ittAni ] rachit [jIvasthAnAni ] jo jIvasthAn
(jIvasamAs) hai.n ve [jIvaH ] jIv [katha.n ] kaise [bhaNyate ] kahe jA sakate hai.n ?
TIkA : — nishchayanayase karma aur karaNakI abhinnatA honese, jo jisase kiyA jAtA hai ( – hotA hai) vah vahI hai — yah samajhakar (nishchay karake), jaise suvarNapatra suvarNase kiyA jAtA honese suvarNa hI hai, anya kuCh nahI.n hai, isIprakAr jIvasthAn bAdar, sUkShma, ekendriy, dvIndriy, trIndriy, chaturindriy, pa.nchendriy, paryApta aur aparyApta nAmak pudgalamayI nAmakarmakI prakR^itiyo.nse kiye jAte honese pudgal hI hai.n, jIv nahI.n hai.n . aur nAmakarmakI prakR^itiyo.nkI pudgalamayatA to Agamase prasiddha hai tathA anumAnase bhI jAnI jA sakatI hai, kyo.nki pratyakSha dikhAI denevAle sharIr Adi to mUrtik bhAv hai.n ve karmaprakR^itiyo.nke kArya hai.n, isaliye karmaprakR^itiyA.N pudgalamay hai.n aisA anumAn ho sakatA hai .
isIprakAr gandha, ras, sparsha, rUp, sharIr, sa.nsthAn aur sa.nhanan bhI pudgalamay nAmakarmakI prakR^itiyo.nke dvArA rachit honese pudgalase abhinna hai; isaliye mAtra jIvasthAno.nko pudgalamay kahane par, in sabako bhI pudgalamay hI kathit samajhanA chAhiye .
shlokArtha : — [yen ] jis vastuse [atra yad ki.nchit nirvartyate ] jo bhAv bane, [tat ] vah bhAv [tad ev syAt ] vah vastu hI hai, [katha.nchan ] kisI bhI prakAr [ anyat na ] anya vastu nahI.n hai; [ih ] jaise jagatame.n [rukmeN nirvR^ittam asikosha.n ] svarNanirmit myAnako [rukma.n pashyanti ] log
Page 121 of 642
PDF/HTML Page 154 of 675
single page version
pashyanti rukma.n na katha.nchanAsim ..38..
nirmANamekasya hi pudgalasya .
yataH sa vij~nAnaghanastato.anyaH ..39..
shlokArtha : — aho j~nAnI jano.n ! [ida.n varNAdisAmagrayam ] ye varNAdikase lekar guNasthAnaparya.nt bhAv hai.n un samastako [ekasya pudgalasya hi nirmANam ] ek pudgalakI rachanA [vidantu ] jAno; [tataH ] isaliye [ida.n ] yah bhAv [pudgalaH ev astu ] pudgal hI ho.n, [na AtmA ] AtmA na ho.n; [yataH ] kyo.nki [saH vij~nAnaghanaH ] AtmA to vij~nAnaghan hai, j~nAnakA pu.nj hai, [tataH ] isaliye [anyaH ] vah in varNAdik bhAvo.nse anya hI hai .39.
ab, yah kahate hai.n ki j~nAnaghan AtmAke atirikta jo kuCh hai use jIv kahanA so sab vyavahAr mAtra hai : —
vyavahArase kahI jIvasa.nj~nA dehako shAstran mahI.n ..67..
Page 122 of 642
PDF/HTML Page 155 of 675
single page version
yatkil bAdarasUkShmaikendriyadvitrichatuHpa~nchendriyaparyAptAparyAptA iti sharIrasya sa.nj~nAH sUtre jIvasa.nj~nAtvenoktAH aprayojanArthaH paraprasiddhayA ghR^itaghaTavadvayavahAraH . yathA hi kasyachidAjanma- prasiddhaikaghR^itakumbhasya taditarakumbhAnabhij~nasya prabodhanAy yo.aya.n ghR^itakumbhaH sa mR^iNmayo, na ghR^itamay iti tatprasiddhayA kumbhe ghR^itakumbhavyavahAraH, tathAsyAj~nAnino lokasyAsa.nsAraprasiddhAshuddhajIvasya shuddhajIvAnabhij~nasya prabodhanAy yo.aya.n varNAdimAn jIvaH sa j~nAnamayo, na varNAdimay iti tatprasiddhayA jIve varNAdimadvayavahAraH .
[sUtre ] sUtrame.n [vyavahArataH ] vyavahArase [uktAH ] kahI hai.n .
TIkA : — bAdar, sUkShma, ekendriy, dvIndriy, trIndriy, chaturindriy, pa.nchendriy, paryApta, aparyApta — in sharIrakI sa.nj~nAo.nko (nAmo.nko) sUtrame.n jIvasa.nj~nArUpase kahA hai, vah parakI prasiddhike kAraN, ‘ghIke gha.De’ kI bhA.Nti vyavahAr hai — ki jo vyavahAr aprayojanArtha hai (arthAt usame.n prayojanabhUt vastu nahI.n hai) . isI bAtako spaShTa kahate hai.n : —
jaise kisI puruShako janmase lekar mAtra ‘ghIkA gha.DA’ hI prasiddha (j~nAt) ho, usake atirikta vah dUsare gha.Deko na jAnatA ho, use samajhAneke liye ‘‘jo yah ‘ghIkA gha.DA’ hai so miTTImay hai, ghImay nahI.n’’ isaprakAr (samajhAnevAleke dvArA) gha.Deme.n ‘ghIkA gha.De’kA vyavahAr kiyA jAtA hai, kyo.nki us puruShako ‘ghIkA gha.DA’ hI prasiddha (j~nAt) hai; isIprakAr is aj~nAnI lokako anAdi sa.nsArase lekar ‘ashuddha jIv’ hI prasiddha (j~nAt) hai, vah shuddha jIvako nahI.n jAnatA, use samajhAneke liye ( — shuddha jIvakA j~nAn karAneke liye) ‘‘jo yah ‘varNAdimAn jIv’ hai so j~nAnamay hai , varNAdimay nahI.n ’’ isaprakAr (sUtrame.n) jIvame.n varNAdi-mAnapanekA vyavahAr kiyA gayA hai, kyo.nki us aj~nAnI lokako ‘varNAdimAn jIv’ hI prasiddha (j~nAt) hai.n ..67..
shlokArtha : — [chet ] yadi [ghR^itakumbhAbhidhAne api ] ‘ghIkA gha.DA’ aisA kahane par bhI [kumbhaH ghR^itamayaH na ] gha.DA hai vah ghImay nahI.n hai ( — miTTImay hI hai), [varNAdimat-jIv-jalpane api ] to isIprakAr ‘varNAdimAn jIv’ aisA kahane par bhI [jIvaH na tanmayaH ] jIv hai vah varNAdimay nahI.n hai (-j~nAnaghan hI hai) .
Page 123 of 642
PDF/HTML Page 156 of 675
single page version
mithyAdR^iShTayAdIni guNasthAnAni hi paudgalikamohakarmaprakR^itivipAkapUrvakatve sati, nityamachetanatvAt, kAraNAnuvidhAyIni kAryANIti kR^itvA, yavapUrvakA yavA yavA eveti nyAyen, pudgal ev, na tu jIvaH . guNasthAnAnA.n nityamachetanatva.n chAgamAchchaitanyasvabhAvavyAptasyAtmano-
bhAvArtha : — ghIse bhare hue gha.Deko vyavahArase ‘ghIkA gha.DA’ kahA jAtA hai tathApi nishchayase gha.DA ghI-svarUp nahI.n hai; ghI ghI-svarUp hai, gha.DA miTTI-svarUp hai; isIprakAr varNa, paryApti, indriyA.N ityAdike sAth ekakShetrAvagAharUp sambandhavAle jIvako sUtrame.n vyavahArase ‘pa.nchendriy jIv, paryApta jIv, bAdar jIv, dev jIv, manuShya jIv’ ityAdi kahA gayA hai tathApi nishchayase jIv us-svarUp nahI.n hai; varNa, paryApti, indriyA.N ityAdi pudgalasvarUp hai.n, jIv j~nAnasvarUp hai .40.
ab kahate hai.n ki (jaise varNAdi bhAv jIv nahI.n hai.n yah siddha huA usIprakAr) yah bhI siddha huA ki rAgAdi bhAv bhI jIv nahI.n hai.n : —
ve kyo.n bane AtmA, nirantar jo achetan jin kahe ? ..68..
gAthArtha : — [yAni imAni ] jo yah [guNasthAnAni ] guNasthAn hai.n ve [mohanakarmaNaH udayAt tu ] mohakarmake udayase hote hai.n [varNitAni ] aisA (sarvaj~nake Agamame.n) varNan kiyA gayA hai; [tAni ] ve [jIvAH ] jIv [katha.n ] kaise [bhavanti ] ho sakate hai.n [yAni ] ki jo [nitya.n ] sadA [achetanAni ] achetan [uktAni ] kahe gaye hai.n ?
TIkA : — ye mithyAdR^iShTi Adi guNasthAn paudgalik mohakarmakI prakR^itike udayapUrvak hote honese, sadA hI achetan honese, kAraN jaise hI kArya hote hai.n aisA samajhakar (nishchayakar) jaupUrvak honevAle jo jau, ve jau hI hote hai.n isI nyAyase, ve pudgal hI hai.n — jIv nahI.n . aur guNasthAno.nkA sadA hI achetanatva to Agamase siddha hotA hai tathA chaitanyasvabhAvase vyApta jo AtmA usase bhinnapanese ve guNasthAn bhedaj~nAniyo.nke dvArA svaya.n upalabhyamAn hai.n, isaliye bhI unakA sadA hI achetanatva siddha hotA hai .
Page 124 of 642
PDF/HTML Page 157 of 675
single page version
.atiriktatven vivechakaiH svayamupalabhyamAnatvAchcha prasAdhyam .
eva.n rAgadveShamohapratyayakarmanokarmavargavargaNAspardhakAdhyAtmasthAnAnubhAgasthAnayogasthAnaba.ndh- sthAnodayasthAnamArgaNAsthAnasthitiba.ndhasthAnasa.nkleshasthAnavishuddhisthAnasa.nyamalabdhisthAnAnyapi pudgal- karmapUrvakatve sati, nityamachetanatvAt, pudgal ev, na tu jIv iti svayamAyAtam . tato rAgAdayo bhAvA na jIv iti siddham .
isIprakAr rAg, dveSh, moh, pratyay, karma, nokarma, varga, vargaNA, spardhak, adhyAtmasthAn, anubhAgasthAn, yogasthAn, bandhasthAn, udayasthAn, mArgaNAsthAn, sthitibandhasthAn, sa.nkleshasthAn, vishuddhisthAn aur sa.nyamalabdhisthAn bhI pudgalakarmapUrvak hote honese, sadA hI achetan honese, pudgal hI hai.n — jIv nahI.n aisA svataH siddha ho gayA .
bhAvArtha : — shuddhadravyArthik nayakI dR^iShTime.n chaitanya abhed hai aur usake pariNAm bhI svAbhAvik shuddha j~nAn-darshan hai.n . paranimittase honevAle chaitanyake vikAr, yadyapi chaitanya jaise dikhAI dete hai.n tathApi, chaitanyakI sarva avasthAo.nme.n vyApak na honese chaitanyashUnya hai.n — ja.D.h.h hai.n . aur Agamame.n bhI unhe.n achetan kahA hai . bhedaj~nAnI bhI unhe.n chaitanyase bhinnarUp anubhav karate hai.n, isaliye bhI ve achetan hai.n, chetan nahI.n .
jaisA hI kArya hotA hai .
isaprakAr yah siddha kiyA ki pudgalakarmake udayake nimittase honevAle chaitanyake vikAr bhI jIv nahI.n, pudgal hai.n ..68..
ab yahA.N prashna hotA hai ki varNAdik aur rAgAdik jIv nahI.n hai.n to jIv kaun hai ? usake uttararUp shlok kahate hai.n : —
shlokArtha : — [anAdi ] jo anAdi1 hai, [anantam ] ananta2 hai, [achala.n ] 1. arthAt kisI kAl utpanna nahI.n huA . 2. arthAt kisI kAl jisakA vinAsh nahI.n .
Page 125 of 642
PDF/HTML Page 158 of 675
single page version
nAmUrtatvamupAsya pashyati jagajjIvasya tattva.n tataH .
vyakta.n vya.njitajIvatattvamachala.n chaitanyamAlambyatAm ..42..
achal1 hai, [svasa.nvedyam ] svasa.nvedya2 hai [tu ] aur [sphu Tam ] pragaT3 hai — aisA jo [ida.n chaitanyam ] yah chaitanya [uchchaiH ] atyanta [chakachakAyate ] chakachakit – prakAshit ho rahA hai, [svaya.n jIvaH ] vah svaya.n hI jIv hai .
bhAvArtha : — varNAdik aur rAgAdik bhAv jIv nahI.n hai.n, kintu jaisA U par kahA vaisA chaitanyabhAv hI jIv hai .41.
shlokArtha : — [yataH ajIvaH asti dvedhA ] ajIv do prakArake hai.n — [varNAdyaiH sahitaH ] varNAdisahit [tathA virahitaH ] aur varNAdirahit; [tataH ] isaliye [amUrtatvam upAsya ] amUrtatvakA Ashray lekar bhI (arthAt amUrtatvako jIvakA lakShaN mAnakar bhI) [jIvasya tattva.n ] jIvake yathArtha svarUpako [jagat na pashyati ] jagat nahI.n dekh sakatA; — [iti Alochya ] isaprakAr parIkShA karake [vivechakaiH ] bhedaj~nAnI puruSho.nne [na avyApi ativyApi vA ] avyApti aur ativyApti dUShaNo.nse rahit [chaitanyam ] chetanatvako jIvakA lakShaN kahA hai [samuchita.n ] vah yogya hai . [vyakta.n ] vah chaitanyalakShaN pragaT hai, [vya.njit-jIv-tattvam ] usane jIvake yathArtha svarUpako pragaT kiyA hai aur [achala.n ] vah achal hai — chalAchalatA rahit, sadA vidyamAn hai . [AlambyatAm ] jagat usIkA avalamban karo ! (usase yathArtha jIvakA grahaN hotA hai .)
bhAvArtha : — nishchayase varNAdibhAv — varNAdibhAvo.nme.n rAgAdibhAv antarhit hai.n — jIvame.n kabhI vyApti nahI.n hote, isaliye ve nishchayase jIvake lakShaN hai.n hI nahI.n; unhe.n vyavahArase jIvakA lakShaN mAnane par bhI avyApti nAmak doSh AtA hai, kyo.nki siddha jIvo.nme.n ve bhAv vyavahArase bhI vyApta nahI.n hote . isaliye varNAdibhAvo.nkA Ashray lenese jIvakA yathArthasvarUp jAnA hI nahI.n jAtA .
yadyapi amUrtatva sarva jIvo.nme.n vyApta hai tathApi use jIvakA lakShaN mAnane par ativyAptinAmak doSh AtA hai,kAraN ki pA.Nch ajIv dravyo.nme.nse ek pudgaladravyake atirikta dharma, 1. arthAt jo kabhI chaitanyapanese anyarUp – chalAchal nahI.n hotA . 2. arthAt jo svaya.n apane Apase hI jAnA
Page 126 of 642
PDF/HTML Page 159 of 675
single page version
j~nAnI jano.anubhavati svayamullasantam .
mohastu tatkathamaho bat nAnaTIti ..43..
varNAdimAnnaTati pudgal ev nAnyaH .
chaitanyadhAtumayamUrtiray cha jIvaH ..44..
adharma, AkAsh aur kAl — ye chAr dravya amUrta honese, amUrtatva jIvame.n vyApatA hai vaise hI chAr ajIv dravyo.nme.n bhI vyApatA hai; isaprakAr ativyApti doSh AtA hai . isaliye amUrtatvakA Ashray lenese bhI jIvake yathArtha svarUpakA grahaN nahI.n hotA .
chaitanyalakShaN sarva jIvo.nme.n vyApatA honese avyAptidoShase rahit hai, aur jIvake atirikta kisI anya dravyame.n vyApatA na honese ativyAptidoShase rahit hai; aur vah pragaT hai; isaliye usIkA Ashray grahaN karanese jIvake yathArtha svarUpakA grahaN ho sakatA hai .42.
ab, ‘jab ki aise lakShaNase jIv pragaT hai tab bhI aj~nAnI jano.nko usakA aj~nAn kyo.n rahatA hai ? — isaprakAr AchAryadev Ashcharya tathA khed pragaT karate hai.n : —
shlokArtha : — [iti lakShaNataH ] yo.n pUrvokta bhinna lakShaNake kAraN [jIvAt ajIvam vibhinna.n ] jIvase ajIv bhinna hai [svayam ullasantam ] use (ajIvako) apane Ap hI (-svatantrapane, jIvase bhinnapane) vilasit huA — pariNamit hotA huA [j~nAnI janaH ] j~nAnIjan [anubhavati ] anubhav karate hai.n, [tat ] tathApi [aj~nAninaH ] aj~nAnIko [niravadhi-pravijR^imbhitaH aya.n mohaH tu ] amaryAdarUpase phai lA huA yah moh (arthAt sva-parake ekatvakI bhrAnti) [katham nAnaTIti ] kyo.n nAchatA hai — [aho bat ] yah hame.n mahA Ashcharya aur khed hai ! 43.
ab punaH mohakA pratiShedh karate hue kahate hai.n ki ‘yadi moh nAchatA hai to nAcho ? tathApi aisA hI hai’ : —
Page 127 of 642
PDF/HTML Page 160 of 675
single page version
jIvAjIvau sphu TavighaTana.n naiv yAvatprayAtaH .
j~nAtR^idravya.n svayamatirasAttAvaduchchaishchakAshe ..45..
avivekake nATakame.n athavA nAchame.n [varNAdimAn pudgalaH ev naTati ] varNAdimAn pudgal hI nAchatA hai, [na anyaH ] anya koI nahI.n; (abhed j~nAname.n pudgal hI anek prakArakA dikhAI detA hai, jIv to anek prakArakA nahI.n hai;) [cha ] aur [aya.n jIvaH ] yah jIv to [rAgAdi-pudgal-vikAr- viruddha-shuddha-chaitanyadhAtumay-mUrtiH ] rAgAdik pudgal-vikAro.nse vilakShaN, shuddha chaitanyadhAtumay mUrti hai .
bhAvArtha : — rAgAdik chidvikAro.nko (-chaitanyavikAro.nko) dekhakar aisA bhram nahI.n karanA ki ye bhI chaitanya hI hai.n, kyo.nki chaitanyakI sarvaavasthAo.nme.n vyApta ho.n to chaitanyake kahalAye.n . rAgAdi vikAr sarva avasthAo.nme.n vyApta nahI.n hote — mokShaavasthAme.n unakA abhAv hai . aur unakA anubhav bhI AkulatAmay duHkharUp hai . isaliye ve chetan nahI.n, ja.D.h.h hai.n . chaitanyakA anubhav nirAkul hai, vahI jIvakA svabhAv hai aisA jAnanA .44.
ab, bhedaj~nAnakI pravR^ittike dvArA yah j~nAtAdravya svaya.n pragaT hotA hai isaprakAr kalashame.n mahimA pragaT karake adhikAr pUrNa karate hai.n : —
shlokArtha : — [ittha.n ] isaprakAr [j~nAn-krakach-kalanA-pATana.n ] j~nAnarUpI karavatakA jo bArambAr abhyAs hai use [nATayitvA ] nachAkar [yAvat ] jahA.N [jIvAjIvau ] jIv aur ajIv donAe.n [sphu Ta-vighaTana.n na ev prayAtaH ] pragaTarUpase alag nahI.n hue, [tAvat ] vahA.N to [j~nAtR^idravya ] j~nAtAdravya, [prasabh-vikasat-vyakta -chinmAtrashaktyA ] atyanta vikAsarUp hotI huI apanI pragaT chinmAtrashaktise [vishva.n vyApya ] vishvako vyApta karake, [svayam ] apane Ap hI [atirasAt ] ati vegase [uchchaiH ] ugratayA arthAt AtyantikarUpase [chakAshe ] prakAshit ho uThA .
uparokta j~nAnakA abhyAs karate karate jahA.N jIv aur ajIv dono.n spaShTa bhinna samajhame.n Aye ki tatkAl hI AtmAkA nirvikalpa anubhav huA — samyagdarshan huA . (samyagdR^iShTi AtmA shrutaj~nAnase vishvake samasta bhAvo.nko sa.nkShepase athavA vistArase jAnatA hai aur nishchayase vishvako pratyakSha jAnanekA usakA svabhAv hai; isaliye yah kahA ki vah vishvako jAnatA hai .) ek Ashay to isaprakAr hai .