Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 43-55 ; Kalash: 34-36.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 34

 

Page 88 of 642
PDF/HTML Page 121 of 675
single page version

eva.nvihA bahuvihA paramappANa.n vada.nti dummehA .
te Na paramaTThavAdI NichChayavAdIhi.n NiddiTThA ..43..
AtmAnamajAnanto mUDhAstu parAtmavAdinaH kechit .
jIvamadhyavasAna.n karma cha tathA prarUpayanti ..39..
apare.adhyavasAneShu tIvramandAnubhAgaga.n jIvam .
manyante tathA.apare nokarma chApi jIv iti ..40..
karmaN udaya.n jIvamapare karmAnubhAgamichChanti .
tIvratvamandatvaguNAbhyA.n yaH sa bhavati jIvaH ..41..
jIvakarmobhaya.n dve api khalu kechijjIvamichChanti .
apare sa.nyogen tu karmaNA.n jIvamichChanti ..42..
eva.nvidhA bahuvidhAH paramAtmAna.n vadanti durmedhasaH .
te na paramArthavAdinaH nishchayavAdibhirnirdiShTAH ..43..
durbuddhi yo.n hI aur bahuvidh, AtamA parako kahai .
ve sarva nahi.n paramArthavAdI ye hi nishchayavid kahai ..43..

gAthArtha :[AtmAnam ajAnantaH ] AtmAko na jAnate hue [parAtmavAdinaH ] parako AtmA kahanevAle [kechit mUDhAH tu ] koI mU.Dh.h.h, mohI, aj~nAnI to [adhyavasAna.n ] adhyavasAnako [tathA cha ] aur koI [karma ] karmako [jIvam prarUpayanti ] jIv kahate hai.n . [apare ] anya koI [adhyavasAneShu ] adhyavasAno.nme.n [tIvramandAnubhAgaga.n ] tIvramanda anubhAgagatako [jIva.n manyante ] jIv mAnate hai.n [tathA ] aur [apare ] dUsare koI [nokarma api cha ] nokarmako [jIvaH iti ] jIv mAnate hai.n . [apare ] anya koI [karmaNaH udaya.n ] karmake udayako [jIvam ] jIv mAnate hai.n, koI ‘[yaH ] jo [tIvratvamandatvaguNAbhyA.n ] tIvramandatArUp guNo.nse bhedako prApta hotA hai [saH ] vah [jIvaH bhavati ] jIv hai’ isaprakAr [karmAnubhAgam ] karmake anubhAgako [ichChanti ] jIv ichChate hai.n (mAnate hai.n) . [kechit ] koI [jIvakarmobhaya.n ] jIv aur karma [dve api khalu ] dono.n mile hueko hI [jIvam ichChanti ] jIv mAnate hai.n [tu ] aur [apare ] anya koI [ karmaNA.n sa.nyogen ] karmake sa.nyogase hI [jIvam ichChanti ] jIv mAnate hai.n . [eva.nvidhAH ] isaprakArake tathA [bahuvidhAH ] anya bhI anek prakArake [durmedhasaH ] durbuddhi-


Page 89 of 642
PDF/HTML Page 122 of 675
single page version

ih khalu tadasAdhAraNalakShaNAkalanAtklIbatvenAtyantavimUDhAH santastAttvikamAtmAn- majAnanto bahavo bahudhA paramapyAtmAnamiti pralapanti . naisargikarAgadveShakalmAShit- madhyavasAnamev jIvastathAvidhAdhyavasAnAt a.ngArasyev kArShNyAdatiriktatvenAnyasyAnup- labhyamAnatvAditi kechit . anAdyanantapUrvAparIbhUtAvayavaikasa.nsaraNakriyArUpeN krIDatkarmaiv jIvaH karmaNo.atiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . tIvramandAnubhavabhidyamAnadura.nt- rAgarasanirbharAdhyavasAnasa.ntAn ev jIvastato.atiriktasyAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . navapurANAvasthAdibhAven pravartamAna.n nokarmaiv jIvaH sharIrAdatiriktatvenAnyasyAnu- palabhyamAnatvAditi kechit . vishvamapi puNyapAparUpeNAkrAman karmavipAk ev jIvaH shubhAshubhabhAvAdatiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . sAtAsAtarUpeNAbhi- vyAptasamastatIvramandatvaguNAbhyA.n bhidyamAnaH karmAnubhav ev jIvaH sukhaduHkhAtiriktatve- mithyAdR^iShTi jIv [param ] parako [AtmAna.n ] AtmA [vadanti ] kahate hai.n . [te ] unhe.n [nishchayavAdibhiH ] nishchayavAdiyo.nne (satyArthavAdiyo.nne) [paramArthavAdinaH ] paramArthavAdI (satyArthavaktA) [na nirdiShTAH ] nahI.n kahA hai .

TIkA :is jagatame.n AtmAkA asAdhAraN lakShaN na jAnaneke kAraN napu.nsakatAse atyanta vimU.Dh.h.h hote hue, tAttvik (paramArthabhUt) AtmAko na jAnanevAle bahutase aj~nAnI jan anek prakArase parako bhI AtmA kahate hai.n, bakate hai.n . koI to aisA kahate hai.n ki svAbhAvik arthAt svayamev utpanna hue rAg-dveShake dvArA malin jo adhyavasAn (arthAt mithyA abhiprAy yukta vibhAvapariNAm) vah hI jIv hai, kyo.nki jaise kAlepanase anya alag koI koyalA dikhAI nahI.n detA usIprakAr tathAvidh adhyavasAnase bhinna anya koI AtmA dikhAI nahI.n detA .1. koI kahate hai.n ki anAdi jisakA pUrva avayav hai aur ananta jisakA bhaviShyakA avayav hai aisI ek sa.nsaraNarUp (bhramaNarUp) jo kriyA hai usarUpase krI.DA karatA huA karma hI jIv hai, kyo.nki karmase bhinna anya koI jIv dikhAI nahI.n detA .2. koI kahate hai.n ki tIvra-manda anubhavase bhedarUp honevAle, duranta (jisakA anta dUr hai aisA) rAgarUp rasase bhare hue adhyavasAno.nkI santati (paripATI) hI jIv hai, kyo.nki usase anya alag koI jIv dikhAI nahI.n detA .3. koI kahate hai.n ki naI aur purAnI avasthA ityAdi bhAvase pravartamAn nokarma hI jIv hai, kyo.nki sharIrase anya alag koI jIv dikhAI nahI.n detA .4. koI yah kahate hai.n ki samasta lokako puNyapAparUpase vyApta karatA huA karmakA vipAk hI jIv hai, kyo.nki shubhAshubh bhAvase anya alag koI jIv dikhAI nahI.n detA .5. koI

12

Page 90 of 642
PDF/HTML Page 123 of 675
single page version

nAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . majjitAvadubhayAtmakatvAdAtmakarmobhayamev jIvaH kArtsnyataH karmaNo.atiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . arthakriyAsamarthaH karmasa.nyog ev jIvaH karmasa.nyogAtkhaTvAyA iv aShTakAShThasa.nyogAdatiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . evameva.nprakArA itare.api bahuprakArAH paramAtmeti vyapadishanti durmedhasaH, kintu na te paramArthavAdibhiH paramArthavAdin iti nirdishyante .

kutaH kahate hai.n ki sAtA-asAtArUpase vyApta samasta tIvramandatvaguNo.nse bhedarUp honevAlA karmakA anubhav hI jIv hai, kyo.nki sukhaHdukhase anya alag koI jIv dikhAI nahI.n detA .6. koI kahate hai.n ki shrIkhaNDakI bhA.Nti ubhayarUp mile hue AtmA aur karma, dono.n milakar hI jIv hai.n, kyo.nki sampUrNatayA karmo.nse bhinna alag koI jIv dikhAI nahI.n detA .7. koI kahate hai.n ki arthakriyAme.n (prayojanabhUt kriyAme.n) samartha aisA jo karmakA sa.nyog vah hI jIv hai, kyo.nki jaise ATh laka.Diyo.nke sa.nyogase bhinna alag koI pala.ng dikhAI nahI.n detA isI prakAr karmo.nke sa.nyogase anya alag koI jIv dikhAI nahI.n detA . (ATh laka.DiyA.n milakar pala.ng banA tab vah arthakriyAme.n samartha huA; isIprakAr yahA.N bhI jAnanA .) .8. isaprakAr ATh prakAr to yah kahe aur aise aise anya bhI anek prakArake durbuddhi (vividh prakArase) parako AtmA kahate hai.n; parantu paramArthake j~nAtA unhe.n satyArthavAdI nahI.n kahate .

bhAvArtha :jIv-ajIv dono.n anAdikAlase ekakShetrAvagAhasa.nyogarUpase mile hue hai.n, aur anAdikAlase hI pudgalake sa.nyogase jIvakI anek vikArasahit avasthAye.n ho rahI hai.n . paramArthadR^iShTise dekhane par, jIv to apane chaitanyatva Adi bhAvo.nko nahI.n Cho.DtA aur pudgal apane mUrtik ja.Dtva Adiko nahI.n Cho.DtA . parantu jo paramArthako nahI.n jAnate ve sa.nyogase hue bhAvo.nko hI jIv kahate hai.n; kyo.nki paramArthase jIvakA svarUp pudgalase bhinna sarvaj~nako dikhAI detA hai tathA sarvaj~nakI paramparAke Agamase jAnA jA sakatA hai, isaliye jinake matame.n sarvaj~na nahI.n hai.n ve apanI buddhise anek kalpanAye.n karake kahate hai.n . uname.nse vedAntI, mImA.nsak, sA.nkhya, yog, bauddha, naiyAyik, vaisheShik, chArvAk Adi mato.nke Ashay lekar ATh prakAr to pragaT kahe hai.n; aur anya bhI apanI-apanI buddhise anek kalpanAye.n karake anek prakArase kahate hai.n so kahA.N tak kahA jAye ?.39 se 43..

aisA kahanevAle satyArthavAdI kyo.n nahI.n hai.n so kahate hai.n :

Page 91 of 642
PDF/HTML Page 124 of 675
single page version

ede savve bhAvA poggaladavvapariNAmaNippaNNA .
kevalijiNehi.n bhaNiyA kah te jIvo tti vuchcha.nti ..44..
ete sarve bhAvAH pudgaladravyapariNAmaniShpannAH .
kevalijinairbhaNitAH katha.n te jIv ityuchyante ..44..

yataH ete.adhyavasAnAdayaH samastA ev bhAvA bhagavadbhirvishvasAkShibhirarhadbhiH pudgaladravyapariNAmamayatven praj~naptAH santashchaitanyashUnyAtpudgaladravyAdatiriktatven praj~nApyamAna.n chaitanyasvabhAva.n jIvadravya.n bhavitu.n notsahante; tato na khalvAgamayuktisvAnubhavairbAdhitapakShatvAtta- dAtmavAdinaH paramArthavAdinaH . etadev sarvaj~navachana.n tAvadAgamaH . iya.n tu svAnubhavagarbhitA yuktiH na khalu naisargikarAgadveShakalmAShitamadhyavasAna.n jIvaH tathAvidhAdhyavasAnAt kArtasvarasyev shyAmikAyA atiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakaiH svayamupalabhyamAnatvAt . na khalvanA-

pudgaladarav pariNAmase upaje hue sab bhAv ye
sab kevalIjin bhAShiyA, kis rIt jIv kaho unhe.n ? 44
..

gAthArtha :[ete ] yah pUrvakathit adhyavasAn Adi [sarve bhAvAH ] bhAv hai.n ve sabhI [pudgaladravyapariNAmaniShpannAH ] pudgaladravyake pariNAmase utpanna hue hai.n isaprakAr [kevalijinaiH ] kevalI sarvaj~na jinendradevo.nne [bhaNitAH ] kahA hai [te ] unhe.n [jIvaH iti ] jIv aisA [katha.n uchyante ] kaise kahA jA sakatA hai ?

TIkA :yah samasta hI adhyavasAnAdi bhAv, vishvake (samasta padArtho.nke) sAkShAt dekhanevAle bhagavAn (vItarAg sarvaj~na) araha.ntadevo.nke dvArA pudgaladravyake pariNAmamay kahe gaye hai.n isaliye, ve chaitanyasvabhAvamay jIvadravya honeke liye samartha nahI.n hai.n ki jo jIvadravya chaitanyabhAvase shUnya aise pudgaladravyase atirikta (bhinna) kahA gayA hai; isaliye jo in adhyavasAnAdikako jIv kahate hai.n ve vAstavame.n paramArthavAdI nahI.n hai.n; kyo.nki Agam, yukti aur svAnubhavase unakA pakSha bAdhit hai . usame.n, ‘ve jIv nahI.n hai.n ’ yah sarvaj~nakA vachan hai vah to Agam hai aur vah (nimnokta) svAnubhavagarbhit yukti hai :svayamev utpanna hue rAg-dveShake dvArA malin adhyavasAn hai.n ve jIv nahI.n hai; kyo.nki, kAlimAse bhinna suvarNakI bhA.nti, tathAvidh adhyavasAnase bhinna anya chitsvabhAvarUp jIv bhedaj~nAniyo.nke dvArA svaya.n


Page 92 of 642
PDF/HTML Page 125 of 675
single page version

dyanantapUrvAparIbhUtAvayavaikasa.nsaraNalakShaNakriyArUpeN krIDatkarmaiv jIvaH karmaNo.atiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakaiH svayamupalabhyamAnatvAt . na khalu tIvramandAnubhavabhidyamAnadurantarAgaras- nirbharAdhyavasAnasantAno jIvastato.atiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakaiH svayamupalabhya- mAnatvAt . na khalu navapurANAvasthAdibheden pravartamAna.n nokarma jIvaH sharIrAdatiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakaiH svayamupalabhyamAnatvAt . na khalu vishvamapi puNyapAparUpeNAkrAman karmavipAko jIvaH shubhAshubhabhAvAdatiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakaiH svayamupalabhya- mAnatvAt . na khalu sAtAsAtarUpeNAbhivyAptasamastatIvramandatvaguNAbhyA.n bhidyamAnaH karmAnubhavo jIvaH sukhaduHkhAtiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakaiH svayamupalabhyamAnatvAt . na khalu majjitAv- dubhayAtmakatvAdAtmakarmobhaya.n jIvaH kArtsnyataH karmaNo.atiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakaiH upalabhyamAn hai arthAt ve chaitanyabhAvako pratyakSha bhinna anubhav karate hai.n .1. anAdi jisakA pUrva avayav hai aur ananta jisakA bhaviShyakA avayav hai aisI ek sa.nsaraNarUp kriyAke rUpame.n krI.DA karatA huA karma bhI jIv nahI.n hai; kyo.nki karmase bhinna anya chaitanyabhAvasvarUp jIv bhedaj~nAniyo.nke dvArA svaya.n upalabhyamAn hai arthAt ve usakA pratyakSha anubhav karate hai.n .2. tIvra-manda anubhavase bhedarUp honevAle, duranta rAgarasase bhare hue adhyavasAno.nkI sa.ntati bhI jIv nahI.n hai; kyo.nki us sa.ntatise bhinna anya chaitanyabhAvarUp jIv bhedaj~nAniyo.nke dvArA svaya.n upalabhyamAn hai arthAt ve usakA pratyakSha anubhav karate hai.n .3. naI-purAnI avasthAdikake bhedase pravartamAn nokarma bhI jIv nahI.n hai; kyo.nki sharIrase bhinna anya chaitanyasvabhAvarUp jIv bhedaj~nAniyo.nke dvArA svaya.n upalabhyamAn hai arthAt ve use pratyakSha anubhav karate hai.n .4. samasta jagatako puNya-pAparUpase vyApta karatA karmavipAk bhI jIv nahI.n hai; kyo.nki shubhAshubh bhAvase bhinna anya chaitanyasvabhAvarUp jIv bhedaj~nAniyo.nke dvArA svaya.n upalabhyamAn hai arthAt ve svaya.n usakA pratyakSha anubhav karate hai.n .5. sAtA-asAtArUpase vyApta samasta tIvramandatArUp guNo.nke dvArA bhedarUp honevAlA karmakA anubhav bhI jIv nahI.n hai; kyo.nki sukh-duHkhase bhinna anya chaitanyasvabhAvarUp jIv bhedaj~nAniyo.nke dvArA svaya.n upalabhyamAn hai arthAt ve svaya.n usakA pratyakSha anubhav karate hai.n .6. shrIkhaNDakI bhA.Nti ubhayAtmakarUpase mile hue AtmA aur karma dono.n milakar bhI jIv nahI.n hai.n; kyo.nki sampUrNatayA karmo.nse bhinna anya chaitanyasvabhAvarUp jIv bhedaj~nAniyo.nke dvArA svaya.n upalabhyamAn hai.n arthAt ve svaya.n usakA pratyakSha anubhav karate hai.n .7. arthakriyAme.n samartha karmakA sa.nyog bhI jIv nahI.n hai kyo.nki, ATh laka.Diyo.nke sa.nyogase (- pala.ngase) bhinna pala.ng par sonevAle puruShakI bhA.nti, karmasa.nyogase bhinna anya chaitanyasvabhAvarUp jIv bhedaj~nAniyo.nke dvArA svaya.n upalabhyamAn hai arthAt ve svaya.n usakA pratyakSha anubhav karate


Page 93 of 642
PDF/HTML Page 126 of 675
single page version

svayamupalabhyamAnatvAt . na khalvarthakriyAsamarthaH karmasa.nyogo jIvaH karmasa.nyogAt khaTvAshAyinaH puruShasyevAShTakAShThasa.nyogAdatiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakaiH svayamupalabhyamAnatvAditi .

ih khalu pudgalabhinnAtmopalabdhi.n prati vipratipannaH sAmnaivaivamanushAsyaH .
(mAlinI)
viram kimapareNAkAryakolAhalen
svayamapi nibhR^itaH san
pashya ShaNmAsamekam .
hR^idayasarasi pu.nsaH pudgalAdbhinnadhAmno
nanu kimanupalabdhirbhAti ki.nchopalabdhiH
..34..
hai.n .8. (isIprakAr anya koI dUsare prakArase kahe to vahA.N bhI yahI yukti jAnanA .)

bhAvArtha :chaitanyasvabhAvarUp jIv, sarva parabhAvo.nse bhinna, bhedaj~nAniyo.nke gochar hai.n; isalie aj~nAnI jaisA mAnate hai.n vaisA nahI.n hai ..44..

yahA.N pudgalase bhinna AtmAkI upalabdhike prati virodh karanevAle (pudgalako hI AtmA jAnanevAle) puruShako (usake hitarUp AtmaprAptikI bAt kahakar) miThAsapUrvak (aur samabhAvase) hI isaprakAr upadesh karanA yah kAvyame.n batalAte hai.n :

shlokArtha :he bhavya ! tujhe [apareN ] anya [akArya-kolAhalen ] vyartha hI kolAhal karanese [kim ] kyA lAbh hai ? tU [viram ] is kolAhalase virakta ho aur [ekam ] ek chaitanyamAtra vastuko [svayam api ] svaya.n [nibhR^itaH san ] nishchal lIn hokar [pashya ShaNmAsam ] dekh; aisA Chah mAs abhyAs kar aur dekh ki aisA karanese [hR^iday- sarasi ] apane hR^idayasarovarame.n, [pudgalAt bhinnadhAmnaH ] jisakA tej-pratAp-prakAsh pudgalase bhinna hai aise us [pu.nsaH ] AtmAkI [nanu kim anupalabdhiH bhAti ] prApti nahI.n hotI hai [ki.n cha upalabdhiH ] yA hotI hai ?

bhAvArtha :yadi apane svarUpakA abhyAs kare to usakI prApti avashya hotI hai; yadi paravastu ho to usakI to prApti nahI.n hotI . apanA svarUp to vidyamAn hai, kintu use bhUl rahA hai; yadi sAvadhAn hokar dekhe to vah apane nikaT hI hai . yahA.N Chah mAsake abhyAsakI bAt kahI hai isakA artha yah nahI.n samajhanA chAhie ki itanA hI samay lagegA . usakI prApti to antarmuhUrtamAtrame.n hI ho sakatI hai, parantu yadi shiShyako bahut kaThin mAlUm


Page 94 of 642
PDF/HTML Page 127 of 675
single page version

katha.n chidanvayapratibhAse.apyadhyavasAnAdayaH pudgalasvabhAvA iti chet
aTThaviha.n pi ya kamma.n savva.n poggalamaya.n jiNA be.nti .
jassa phala.n ta.n vuchchadi dukkha.n ti vipachchamANassa ..45..
aShTavidhamapi cha karma sarva.n pudgalamaya.n jinA bruvanti .
yasya phala.n taduchyate duHkhamiti vipachyamAnasya ..45..

adhyavasAnAdibhAvanirvartakamaShTavidhamapi cha karma samastamev pudgalamayamiti kil sakalaj~na- j~naptiH . tasya tu yadvipAkakAShThAmadhirUDhasya phalatvenAbhilapyate tadanAkulatvalakShaNasaukhyAkhyAtma- svabhAvavilakShaNatvAtkil duHkham . tadantaHpAtin ev kilAkulatvalakShaNA adhyavasAnAdibhAvAH . hotA ho to usakA niShedh kiyA hai . yadi samajhaneme.n adhik kAl lage to Chah mAsase adhik nahI.n lagegA; isalie anya niShprayojan kolAhalakA tyAg karake isame.n lag jAnese shIghra hI svarUpakI prApti ho jAyagI aisA upadesh hai .34.

ab shiShya pUChatA hai ki in adhyavasAnAdi bhAvo.nko jIv nahI.n kahA, anya chaitanyasvabhAvako jIv kahA; to yah bhAv bhI chaitanyake sAth sambandha rakhanevAle pratibhAsit hote hai.n, (ve chaitanyake atirikta ja.Dke to dikhAI nahI.n dete) tathApi unhe.n pudgalake svabhAv kyo.n kahA ? usake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hai.n :

re ! karma aShTa prakArakA jin sarva pudgalamay kahe,
paripAkame.n jis karmakA phal duHkh nAm prasiddha hai
..45..

gAthArtha :[aShTavidham api cha ] ATho.n prakArakA [karma ] karma [sarva.n ] sab [pudgalamaya.n ] pudgalamay hai aisA [jinAH ] jinendrabhagavAn sarvaj~nadev [bruvanti ] kahate hai.n[yasya vipachyamAnasya ] jis pakva hokar udayame.n AnevAle karmakA [phala.n ] phal [tat ] prasiddha [duHkham ] duHkh hai [iti uchyate ] aisA kahA hai .

TIkA :adhyavasAnAdi samasta bhAvo.nko utpanna karanevAlA jo ATho.n prakArakA j~nAnAvaraNAdi karma hai vah sabhI pudgalamay hai aisA sarvaj~nakA vachan hai . vipAkakI maryAdAko prApta us karmake phalarUpase jo kahA jAtA hai vah (arthAt karmaphal), anAkulatAlakShaNsukhanAmak AtmasvabhAvase vilakShaN hai isalie, duHkh hai . us duHkhame.n hI AkulatAlakShaN adhyavasAnAdi bhAv


Page 95 of 642
PDF/HTML Page 128 of 675
single page version

tato na te chidanvayavibhrame.apyAtmasvabhAvAH, kintu pudgalasvabhAvAH .

yadyadhyavasAnAdayaH pudgalasvabhAvAstadA katha.n jIvatven sUchitA iti chet
vavahArassa darIsaNamuvaeso vaNNido jiNavarehi.n .
jIvA ede savve ajjhavasANAdao bhAvA ..46..
vyavahArasya darshanamupadesho varNito jinavaraiH .
jIvA ete sarve.adhyavasAnAdayo bhAvAH ..46..

sarve evaite.adhyavasAnAdayo bhAvAH jIvA iti yadbhagavadbhiH sakalaj~naiH praj~napta.n tadabhUtArthasyApi vyavahArasyApi darshanam . vyavahAro hi vyavahAriNA.n mlechChabhAShev mlechChAnA.n paramArthapratipAdakatvAd- paramArtho.api tIrthapravR^ittinimitta.n darshayitu.n nyAyya ev . tamantareN tu sharIrAjjIvasya paramArthato samAviShTa ho jAte hai.n; isaliye, yadyapi ve chaitanyake sAth sambandha honekA bhram utpanna karate hai.n tathApi, ve AtmasvabhAv nahI.n hai.n, kintu pudgalasvabhAv hai.n .

bhAvArtha :jab karmoday AtA hai tab yah AtmA duHkharUp pariNamit hotA hai aur duHkharUp bhAv hai vah adhyavasAn hai, isaliye duHkharUp bhAvame.n (adhyavasAname.n) chetanatAkA bhram utpanna hotA hai . paramArthase duHkharUp bhAv chetan nahI.n hai, karmajanya hai isaliye ja.D.h.h hI hai ..45..

ab prashna hotA hai ki yadi adhyavasAnAdi bhAv hai.n ve pudgalasvabhAv hai.n to sarvaj~nake Agamame.n unhe.n jIvarUp kyo.n kahA gayA hai ? usake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hai.n :

vyavahAr yah dikhalA diyA jinadevake upadeshame.n,
ye sarva adhyavasAn Adik bhAvako ja.Nh jiv kahe
..46..

gAthArtha :[ete sarve ] yah sab [adhyavasAnAdayaH bhAvAH ] adhyavasAnAdi bhAv [jIvAH ] jIv hai.n isaprakAr [jinavaraiH ] jinavaro.nne [upadeshaH varNitaH ] jo upadesh diyA hai so [vyavahArasya darshanam ] vyavahAranay dikhAyA hai .

TIkA :yah sab hI adhyavasAnAdi bhAv jIv hai.n aisA jo bhagavAn sarvaj~nadevo.nne kahA hai vah, yadyapi vyavahAranay abhUtArtha hai tathApi, vyavahAranayako bhI batAyA hai; kyo.nki jaise mlechChabhAShA mlechCho.nko vastusvarUp batalAtI hai usIprakAr vyavahAranay vyavahArI jIvo.nko


Page 96 of 642
PDF/HTML Page 129 of 675
single page version

bhedadarshanAttrasasthAvarANA.n bhasman iv niHsha.nk mupamardanen hi.nsA.abhAvAdbhavatyev bandhasyAbhAvaH . tathA raktadviShTavimUDho jIvo badhyamAno mochanIy iti rAgadveShamohebhyo jIvasya paramArthato bhedadarshanen mokShopAyaparigrahaNAbhAvAt bhavatyev mokShasyAbhAvaH .

ath ken dR^iShTAnten pravR^itto vyavahAr iti chet
rAyA hu Niggado tti ya eso balasamudayassa Adeso .
vavahAreN du vuchchadi tatthekko Niggado rAyA ..47..

paramArthakA kahanevAlA hai isalie, aparamArthabhUt hone par bhI, dharmatIrthakI pravR^itti karaneke lie (vyavahAranay) batalAnA nyAyasa~N.hgat hI hai . parantu yadi vyavahAranay na batAyA jAye to, paramArthase (nishchayanayase) jIv sharIrase bhinna batAye jAneke kAraN, jaise bhasmako masal deneme.n hi.nsAkA abhAv hai usIprakAr, trasasthAvar jIvo.nko niHsha.nkatayA masal denekuchal dene (ghAt karane)me.n bhI hi.nsAkA abhAv ThaharegA aur is kAraN bandhakA hI abhAv siddha hogA; tathA paramArthake dvArA jIv rAgadveShamohase bhinna batAye jAneke kAraN, ‘rAgI, dveShI, mohI jIv karmase ba.NdhatA hai use Chu.DAnA’isaprakAr mokShake upAyake grahaNakA abhAv ho jAyegA aur isase mokShakA hI abhAv hogA . (isaprakAr yadi vyavahAranay na batAyA jAy to bandha-mokShakA abhAv ThaharatA hai .)

bhAvArtha :paramArthanay to jIvako sharIr tathA rAgadveShamohase bhinna kahatA hai . yadi isIkA ekAnta grahaN kiyA jAye to sharIr tathA rAgadveShamoh pudgalamay siddha ho.nge, to phi ra pudgalakA ghAt karanese hi.nsA nahI.n hogI tathA rAgadveShamohase bandha nahI.n hogA . isaprakAr, paramArthase jo sa.nsAr-mokSha dono.nkA abhAv kahA hai ekAntase yah hI ThaharegA . kintu aisA ekAntarUp vastukA svarUp nahI.n hai; avastukA shraddhAn, j~nAn, AcharaN avasturUp hI hai . isaliye vyavahAranayakA upadesh nyAyaprApta hai . isaprakAr syAdvAdase dono.n nayo.nkA virodh miTAkar shraddhAn karanA so samyaktva hai ..46..

ab shiShya pUChatA hai ki yah vyavahAranay kis dR^iShTAntase pravR^itta huA hai ? usakA uttar kahate hai.n :

‘nirgaman is nR^ipakA huA’nirdesh sainyasamUhame.n,
vyavahArase kahalAy yah, par bhUp isame.n ek hai; ..47..

Page 97 of 642
PDF/HTML Page 130 of 675
single page version

emev ya vavahAro ajjhavasANAdiaNNabhAvANa.n .
jIvo tti kado sutte tatthekko NichChido jIvo ..48..
rAjA khalu nirgat ityeSh balasamudayasyAdeshaH .
vyavahAreN tUchyate tatraiko nirgato rAjA ..47..
evamev cha vyavahAro.adhyavasAnAdyanyabhAvAnAm .
jIv iti kR^itaH sUtre tatraiko nishchito jIvaH ..48..

yathaiSh rAjA pa.nch yojanAnyabhivyApya niShkrAmatItyekasya pa.nch yojanAnyabhivyAptum- shakyatvAdvayavahAriNA.n balasamudAye rAjeti vyavahAraH, paramArthatastvek ev rAjA; tathaiSh jIvaH samagra.n rAgagrAmamabhivyApya pravartat ityekasya samagra.n rAgagrAmamabhivyAptumashakyatvAdvayavahAriNAmadhyav- sAnAdiShvanyabhAveShu jIv iti vyavahAraH, paramArthatastvek ev jIvaH .

tyo.n sarva adhyavasAn Adik anyabhAv ju jIv hai,

shAstran kiyA vyavahAr, par vahA.n jIv nishchay ek hai ..48..

gAthArtha :jaise koI rAjA senAsahit nikalA vahA.N [rAjA khalu nirgataH ] ‘yah rAjA nikalA’ [iti eShaH ] isaprakAr jo yah [balasamudayasya ] senAke samudAyako [AdeshaH ] kahA jAtA hai so vah [vyavahAreN tu uchyate ] vyavahArase kahA jAtA hai, [tatra ] us senAme.n (vAstavame.n) [ekaH nirgataH rAjA ] rAjA to ek hI nikalA hai; [evam ev cha ] usIprakAr [adhyavasAnAdyanyabhAvAnAm ] adhyavasAnAdi anyabhAvo.nko [jIvaH iti ] ‘(yah) jIv hai’ isaprakAr [sUtre ] paramAgamame.n kahA hai so [vyavahAraH kR^itaH ] vyavahAr kiyA hai, [tatra nishchitaH ] yadi nishchayase vichAr kiyA jAye to uname.n [jIvaH ekaH ] jIv to ek hI hai

.

TIkA :jaise yah kahanA ki yah rAjA pA.Nch yojanake vistArame.n nikal rahA hai so yah vyavahArIjano.nkA senA samudAyame.n rAjA kah denekA vyavahAr hai; kyo.nki ek rAjAkA pA.Nch yojaname.n phai lanA ashakya hai; paramArthase to rAjA ek hI hai, (senA rAjA nahI.n hai); usIprakAr yah jIv samagra (samasta) rAgagrAmame.n (rAgake sthAno.nme.n) vyApta hokar pravR^itta ho rahA hai aisA kahanA vah, vyavahArIjano.nkA adhyavasAnAdi anyabhAvo.nme.n jIv kahanekA vyavahAr hai; kyo.nki ek jIvakA samagra rAgagrAmame.n vyApta honA ashakya hai; paramArthase to jIv ek hI hai, (adhyavasAnAdik bhAv jIv nahI.n hai.n) ..47-48..

13

Page 98 of 642
PDF/HTML Page 131 of 675
single page version

yadyeva.n tarhi ki.nlakShaNo.asAvekaShTa~N.hkotkIrNaH paramArthajIv iti pR^iShTaH prAh
arasamarUvamaga.ndha.n avvatta.n chedaNAguNamasadda.n .
jAN ali.ngaggahaNa.n jIvamaNiddiTThasa.nThANa.n ..49..
arasamarUpamagandhamavyakta.n chetanAguNamashabdam .
jAnIhi ali~N.hgagrahaNa.n jIvamanirdiShTasa.nsthAnam ..49..

yaH khalu pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnarasaguNatvAt, pudgaladravyaguNebhyo bhinnatven svayamarasaguNatvAt, paramArthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaShTambhenArasanAt, svabhAvataH kShAyopashamikabhAvAbhAvAdbhAvendriyAvalambenArasanAt, sakalasAdhAraNaikasa.nvedanapariNAmasvabhAvatvAt kevalarasavedanApariNAmApannatvenArasanAt, sakalaj~neyaj~nAyakatAdAtmyasya niShedhAdrasaparichChedapariNat-

ab shiShya pUChatA hai ki yah adhyavasAnAdi bhAv jIv nahI.n hai.n to vah ek, Ta.nkotkIrNa, paramArthasvarUp jIv kaisA hai ? usakA lakShaN kyA hai ? is prashnakA uttar kahate hai.n :

jIv chetanAguN, shabda-ras-rUp-gandha-vyaktivihIn hai,
nirdiShTa nahi.n sa.nsthAn usakA, grahaN nahi.n hai li.ngase
..49..

gAthArtha :he bhavya ! tU [jIvam ] jIvako [arasam ] rasarahit, [arUpam ] rUparahit, [agandham ] gandharahit, [avyakta m ] avyakta arthAt indriyagochar nahI.n aisA, [chetanAguNam ] chetanA jisakA guN hai aisA, [ashabdam ] shabdarahit, [ali~N.hgagrahaNa.n ] kisI chihnase grahaN na honevAlA aur [anirdiShTasa.nsthAnam ] jisakA AkAr nahI.n kahA jAtA aisA [jAnIhi ] jAn .

TIkA :jIv nishchayase pudgaladravyase anya hai, isaliye usame.n rasaguN vidyamAn nahI.n hai ataH vah aras hai .1. pudgaladravyake guNo.nse bhI bhinna honese svaya.n bhI rasaguN nahI.n hai, isaliye aras hai .2. paramArthase pudgaladravyakA svAmitva bhI usake nahI.n hai, isaliye vah dravyendriyake Alambanase bhI ras nahI.n chakhatA ataH aras hai .3. apane svabhAvakI dR^iShTise dekhA jAy to usake kShAyopashamik bhAvakA bhI abhAv honese vah bhAvendriyake Alambanase bhI ras nahI.n chakhatA, isaliye aras hai .4. samasta viShayo.nke visheSho.nme.n sAdhAraN aise ek hI sa.nvedanapariNAmarUp usakA svabhAv honese vah keval ek rasavedanApariNAmako pAkar ras nahI.n chakhatA, isaliye aras hai .5. (use samasta j~neyo.nkA j~nAn hotA hai parantu) sakal j~neyaj~nAyakake tAdAtmyakA (ekarUp honekA) niShedh


Page 99 of 642
PDF/HTML Page 132 of 675
single page version

tve.api svaya.n rasarUpeNApariNamanAchchArasaH; tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnarUpaguNatvAt, pudgaladravyaguNebhyo bhinnatven svayamarUpaguNatvAt, paramArthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaShTa.nbhenArUpaNAt, svabhAvataH kShAyopashamikabhAvAbhAvAdbhAvendriyAvala.nbenArUpaNAt, sakalasAdhAraNaikasa.nvedanapariNAmasvabhAvatvAtkevalarUpavedanApariNAmApannatvenArUpaNAt, sakalaj~ney- j~nAyakatAdAtmyasya niShedhAdrUpaparichChedapariNatatve.api svaya.n rUparUpeNApariNamanAchchArUpaH; tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnagandhaguNatvAt, pudgaladravyaguNebhyo bhinnatven svayamagandhaguNatvAt, paramArthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaShTa.nbhenAga.ndhanAt, svabhAvataH kShAyopashamikabhAvA- bhAvAdbhAvendriyAvala.nbenAgandhanAt, sakalasAdhAraNaikasa.nvedanapariNAmasvabhAvatvAtkevalagandhavedanA- pariNAmApannatvenAgandhanAt, sakalaj~neyaj~nAyakatAdAtmyasya niShedhAdgandhaparichChedapariNatatve.api svaya.n honese rasake j~nAnarUp pariNamit hone par bhI svaya.n rasarUp pariNamit nahI.n hotA, isaliye aras hai .6. is tarah Chah prakArake rasake niShedhase vah aras hai .

isaprakAr, jIv vAstavame.n pudgaladravyase anya honeke kAraN usame.n rUpaguN vidyamAn nahI.n hai, isaliye arUp hai .1. pudgaladravyake guNo.nse bhI bhinna honeke kAraN svaya.n bhI rUpaguN nahI.n hai, isaliye arUp hai .2. paramArthase pudgaladravyakA svAmIpanA bhI use nahI.n honese vah dravyendriyake Alamban dvArA bhI rUp nahI.n dekhatA, isalie arUp hai .3. apane svabhAvakI dR^iShTise dekhA jAy to kShAyopashamik bhAvakA bhI use abhAv honese vah bhAvendriyake Alamban dvArA bhI rUp nahI.n dekhatA, isaliye arUp hai .4. sakal viShayo.nke visheSho.nme.n sAdhAraN aise ek hI sa.nvedanapariNAmarUp usakA svabhAv honese keval ek rUpavedanApariNAmako prApta hokar rUp nahI.n dekhatA, isaliye arUp hai .5. (use samasta j~neyo.nkA j~nAn hotA hai parantu) sakal j~neyaj~nAyakake tAdAtmyakA niShedh honese rUpake j~nAnarUp pariNamit hone par bhI svaya.nrUp rUpase nahI.n pariNamatA isaliye arUp hai .6. is tarah Chah prakArase rUpake niShedhase vah arUp hai .

isaprakAr, jIv vAstavame.n pudgaladravyase anya honeke kAraN usame.n gandhaguN vidyamAn nahI.n hai, isaliye agandha hai .1. pudgaladravyake guNo.nse bhI bhinna honeke kAraN svaya.n bhI gandhaguN nahI.n hai, isaliye agandha hai .2. paramArthase pudgaladravyakA svAmIpanA bhI use nahI.n honese vah dravyendriyake Alamban dvArA bhI gandha nahI.n sU.nghatA, isalie agandha hai .3. apane svabhAvakI dR^iShTise dekhA jAy to kShAyopashamik bhAvakA bhI use abhAv honese vah bhAvendriyake Alamban dvArA bhI gandha nahI.n sU.nghatA ataH agandha hai .4. sakal viShayo.nke visheSho.nme.n sAdhAraN aise ek hI sa.nvedanapariNAmarUp usakA svabhAv honese vah keval ek gandhavedanApariNAmako prApta hokar


Page 100 of 642
PDF/HTML Page 133 of 675
single page version

gandharUpeNApariNamanAchchAgandhaH; tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnasparshaguNatvAt, pudgaladravyaguNebhyo bhinnatven svayamasparshaguNatvAt, paramArthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaShTambhenAsparshanAt, svabhAvataH kShAyopashamikabhAvAbhAvAdbhAvendriyAvalambenAsparshanAt, sakalasAdhAraNaikasa.nvedanapariNAm- svabhAvatvAtkevalasparshavedanApariNAmApannatvenAsparshanAt, sakalaj~neyaj~nAyakatAdAtmyasya niShedhAtt sparshaparichChedapariNatatve.api svaya.n sparsharUpeNApariNamanAchchAsparshaH; tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAn- shabdaparyAyatvAt, pudgaladravyaparyAyebhyo bhinnatven svayamashabdaparyAyatvAt, paramArthataH pudgaladravya- svAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaShTa.nbhen shabdAshravaNAt, svabhAvataH kShAyopashamikabhAvAbhAvAdbhAve- ndriyAvala.nben shabdAshravaNAt, sakalasAdhAraNaik sa.nvedanapariNAmasvabhAvatvAtkevalashabdavedanA- pariNAmApannatven shabdAshravaNAt, sakalaj~neyaj~nAyakatAdAtmyasya niShedhAchChabdaparichChedapariNatatve.api gandha nahI.n sU.nghatA; ataH agandha hai .5. (use samasta j~neyo.nkA j~nAn hotA hai parantu) sakal j~neyaj~nAyakake tAdAtmyakA niShedh honese gandhake j~nAnarUp pariNamit hone par bhI svaya.n gandharUp nahI.n pariNamatA; ataH agandha hai .6. is tarah Chah prakArase gandhake niShedhase vah agandha hai .

isaprakAr, jIv vAstavame.n pudgaladravyase anya honeke kAraN usame.n sparshaguN vidyamAn nahI.n hai, isaliye asparsha hai .1. pudgaladravyake guNo.nse bhI bhinna honeke kAraN svaya.n bhI sparshaguN nahI.n hai; ataH asparsha hai .2. paramArthase pudgaladravyakA svAmIpanA bhI use nahI.n honese vah dravyendriyake Alamban dvArA bhI sparshako nahI.n sparshatA; ataH asparsha hai .3. apane svabhAvakI dR^iShTise dekhA jAy to kShAyopashamik bhAvakA bhI use abhAv honese vah bhAvendriyake Alamban dvArA bhI sparshako nahI.n sparshatA; ataH asparsha hai .4. sakal viShayo.nke visheSho.nme.n sAdhAraN aise ek hI sa.nvedanapariNAmarUp usakA svabhAv honese vah keval ek sparshavedanApariNAmako prApta hokar sparshako nahI.n sparshatA ataH asparsha hai .5. (use samasta j~neyo.nkA j~nAn hotA hai parantu) sakal j~neyaj~nAyakake tAdAtmyakA niShedh honese sparshake j~nAnarUp pariNamit hone par bhI svaya.n sparsharUp nahI.n pariNamatA; ataH asparsha hai .6. is tarah Chah prakArase sparshake niShedhase vah asparsha hai .

isaprakAr, jIv vAstavame.n pudgaladravyase anya honeke kAraN usame.n shabdaparyAy vidyamAn nahI.n hai; ataH ashabda hai .1. pudgaladravyake paryAyo.nse bhI bhinna honeke kAraN svaya.n bhI shabdaparyAy nahI.n hai; ataH ashabda hai .2. paramArthase pudgaladravyakA svAmIpanA bhI use nahI.n honese vah dravyendriyake Alamban dvArA bhI shabda nahI.n sunatA; ataH ashabda hai .3. apane svabhAvakI dR^iShTise dekhA jAy to kShAyopashamik bhAvakA bhI use abhAv honese vah bhAvendriyake Alamban


Page 101 of 642
PDF/HTML Page 134 of 675
single page version

svaya.n shabdarUpeNApariNamanAchchAshabdaH; dravyAntarArabdhasharIrasa.nsthAnenaiv sa.nsthAn iti nirdeShTamashakyatvAt, niyatasvabhAvenAniyatasa.nsthAnAnantasharIravartitvAt, sa.nsthAnanAmakarmavipAkasya pudgaleShu nirdishyamAn- tvAt, prativishiShTasa.nsthAnapariNatasamastavastutattvasa.nvalitasahajasa.nvedanashaktitve.api svayamakhilalok- sa.nvalanashUnyopajAyamAnanirmalAnubhUtitayAtyantamasa.nsthAnatvAchchAnirdiShTasa.nsthAnaH; ShaDdravyAtmakalokA- jj~neyAdvayaktAdanyatvAt, kaShAyachakrAd bhAvakAdvayaktAdanyatvAt, chitsAmAnyanimagnasamastavyakti- tvAt, kShaNikavyaktimAtrAbhAvAt, vyaktAvyaktavimishrapratibhAse.api vyaktAsparshatvAt, svayamev hi bahirantaH sphu TamanubhUyamAnatve.api vyaktopekShaNen pradyotamAnatvAchchAvyaktaH : rasarUpagandhasparshashabda- sa.nsthAnavyaktatvAbhAve.api svasa.nvedanabalen nityamAtmapratyakShatve satyanumeyamAtratvAbhAvAdali.ngagrahaNaH; dvArA bhI shabda nahI.n sunatA; ataH ashabda hai .4. sakal viShayo.nke visheSho.nme.n sAdhAraN aise ek hI sa.nvedanapariNAmarUp usakA svabhAv honese vah keval ek shabdavedanApariNAmako prApta hokar shabda nahI.n sunatA; ataH ashabda hai .5. (use samasta j~neyo.nkA j~nAn hotA hai parantu) sakal j~neyaj~nAyakake tAdAtmyakA niShedh honese shabdake j~nAnarUp pariNamit hone par bhI svaya.n shabdarUp nahI.n pariNamatA; ataH ashabda hai .6. isatarah Chah prakArase shabdake niShedhase vah ashabda hai .

(ab ‘anirdiShTasa.nsthAn’ visheShaNako samajhAte hai.n :) pudgaladravyarachit sharIrake sa.nsthAn(AkAr)se jIvako sa.nsthAnavAlA nahI.n kahA jA sakatA, isaliye jIv anirdiShTasa.nsthAn hai .1. apane niyat svabhAvase aniyat sa.nsthAnavAle ananta sharIro.nme.n rahatA hai, isaliye anirdiShTasa.nsthAn hai .2. sa.nsthAn nAmakarmakA vipAk (phal) pudgalo.nme.n hI kahA jAtA hai (isaliye usake nimittase bhI AkAr nahI.n hai) isaliye anirdiShTasa.nsthAn hai .3. bhinna-bhinna sa.nsthAnarUpase pariNamit samasta vastuo.nke svarUpake sAth jisakI svAbhAvik sa.nvedanashakti sambandhit (arthAt tadAkAr) hai aisA hone par bhI jise samasta lokake milApase (sambandhase) rahit nirmal (j~nAnamAtra) anubhUti ho rahI hai aisA honese svaya.n atyantarUpase sa.nsthAn rahit hai, isaliye anirdiShTasa.nsthAn hai .4. isaprakAr chAr hetuo.nse sa.nsthAnakA niShedh kahA .

(ab ‘avyakta’ visheShaNako siddha karate hai.n :) Chah dravyasvarUp lok jo j~ney hai aur vyakta hai usase jIv anya hai.n, isaliye avyakta hai .1. kaShAyo.nkA samUh jo bhAvakabhAv vyakta hai usase jIv anya hai isaliye avyakta hai .2. chitsAmAnyame.n chaitanyakI samasta vyaktiyA.N nimagna (antarbhUt) hai.n, isaliye avyakta hai .3. kShaNik vyaktimAtra nahI.n hai, isaliye avyakta hai .4. vyaktatA aur avyaktatA ekamek mishritarUpase use pratibhAsit hone par bhI vah vyaktatAko sparsha nahI.n karatA, isaliye avyakta hai .5. svaya.n apanese hI bAhyAbhyantar spaShTa anubhavame.n A rahA hai tathApi


Page 102 of 642
PDF/HTML Page 135 of 675
single page version

samastavipratipattipramAthinA vivechakajanasamarpitasarvasven sakalamapi lokAloka.n kavalIkR^ityAtyantasauhityamanthareNev sakalakAlamev manAgapyavichalitAnanyasAdhAraNatayA svabhAvabhUten svayamanubhUyamAnen chetanAguNen nityamevAntaHprakAshamAnatvAt chetanAguNashcha; sa khalu bhagavAnamalAlok ihaikaShTa.nkotkIrNaH pratyagjyotirjIvaH .

(mAlinI)
sakalamapi vihAyAhnAy chichChaktirikta.n
sphu TataramavagAhya sva.n cha chichChaktimAtram
.
imamupari charanta.n chAru vishvasya sAkShAt
kalayatu paramAtmAtmAnamAtmanyanantam
..35..
vyaktatAke prati udAsInarUpase pradyotamAn (prakAshamAn) hai, isaliye avyakta hai .6. isaprakAr Chah
hetuo.nse avyaktatA siddha kI hai .

isaprakAr ras, rUp, gandha, sparsha, shabda, sa.nsthAn aur vyaktatAkA abhAv hone par bhI svasa.nvedanake balase svaya.n sadA pratyakSha honese anumAnagocharamAtratAke abhAvake kAraN (jIvako) ali.ngagrahaN kahA jAtA hai .

apane anubhavame.n AnevAle chetanAguNake dvArA sadA hI antara~N.hgame.n prakAshamAn hai, isaliye (jIv) chetanAguNavAlA hai . chetanAguN kaisA hai ? jo samasta vipratipattiyo.nko (jIvako anya prakArase mAnanerUp jhaga.Do.nko) nAsh karanevAlA hai, jisane apanA sarvasva bhedaj~nAnI jIvo.nko sau.np diyA hai, jo samasta lokAlokako grAsIbhUt karake mAno.n atyanta tR^iptise upashAnta ho gayA ho isaprakAr (arthAt atyanta svarUpasaukhyase tR^ipta-tR^ipta honeke kAraN svarUpame.nse bAhar nikalanekA anudyamI ho isaprakAr) sarva kAlame.n ki.nchitmAtra bhI chalAyamAn nahI.n hotA aur is tarah sadA hI lesh mAtra bhI nahI.n chalit aisI anyadravyase asAdhAraNatA honese jo (asAdhAraN) svabhAvabhUt hai

.

aisA chaitanyarUp paramArthasvarUp jIv hai . jisakA prakAsh nirmal hai aisA yah bhagavAn is lokame.n ek, Ta~N.hkotkIrNa, bhinna jyotirUp birAjamAn hai ..49..

ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahakar aise AtmAke anubhavakI preraNA karate hai.n :

shlokArtha :[chit-shakti -rikta.n ] chitshaktise rahit [sakalam api ] anya samasta bhAvo.nko [ahnAy ] mUlase [vihAy ] Cho.Dkar [cha ] aur [sphu Tataram ] pragaTarUpase [sva.n chit-


Page 103 of 642
PDF/HTML Page 136 of 675
single page version

(anuShTubh)
chichChaktivyAptasarvasvasAro jIv iyAnayam .
ato.atiriktAH sarve.api bhAvAH paudgalikA amI ..36..
jIvassa Natthi vaNNo Na vi ga.ndho Na vi raso Na vi ya phAso .
Na vi rUva.n Na sarIra.n Na vi sa.nThANa.n Na sa.nhaNaNa.n ..50..
jIvassa Natthi rAgo Na vi doso Nev vijjade moho .
No pachchayA Na kamma.n Nokamma.n chAvi se Natthi ..51..

shakti mAtram ] apane chitshaktimAtra bhAvakA [avagAhya ] avagAhan karake, [AtmA ] bhavyAtmA [vishvasya upari ] samasta padArthasamUharUp lokake U par [chAru charanta.n ] sundar rItise pravartamAn aise [imam ] yah [param ] ekamAtra [anantam ] avinAshI [AtmAnam ] AtmAkA [Atmani ] AtmAme.n hI [sAkShAt kalayatu ] abhyAs karo, sAkShAt anubhav karo .

bhAvArtha :yah AtmA paramArthase samasta anya bhAvo.nse rahit chaitanyashaktimAtra hai; usake anubhavakA abhyAs karo aisA upadesh hai .35.

ab chitshaktise anya jo bhAv hai.n ve sab pudgaladravyasambandhI hai.n aisI AgekI gAthAo.nkI sUchanArUpase shlok kahate hai.n :

shlokArtha :[chit-shakti -vyApta-sarvasva-sAraH ] chaitanyashaktise vyApta jisakA sarvasva-sAr hai aisA [ayam jIvaH ] yah jIv [iyAn ] itanA mAtra hI hai; [ataH atiriktAH ] is chitshaktise shUnya [amI bhAvAH ] jo ye bhAv hai.n [ sarve api ] ve sabhI [paudgalikAH ] pudgalajanya hai.npudgalake hI hai.n .36.

aise in bhAvo.nkA vyAkhyAn Chah gAthAo.nme.n kahate hai.n :
nahi.n varNa jIvake, gandha nahi.n, nahi.n sparsha, ras jIvake nahi.n,
nahi.n rUp ar sa.nhanan nahi.n, sa.nsthAn nahi.n, tan bhI nahi.n
..50..
nahi.n rAg jIvake, dveSh nahi.n, aru moh jIvake hai nahI.n,
pratyay nahI.n, nahi.n karma aru nokarma bhI jIvake nahI.n
..51..

Page 104 of 642
PDF/HTML Page 137 of 675
single page version

jIvassa Natthi vaggo Na vaggaNA Nev phaDaDhayA keI .
No ajjhappaTThANA Nev ya aNubhAgaThANANi ..52..
jIvassa Natthi keI joyaTThANA Na ba.ndhaThANA vA .
Nev ya udayaTThANA Na maggaNaTThANayA keI ..53..
No Thidiba.ndhaTThANA jIvassa Na sa.nkilesaThANA vA .
Nev visohiTThANA No sa.njamaladdhiThANA vA ..54..
Nev ya jIvaTThANA Na guNaTThANA ya atthi jIvassa .
jeN du ede savve poggaladavvassa pariNAmA ..55..
jIvasya nAsti varNo nApi gandho nApi raso nApi cha sparshaH .
nApi rUpa.n na sharIra.n nApi sa.nsthAna.n na sa.nhananam ..50..
nahi.n varga jIvake, vargaNA nahi.n, karmaspardhak hai.n nahI.n,
adhyAtmasthAn na jIvake, anubhAgasthAn bhI hai.n nahI.n
..52..
jIvake nahI.n kuCh yogasthAn ru bandhasthAn bhI hai.n nahI.n,
nahi.n udayasthAn na jIvake, aru sthAn mArgaNake nahI.n
..53..
sthitibandhasthAn na jIvake, sa.nkleshasthAn bhI hai.n nahI.n,
jIvake vishuddhisthAn, sa.nyamalabdhisthAn bhI hai.n nahI.n
..54..
nahi.n jIvasthAn bhI jIvake, guNasthAn bhI jIvake nahI.n,
ye sab hI pudgaladravyake pariNAm hai.n jAno yahI
..55..

gAthArtha :[jIvasya ] jIvake [varNaH ] varNa [nAsti ] nahI.n, [na api gandhaH ] ga.ndh bhI nahI.n, [rasaH api na ] ras bhI nahI.n [cha ] aur [sparshaH api na ] sparsha bhI nahI.n, [rUpa.n api na ] rUp bhI nahI.n, [na sharIra.n ] sharIr bhI nahI.n, [sa.nsthAna.n api na ] sa.nsthAn bhI nahI.n, [sa.nhananam na ] sa.nhanan bhI nahI.n; [jIvasya ] jIvake [rAgaH nAsti ] rAg bhI nahI.n, [dveShaH api na ] dveSh bhI nahI.n,


Page 105 of 642
PDF/HTML Page 138 of 675
single page version

jIvasya nAsti rAgo nApi dveSho naiv vidyate mohaH .
no pratyayA na karma nokarma chApi tasya nAsti ..51..
jIvasya nAsti vargo na vargaNA naiv spardhakAni kAnichit .
no adhyAtmasthAnAni naiv chAnubhAgasthAnAni ..52..
jIvasya na santi kAnichidyogasthAnAni na bandhasthAnAni vA .
naiv chodayasthAnAni na mArgaNAsthAnAni kAnichit ..53..
no sthitibandhasthAnAni jIvasya na sa.nkleshasthAnAni vA .
naiv vishuddhisthAnAni no sa.nyamalabdhisthAnAni vA ..54..
naiv cha jIvasthAnAni na guNasthAnAni vA santi jIvasya .
yen tvete sarve pudgaladravyasya pariNAmAH ..55..

yaH kR^iShNo haritaH pIto raktaH shveto vA varNaH sa sarvo.api nAsti jIvasya, pudgal- dravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yaH surabhirdurabhirvA gandhaH sa sarvo.api nAsti jIvasya, [mohaH ] moh bhI [na ev vidyate ] vidyamAn nahI.n, [pratyayAH no ] pratyay (Asrav) bhI nahI.n, [karma na ] karma bhI nahI.n [cha ] aur [nokarma api ] nokarma bhI [tasya nAsti ] usake nahI.n hai.n; [jIvasya ] jIvake [vargaH nAsti ] varga nahI.n, [vargaNA na ] vargaNA nahI.n, [kAnichit spardhakAni na ev ] koI spardhak bhI nahI.n, [adhyAtmasthAnAni no ] adhyAtmasthAn bhI nahI.n [cha ] aur [anubhAgasthAnAni ] anubhAgasthAn bhI [na ev ] nahI.n hai.n; [jIvasya ] jIvake [kAnichit yogasthAnAni ] koI yogasthAn bhI [na santi ] nahI.n [vA ] athavA [bandhasthAnAni na ] ba.ndhasthAn bhI nahI.n, [cha ] aur [udayasthAnAni ] udayasthAn bhI [na ev ] nahI.n, [kAnichit mArgaNAsthAnAni na ] koI mArgaNAsthAn bhI nahI.n hai; [jIvasya ] jIvake [sthitibandhasthAnAni no ] sthitiba.ndhasthAn bhI nahI.n [vA ] athavA [sa.nkleshasthAnAni na ] sa.nkleshasthAn bhI nahI.n, [vishuddhisthAnAni ] vishuddhisthAn bhI [na ev ] nahI.n [vA ] athavA [sa.nyamalabdhisthAnAni ] sa.nyamalabdhisthAn bhI [no ] nahI.n hai.n; [cha ] aur [jIvasya ] jIvake [jIvasthAnAni ] jIvasthAn bhI [na ev ] nahI.n [vA ] athavA [guNasthAnAni ] guNasthAn bhI [na santi ] nahI.n hai.n; [yen tu ] kyo.nki [ete sarve ] yah sab [pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [pariNAmAH ] pariNAm hai.n

.

TIkA :jo kAlA, harA, pIlA, lAl aur saphe da varNa hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 1 . jo sugandha

14

Page 106 of 642
PDF/HTML Page 139 of 675
single page version

pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yaH kaTukaH kaShAyaH tikto.amlo madhuro vA rasaH sa sarvo.api nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yaH snigdho rUkShaH shItaH uShNo gururlaghurmR^iduH kaThino vA sparshaH sa sarvo.api nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yatsparshAdisAmAnyapariNAmamAtra.n rUpa.n tannAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yadaudArika.n vaikriyikamAhAraka.n taijasa.n kArmaNa.n vA sharIra.n tatsarvamapi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . satsamachaturasra.n nyagrodhaparimaNDala.n svAti kubja.n vAmana.n huNDa.n vA sa.nsthAna.n tatsarvamapi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yadvajrarShabhanArAcha.n vajranArAcha.n nArAchamardhanArAcha.n kIlikA asamprAptAsR^ipATikA vA sa.nhanana.n tatsarvamapi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve yatyanubhUterbhinnatvAt . yaH prItirUpo rAgaH sa sarvo.api nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yo.aprItirUpo dveShaH sa sarvo.api nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yastattvApratipattirUpo mohaH sa sarvo.api nAsti jIvasya aur durgandha hai vah sarva hI jIvakI nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 2 . jo kaDuvA, kaShAyalA, charaparA, khaTTA aur mIThA ras hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 3 . jo chikanA, rUkhA, ThaNDA, garma, bhArI, halakA, komal athavA kaThor sparsha hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 4 . jo sparshAdisAmAnyapariNAmamAtra rUp hai vah jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 5 . jo audArik, vaikriyik, AhArak, taijas athavA kArmaN sharIr hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 6 . jo samachaturasra, nyagrodhaparimaNDal, svAti, kubjak, vAman athavA huNDak sa.nsthAn hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 7 . jo vajrarShabhanArAch, vajranArAch, nArAch, ardhanArAch, kIlikA athavA asamprAptAsR^ipATikA sa.nhanan hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 8 . jo prItirUp rAg hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 9 . jo aprItirUp dveSh hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 10 . jo yathArthatattvakI apratipattirUp (aprAptirUp) moh hai vah sarva hI jIvakA nahI.n


Page 107 of 642
PDF/HTML Page 140 of 675
single page version

pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . ye mithyAtvAviratikaShAyayogalakShaNAH pratyayAste sarve.api na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yad j~nAnAvaraNIy- darshanAvaraNIyavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyarUpa.n karma tatsarvamapi nAsti jIvasya, pudgal- dravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yatShaTparyAptitrisharIrayogyavasturUpa.n nokarma tatsarvamapi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yaH shaktisamUhalakShaNo vargaH sa sarvo.api nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yA vargasamUhalakShaNA vargaNA sA sarvApi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni mandatIvrarasakarmadalavishiShTanyAsalakShaNAni spardhakAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgal- dravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni svaparaikatvAdhyAse sati vishuddhachitpariNAmAti- riktatvalakShaNAnyadhyAtmasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni prativishiShTaprakR^itirasapariNAmalakShaNAnyanubhAgasthAnAni tAni sarvANyapi hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 11 . mithyAtva, avirati, kaShAy aur yog jisake lakShaN hai.n aise jo pratyay (Asrav) ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 12 . jo j~nAnAvaraNIy, darshanAvaraNIy, vedanIy, mohanIy, Ayu, nAm, gotra aur antarAyarUp karma hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 13 . jo Chah paryAptiyog aur tIn sharIrayogya vastu (pudgalaska.ndh)rUp nokarma hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 14 . jo karmake rasakI shaktiyo.nkA (arthAt avibhAg-parichChedo.nkA) samUharUp varga hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 15 . jo vargo.nkA samUharUp vargaNA hai vah sarva hI jIvakA nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 16 . jo mandatIvrarasavAle karmasamUhake vishiShTa nyAs (jamAv)rUp (vargaNAke samUharUp) spardhak hai.n vah sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 17 . sva-parake ekatvakA adhyAs (nishchay) ho tab (vartanevAle), vishuddha chaitanyapariNAmase bhinnarUp jinakA lakShaN hai aise jo adhyAtmasthAn hai.n vah sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 18 . bhinna-bhinna prakR^itiyo.nke rasake pariNAm jinakA lakShaN hai aise jo anubhAgasthAn ve sarva hI jIvake nahI.n hai.n, kyo.nki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese