Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 31-42 ; Kalash: 27-33 ; Jiv-ajiv Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 34

 

Page 68 of 642
PDF/HTML Page 101 of 675
single page version

jo i.ndiye jiNittA NANasahAvAdhiya.n muNadi Ada.n . ta.n khalu jidi.ndiya.n te bhaNa.nti je NichChidA sAhU ..31..

ya indriyANi jitvA j~nAnasvabhAvAdhika.n jAnAtyAtmAnam .
ta.n khalu jitendriya.n te bhaNanti ye nishchitAH sAdhavaH ..31..

yaH khalu niravadhibandhaparyAyavashen pratyastamitasamastasvaparavibhAgAni nirmalabhedAbhyAsakaush- lopalabdhAntaHsphu TAtisUkShmachitsvabhAvAvaShTambhabalen sharIrapariNAmApannAni dravyendriyANi, prati- vishiShTasvasvaviShayavyavasAyitayA khaNDashaH AkarShanti pratIyamAnAkhaNDaikachichChaktitayA bhAvendriyANi, grAhyagrAhakalakShaNasambandhapratyAsattivashen sah sa.nvidA parasparamekIbhUtAniv chichChakteH svayamevAnu-

kar indriyajay j~nAnasvabhAv ru adhik jAne Atmako,
nishchayaviShai.n sthit sAdhujan bhAShai.n jitendriy unhI.nko
..31..

gAthArtha :[yaH ] jo [indriyANi ] indriyo.nko [jitvA ] jItakar [j~nAn- svabhAvAdhika.n ] j~nAnasvabhAvake dvArA anyadravyase adhik [AtmAnam ] AtmAko [jAnAti ] jAnatA hai [ta.n ] use, [ye nishchitAH sAdhavaH ] jo nishchayanayame.n sthit sAdhu hai.n [te ] ve, [khalu ] vAstavame.n [jitendriya.n ] jitendriy [bhaNanti ] kahate hai.n .

TIkA :(jo dravyendriyo.n, bhAvendriyo.n tathA indriyo.nke viShayabhUt padArtho.nkotIno.nko apanese alag karake samasta anyadravyo.nse bhinna apane AtmAkA anubhav karatA hai vah muni nishchayase jitendriy hai .) anAdi amaryAdarUp bandhaparyAyake vash jisame.n samasta sva-parakA vibhAg asta ho gayA hai (arthAt jo AtmAke sAth aisI ekamek ho rahI hai ki bhed dikhAI nahI.n detA) aisI sharIrapariNAmako prApta dravyendriyo.nko to nirmal bhedAbhyAsakI pravINatAse prApta antara~N.hgame.n pragaT atisUkShma chaitanyasvabhAvake avalambanake balase sarvathA apanese alag kiyA; so vah dravyendriyo.nko jItanA huA . bhinna-bhinna apane-apane viShayo.nme.n vyApArabhAvase jo viShayo.nko khaNDakhaNDa grahaN karatI hai.n (j~nAnako khaNDakhaNDarUp batalAtI hai.n) aisI bhAvendriyo.nko, pratItime.n AnevAlI akhaNDa ek chaitanyashaktitAke dvArA sarvathA apanese bhinna jAnA; so yah bhAvendriyo.nkA jItanA huA . grAhyagrAhakalakShaNavAle sambandhakI nikaTatAke kAraN jo apane sa.nvedan (anubhav) ke sAth paraspar ek jaise hue dikhAI dete hai.n aise, bhAvendriyo.nke


Page 69 of 642
PDF/HTML Page 102 of 675
single page version

bhUyamAnAsa.ngatayA bhAvendriyAvagR^ihyamANAn sparshAdInindriyArthA.nshcha sarvathA svataH pR^ithakkaraNen vijityoparatasamastaj~neyaj~nAyakasa.nk radoShatvenaikatve Ta.nkotkIrNa.n vishvasyApyasyopari taratA pratyakSho- dyotatayA nityamevAntaHprakAshamAnenAnapAyinA svataHsiddhen paramArthasatA bhagavatA j~nAnasvabhAven sarvebhyo dravyAntarebhyaH paramArthato.atiriktamAtmAna.n sa.nchetayate sa khalu jitendriyo jin ityekA nishchayastutiH .

ath bhAvyabhAvakasa.nk radoShaparihAreN
jo moha.n tu jiNittA NANasahAvAdhiya.n muNadi Ada.n .
ta.n jidamoha.n sAhu.n paramaTThaviyANayA be.nti ..32..

dvArA grahaN kiye hue, indriyo.nke viShayabhUt sparshAdi padArtho.nko, apanI chaitanyashaktikI svayamev anubhavame.n AnevAlI asa.ngatAke dvArA sarvathA apanese alag kiyA; so yah indriyo.nke viShayabhUt padArtho.nkA jItanA huA . isaprakAr jo (muni) dravyendriyo.n, bhAvendriyo.n tathA indriyo.nke viShayabhUt padArtho.nko (tIno.nko) jItakar, j~neyaj~nAyak-sa.nkar nAmak doSh AtA thA so sab dUr honese ekatvame.n Ta.nkotkIrNa aur j~nAnasvabhAvake dvArA sarva anyadravyo.nse paramArthase bhinna aise apane AtmAkA anubhav karatA hai vah nishchayase jitendriy jin hai . (j~nAnasvabhAv anya achetan dravyo.nme.n nahI.n hai, isalie usake dvArA AtmA sabase adhik, bhinna hI hai .) kaisA hai yah j~nAnasvabhAv ? is vishvake (samasta padArtho.nke) U par tiratA huA (unhe.n jAnatA huA bhI unarUp na hotA huA), pratyakSha udyotapanese sadA antara~N.hgame.n prakAshamAn, avinashvar, svataHsiddha aur paramArthasataisA bhagavAn j~nAnasvabhAv hai ..31..

isaprakAr ek nishchayastuti to yah huI .
(j~neyakAdravyendriyo.n, bhAvendriyo.n tathA indriyo.nke viShayabhUt padArtho.nkA aur

j~nAyakasvarUp svaya.n AtmAkAun dono.nkA anubhav, viShayo.nkI Asaktise, ekasA thA; jab bhedaj~nAnase bhinnatva j~nAt kiyA tab vah j~neyaj~nAyak-sa.nkaradoSh dUr huA aisA yahA.N jAnanA .)

ab, bhAvyabhAvak-sa.nkaradoSh dUr karake stuti kahate hai.n :
kar mohajay j~nAnasvabhAv ru adhik jAne AtamA,
paramArtha-vij~nAyak puruShane un hi jitamohI kahA
..32..

Page 70 of 642
PDF/HTML Page 103 of 675
single page version

yo moha.n tu jitvA j~nAnasvabhAvAdhika.n jAnAtyAtmAnam .
ta.n jitamoha.n sAdhu.n paramArthavij~nAyakA bruvanti ..32..

yo hi nAm phaladAnasamarthatayA prAdurbhUy bhAvakatven bhavantamapi dUrat ev tadanuvR^itterAtmano bhAvyasya vyAvartanen haThAnmoha.n nyakkR^ityoparatasamastabhAvyabhAvakasa.nk radoShatvenaikatve Ta.nkotkIrNa.n vishvasyApyasyopari taratA pratyakShodyotatayA nityamevAntaHprakAshamAnenAnapAyinA svataHsiddhen paramArthasatA bhagavatA j~nAnasvabhAven dravyAntarasvabhAvabhAvibhyaH sarvebhyo bhAvAntarebhyaH paramArtha- to.atiriktamAtmAna.n sa.nchetayate sa khalu jitamoho jin iti dvitIyA nishchayastutiH .

evamev cha mohapadaparivartanen rAgadveShakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovachanakAy- sUtrANyekAdash pa.nchAnA.n shrotrachakShurghrANarasanasparshanasUtrANAmindriyasUtreN pR^ithagvyAkhyA- tatvAdvayAkhyeyAni . anayA dishAnyAnyapyUhyAni .

gAthArtha :[yaH tu ] jo muni [moha.n ] mohako [jitvA ] jItakar [AtmAnam ] apane AtmAko [j~nAnasvabhAvAdhika.n ] j~nAnasvabhAvake dvArA anyadravyabhAvo.nse adhik [jAnAti ] jAnatA hai [ta.n sAdhu.n ] us muniko [paramArthavij~nAyakAH ] paramArthake jAnanevAle [jitamoha.n ] jitamoh [bruvanti ] kahate hai.n .

TIkA :mohakarma phal denekI sAmarthyase pragaT udayarUp hokar bhAvakapanese pragaT hotA hai, tathApi tadanusAr jisakI pravR^itti hai aisA jo apanA AtmA bhAvya, usako bhedaj~nAnake bal dvArA dUrase hI alag karanese isaprakAr balapUrvak mohakA tiraskAr karake, samasta bhAvyabhAvak- sa.nkaradoSh dUr ho jAnese ekatvame.n Ta.nkotkIrNa (nishchal) aur j~nAnasvabhAvake dvArA anyadravyo.nke svabhAvo.nse honevAle sarva anyabhAvo.nse paramArthataH bhinna apane AtmAkA jo (muni) anubhav karatA hai vah nishchayase jitamoh (jisane mohako jItA hai aisA) jin hai.n . kaisA hai vah j~nAnasvabhAv ? is samasta lokake upar tiratA huA, pratyakSha udyotarUpase sadaiv antara~N.hgame.n prakAshamAn, avinAshI, apanese hI siddha aur paramArthasat aisA bhagavAn j~nAnasvabhAv hai .

isaprakAr bhAvyabhAvak bhAvake sa.nkaradoShako dUr karake dUsarI nishchayastuti hai .
is gAthAsUtrame.n ek mohakA hI nAm liyA hai; usame.n ‘moh’ padako badalakar usake

sthAn par rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAy rakhakar gyArah sUtra vyAkhyAnarUp karanA aur shrotra, chakShu, ghrAN, rasan tathA sparshanin pA.nchake sUtro.nko indriyasUtrake dvArA alag vyAkhyAnarUp karanA; isaprakAr solah sUtro.nko bhinna-bhinna


Page 71 of 642
PDF/HTML Page 104 of 675
single page version

ath bhAvyabhAvakabhAvAbhAven
jidamohassa du jaiyA khINo moho havejja sAhussa .
taiyA hu khINamoho bhaNNadi so NichChayavidUhi.n ..33..
jitamohasya tu yadA kShINo moho bhavetsAdhoH .
tadA khalu kShINamoho bhaNyate sa nishchayavidbhiH ..33..

ih khalu pUrvaprakrAnten vidhAnenAtmano moha.n nyakkR^itya yathoditaj~nAnasvabhAvAtiriktA- tmasa.nchetanen jitamohasya sato yadA svabhAvabhAvabhAvanAsauShThavAvaShTambhAttatsantAnAtyantavinAshen punaraprAdurbhAvAy bhAvakaH kShINo mohaH syAttadA sa ev bhAvyabhAvakabhAvAbhAvenaikatve Ta.nkotkIrNa.n vyAkhyAnarUp karanA aur is upadeshase anya bhI vichAr lenA .

bhAvArtha :bhAvak mohake anusAr pravR^itti karanese apanA AtmA bhAvyarUp hotA hai use bhedaj~nAnake balase bhinna anubhav karanevAlA jitamoh jin hai . yahA.N aisA Ashay hai ki shreNI cha.Dhte hue jise mohakA uday anubhavame.n na rahe aur jo apane balase upashamAdi karake AtmAnubhav karatA hai use jitamoh kahA hai . yahA.N mohako jItA hai; usakA nAsh nahI.n huA ..32..

ab, bhAvyabhAvak bhAvake abhAvase nishchayastuti batalAte hai.n :
jitamoh sAdhu puruShakA jab moh kShay ho jAy hai,
paramArthavij~nAyak puruSh kShINamoh tab unako kahe
..33..

gAthArtha :[jitamohasya tu sAdhoH ] jisane mohako jIt liyA hai aise sAdhuke [yadA ] jab [kShINaH mohaH ] moh kShIN hokar sattAme.nse naShTa [bhavet ] hAe [tadA ] tab [nishchayavidbhiH ] nishchayake jAnanevAle [khalu ] nishchayase [saH ] us sAdhuko [kShINamohaH ] ‘kShINamoh’ nAmase [bhaNyate ] kahate hai.n .

TIkA :is nishchayastutime.n, pUrvokta vidhAnase AtmAme.nse mohakA tiraskAr karake, pUrvokta j~nAnasvabhAvake dvArA anyadravyase adhik AtmAkA anubhav karanese jo jitamoh huA hai, use jab apane svabhAvabhAvakI bhAvanAkA bhalIbhA.nti avalamban karanese mohakI sa.ntatikA aisA Atyantik vinAsh ho ki phi ra usakA uday na hoisaprakAr bhAvakarUp moh kShIN ho, tab (bhAvak mohakA kShay honese AtmAke vibhAvarUp bhAvyabhAvakA bhI abhAv hotA hai, aur


Page 72 of 642
PDF/HTML Page 105 of 675
single page version

paramAtmAnamavAptaH kShINamoho jin iti tR^itIyA nishchayastutiH .

evamev cha mohapadaparivartanen rAgadveShakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovachanakAyashrotra- chakShurghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni . anayA dishAnyAnyapyUhyAni .

(shArdUlavikrIDit)
ekatva.n vyavahArato na tu punaH kAyAtmanornishchayA-
nnuH stotra.n vyavahArato.asti vapuShaH stutyA na tattattvataH
.
stotra.n nishchayatashchito bhavati chitstutyaiv saiva.n bhave-
nnAtastIrthakarastavottarabalAdekatvamAtmA.ngayoH
..27..

isaprakAr) bhAvyabhAvak bhAvakA abhAv honese ekatva honese Ta.nkotkIrNa (nishchal) paramAtmAko prApta huA vah ‘kShINamoh jin’ kahalAtA hai . yah tIsarI nishchayastuti hai .

yahA.N bhI pUrva kathanAnusAr ‘moh’ padako badalakar rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan, sparshain pado.nko rakhakar solah sUtro.nkA vyAkhyAn karanA aur isaprakArake upadeshase anya bhI vichAr lenA .

bhAvArtha :sAdhu pahale apane balase upasham bhAvake dvArA mohako jItakar, phi ra jab apanI mahA sAmarthyase mohako sattAme.nse naShTa karake j~nAnasvarUp paramAtmAko prApta hotA hai tab vah kShINamoh jin kahalAtA hai ..33..

ab yahA.N is nishchay-vyavahArarUp stutike arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[kAyAtmanoH vyavahArataH ekatva.n ] sharIr aur AtmAke vyavahAranayase ekatva hai, [tu punaH ] kintu [ nishchayAt na ] nishchayanayase nahI.n hai; [vapuShaH stutyA nuH stotra.n vyavahArataH asti ] isalie sharIrake stavanase AtmA-puruShakA stavan vyavahAranayase huA kahalAtA hai, [tattvataH tat na ] nishchayanayase nahI.n; [nishchayataH ] nishchayase to [chitstutyA ev ] chaitanyake stavanase hI [chitaH stotra.n bhavati ] chaitanyakA stavan hotA hai . [sA eva.n bhavet ] us chaitanyakA stavan yahA.N jitendriy, jitamoh, kShINamohityAdirUpase kahA vaisA hai . [ataH tIrthakarastavottarabalAt ] aj~nAnIne tIrtha.nkarake stavanakA jo prashna kiyA thA usakA isaprakAr nayavibhAgase uttar diyA hai; jisake balase yah siddha huA ki [Atma-a~N.hgayoH ekatva.n na ] AtmA aur sharIrame.n nishchayase ekatva nahI.n hai .27.


Page 73 of 642
PDF/HTML Page 106 of 675
single page version

(mAlinI)
iti parichitatattvairAtmakAyaikatAyA.n
nayavibhajanayuktyAtyantamuchChAditAyAm
.
avatarati na bodho bodhamevAdya kasya
svarasarabhasakR^iShTaH prasphu Tannek ev
..28..
ityapratibuddhoktinirAsaH .
evamayamanAdimohasantAnanirUpitAtmasharIraikatvasa.nskAratayAtyantamapratibuddho.api prasabhojjR^imbhit-

ab phi ra, is arthake jAnanese bhedaj~nAnakI siddhi hotI hai is arthakA sUchak kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[parichit-tattvaiH ] jinho.nne vastuke yathArtha svarUpako parichayarUp kiyA hai aise muniyo.nne [Atma-kAy-ekatAyA.n ] jab AtmA aur sharIrake ekatvako [iti nay- vibhajan-yuktyA ] isaprakAr nayavibhAgako yuktike dvArA [atyantam uchChAditAyAm ] ja.DmUlase ukhA.D.h.h phe.n kA haiusakA atyanta niShedh kiyA hai, tab apane [sva-ras-rabhas-kR^iShTaH prasphu Tan ekaH ev ] nijarasake vegase AkR^iShTa ho pragaT honevAle ek svarUp hokar [kasya ] kis puruShako vah [bodhaH ] j~nAn [adya ev ] tatkAl hI [bodha.n ] yathArthapaneko [na avatarati ] prApta na hogA ? avashya hI hogA .

bhAvArtha :nishchayavyavahAranayake vibhAgase AtmA aur parakA atyanta bhed batAyA hai; use jAnakar, aisA kaun puruSh hai jise bhedaj~nAn na ho ? hotA hI hai; kyo.nki jab j~nAn apane svarasase svaya.n apane svarUpako jAnatA hai, tab avashya hI vah j~nAn apane AtmAko parase bhinna hI batalAtA hai . koI dIrghasa.nsArI hI ho to usakI yahA.N koI bAt nahI.n hai .28.

isaprakAr, apratibuddhane jo yah kahA.N thA ki‘‘hamArA to yah nishchay hai ki sharIr hI AtmA hai’’, usakA nirAkaraN kiyA .

isaprakAr yah aj~nAnI jIv anAdikAlIn mohake sa.ntAnase nirUpit AtmA aur sharIrake ekatvake sa.nskArase atyanta apratibuddha thA vah ab tattvaj~nAnasvarUp jyotikA pragaT uday honese aur netrake vikArIkI bhAnti (jaise kisI puruShakI A.Nkho.nme.n vikAr thA tab use varNAdik anyathA dIkhate the aur jab netravikAr dUr ho gayA tab ve jyo.nke tyo.nyathArtha dikhAI dene lage, isIprakAr) paTal samAn AvaraNakarmo.nke bhalIbhAnti ugha.D.h.h jAnese pratibuddha ho gayA aur

10

Page 74 of 642
PDF/HTML Page 107 of 675
single page version

tattvaj~nAnajyotirnetravikArIv prakaTodghATitapaTalaShTasitipratibuddhaH (?) sAkShAt draShTAra.n sva.n svayamev hi vij~nAy shraddhAy cha ta.n chaivAnucharitukAmaH svAtmArAmasyAsyAnyadravyANA.n pratyAkhyAna.n ki.n syAditi pR^ichChannittha.n vAchyaH

savve bhAve jamhA pachchakkhAI pare tti NAdUNa.n .
tamhA pachchakkhANa.n NANa.n NiyamA muNedavva.n ..34..
sarvAn bhAvAn yasmAtpratyAkhyAti parAniti j~nAtvA .
tasmAtpratyAkhyAna.n j~nAna.n niyamAt j~nAtavyam ..34..

yato hi dravyAntarasvabhAvabhAvino.anyAnakhilAnapi bhAvAn bhagavajj~nAtR^idravya.n svasvabhAv- bhAvAvyApyatayA paratven j~nAtvA pratyAchaShTe, tato ya ev pUrva.n jAnAti sa ev pashchAtpratyAchaShTe, sAkShAt draShTA Apako apanese hI jAnakar tathA shraddhAn karake, usIkA AcharaN karanekA ichChuk hotA huA pUChatA hai ki ‘is svAtmArAmako anya dravyo.nkA pratyAkhyAn (tyAganA) kyA hai ?’ usako AchArya isaprakAr kahate hai.n ki :

sab bhAv par hI jAn pratyAkhyAn bhAvo.nkA kare,
isase niyamase jAnanA ki j~nAn pratyAkhyAn hai
..34..

gAthArtha :[yasmAt ] jisase [sarvAn bhAvAn ] ‘apanese atirikta sarva padArtha [parAn ] par hai.n ’ [iti j~nAtvA ] aisA jAnakar [pratyAkhyAti ] pratyAkhyAn karatA haityAg karatA hai, [tasmAt ] isaliye, [pratyAkhyAna.n ] pratyAkhyAn [j~nAna.n ] j~nAn hI hai [niyamAt ] aisA niyamase [j~nAtavyam ] jAnanA . apane j~nAname.n tyAgarUp avasthA hI pratyAkhyAn hai, dUsarA kuCh nahI.n .

TIkA :yah bhagavAn j~nAtA-dravya (AtmA) hai vah anyadravyake svabhAvase honevAle anya samasta parabhAvo.nko, ve apane svabhAvabhAvase vyApta na honese pararUp jAnakar, tyAg detA hai; isalie jo pahale jAnatA hai vahI bAdame.n tyAg karatA hai, anya to koI tyAg karanevAlA nahI.n haiisaprakAr AtmAme.n nishchay karake, pratyAkhyAnake (tyAgake) samay pratyAkhyAn karane yogya parabhAvakI upAdhimAtrase pravartamAn tyAgake kartR^itvakA nAm (AtmAko) hone par bhI, paramArthase dekhA jAye to parabhAvake tyAgakartR^itvakA nAm apaneko nahI.n hai, svaya.n to is nAmase


Page 75 of 642
PDF/HTML Page 108 of 675
single page version

na punaranya ityAtmani nishchitya pratyAkhyAnasamaye pratyAkhyeyopAdhimAtrapravartitakartR^itvavyapadeshatve.api paramArthenAvyapadeshyaj~nAnasvabhAvAdaprachyavanAt pratyAkhyAna.n j~nAnamevetyanubhavanIyam .

ath j~nAtuH pratyAkhyAne ko dR^iShTAnta ityat Ah
jah NAm ko vi puriso paradavvamiNa.n ti jANidu.n chayadi .
tah savve parabhAve NAUN vimu.nchade NANI ..35..
yathA nAm ko.api puruShaH paradravyamidamiti j~nAtvA tyajati .
tathA sarvAn parabhAvAn j~nAtvA vimu~nchati j~nAnI ..35..

yathA hi kashchitpuruShaH sambhrAntyA rajakAtparakIya.n chIvaramAdAyAtmIyapratipattyA paridhAy rahit hai, kyo.nki j~nAnasvabhAvase svaya.n ChUTA nahI.n hai, isalie pratyAkhyAn j~nAn hI haiaisA anubhav karanA chAhie .

bhAvArtha :AtmAko parabhAvake tyAgakA kartR^itva hai vah nAmamAtra hai . vah svaya.n to j~nAnasvabhAv hai . paradravyako par jAnA, aur phi ra parabhAvakA grahaN na karanA vahI tyAg hai . isaprakAr, sthir huA j~nAn hI pratyAkhyAn hai, j~nAnake atirikta koI dUsarA bhAv nahI.n hai ..34..

ab yahA.N yah prashna hotA hai ki j~nAtAkA pratyAkhyAn j~nAn hI kahA hai, to usakA dR^iShTAnta kyA hai ? usake uttarame.n dR^iShTAnta-dArShTAntarUp gAthA kahate hai.n :

ye aur kA hai jAnakar paradravyako ko nar taje,
tyo.n aurake hai.n jAnakar parabhAv j~nAnI parityaje
..35..

gAthArtha :[yathA nAm ] jaise lokame.n [kaH api puruShaH ] koI puruSh [paradravyam idam iti j~nAtvA ] paravastuko ‘yah paravastu hai’ aisA jAne to aisA jAnakar [tyajati ] paravastukA tyAg karatA hai, [tathA ] usIprakAr [j~nAnI ] j~nAnI puruSh [sarvAn ] samasta [parabhAvAn ] paradravyo.nke bhAvo.nko [j~nAtvA ] ‘yah parabhAv hai’ aisA jAnakar [vimu~nchati ] unako Cho.D.h.h detA hai .

TIkA :jisaprakArkoI puruSh dhobIke gharase bhramavash dUsarekA vastra lAkar, use apanA samajhakar o.Dhkar so rahA hai aur apane Ap hI aj~nAnI (yah vastra dUsarekA hai aise j~nAnase rahit) ho rahA hai; (kintu) jab dUsarA vyakti us vastrakA Chor (pallA) paka.Dkar khI.nchatA


Page 76 of 642
PDF/HTML Page 109 of 675
single page version

shayAnaH svayamaj~nAnI sannanyen tada.nchalamAlambya balAnnagnIkriyamANo ma.nkShu pratibudhyasvArpay parivartitametadvastra.n mAmakamityasakR^idvAkya.n shR^iNvannakhilaishchihnaiH suShThu parIkShya nishchitametatparakIyamiti j~nAtvA j~nAnI san mu.nchati tachchIvaramachirAt, tathA j~nAtApi sambhrAntyA parakIyAnbhAvA- nAdAyAtmIyapratipattyAtmanyadhyAsya shayAnaH svayamaj~nAnI san guruNA parabhAvaviveka.n kR^itvaikIkriyamANo ma.nkShu pratibudhyasvaikaH khalvayamAtmetyasakR^ichChrauta.n vAkya.n shR^iNvannakhilaishchihnaiH suShThu parIkShya nishchitamete parabhAvA iti j~nAtvA j~nAnI san mu.nchati sarvAnparabhAvAnachirAt .

(mAlinI)
avatarati na yAvad vR^ittimatyantavegA-
danavamaparabhAvatyAgadR^iShTAntadR^iShTiH
.
jhaTiti sakalabhAvairanyadIyairvimuktA
svayamiyamanubhUtistAvadAvirbabhUv
..29..
hai aur use nagna kar kahatA hai ki ‘tU shIghra jAg, sAvadhAn ho, yah merA vastra badaleme.n A gayA
hai, yah merA hai so mujhe de de’, tab bArambAr kahe gaye is vAkyako sunatA huA vah, (us vastrake)
sarva chihno.nse bhalIbhAnti parIkShA karake, ‘avashya yah vastra dUsarekA hI hai’ aisA jAnakar , j~nAnI
hotA huA, us (dUsareke) vastrako shIghra hI tyAg detA hai
. isIprakArj~nAtA bhI bhramavash
paradravyo.nke bhAvo.nko grahaN karake, unhe.n apanA jAnakar, apaneme.n ekarUp karake so rahA hai aur
apane Ap aj~nAnI ho rahA hai ; jab shrI guru parabhAvakA vivek (bhedaj~nAn) karake use ek
AtmabhAvarUp karate hai.n aur kahate hai.n ki ‘tU shIghra jAg, sAvadhAn ho, yah terA AtmA vAstavame.n
ek (j~nAnamAtra) hI hai, (anya sarva paradravyake bhAv hai.n )’, tab bArambAr kahe gaye is Agamake
vAkyako sunatA huA vah, samasta (sva-parake) chihno.nse bhalIbhA.nti parIkShA karake, ‘avashya yah
parabhAv hI hai.n, (mai.n ek j~nAnamAtra hI hU.N)’ yah jAnakar, j~nAnI hotA huA, sarva parabhAvo.nko shIghra
Cho.D.h.h detA hai

.

bhAvArtha :jab tak paravastuko bhUlase apanI samajhatA hai tab tak mamatva rahatA hai; aur jab yathArtha j~nAn honese paravastuko dUsarekI jAnatA hai tab dUsarekI vastume.n mamatva kaise rahegA ? arthAt nahI.n rahe yah prasiddha hai ..35..

ab isI arthakA sUchak kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[apar-bhAv-tyAg-dR^iShTAnta-dR^iShTiH ] yah parabhAvake tyAgake dR^iShTAntakI dR^iShTi,

Page 77 of 642
PDF/HTML Page 110 of 675
single page version

ath kathamanubhUteH parabhAvaviveko bhUt ityAsha.nkya bhAvakabhAvavivekaprakAramAh
Natthi mam ko vi moho bujjhadi uvaog ev ahamekko .
ta.n mohaNimmamatta.n samayassa viyANayA be.nti ..36..
nAsti mam ko.api moho budhyate upayog evAhamekaH .
ta.n mohanirmamatva.n samayasya vij~nAyakA bruvanti ..36..

ih khalu phaladAnasamarthatayA prAdurbhUy bhAvaken satA pudgaladravyeNAbhinirvartya- [anavam atyanta-vegAt yAvat vR^ittim na avatarati ] purAnI na ho isaprakAr atyanta vegase jab tak pravR^ittiko prApta na ho, [tAvat ] usase pUrva hI [jhaTiti ] tatkAl [sakal-bhAvaiH anyadIyaiH vimuktA ] sakal anyabhAvo.nse rahit [svayam iyam anubhUtiH ] svaya.n hI yah anubhUti to [AvirbabhUv ] pragaT ho gaI .

bhAvArtha :yah parabhAvake tyAgakA dR^iShTAnta kahA us par dR^iShTi pa.De usase pUrva, samasta anya bhAvo.nse rahit apane svarUpakA anubhav to tatkAl ho gayA; kyo.nki yah prasiddha hai ki vastuko parakI jAn leneke bAd mamatva nahI.n rahatA .29.

ab, ‘is anubhUtise parabhAvakA bhedaj~nAn kaise huA ?’ aisI Asha.nkA karake, pahale to jo bhAvakabhAvmohakarmake udayarUp bhAv, usake bhedaj~nAnakA prakAr kahate hai.n :

kuCh moh vo merA nahI.n, upayog keval ek mai.n,
is j~nAnako, j~nAyak samayake mohanirmamatA kahe ..36..

1gAthArtha :[budhyate ] jo yah jAne ki [mohaH mam kaH api nAsti ] ‘moh merA koI bhI (sambandhI) nahI.n hai, [ekaH upayogaH ev aham ] ek upayog hI mai.n hU.N[ta.n ] aise jAnaneko [samayasya ] siddhAntake athavA svaparasvarUpake [vij~nAyakAH ] jAnanevAle [mohanirmamatva.n ] mohase nirmamatva [bruvanti ] kahate hai.n .

TIkA :nishchayase, (yah mere anubhavame.n) phaladAnakI sAmarthyase pragaT hokar 1is gAthAkA dUsarA artha yah bhI hai ki :‘ki.nchitmAtra moh merA nahI.n hai, mai.n ek hU.N’ aisA upayog hI

(AtmA hI) jAne, us upayogako (AtmAko) samayake jAnanevAle mohake prati nirmam (mamatA rahit)
kahate hai.n .

Page 78 of 642
PDF/HTML Page 111 of 675
single page version

mAnaShTa.nkotkIrNaikaj~nAyakasvabhAvabhAvasya paramArthataH parabhAven bhAvayitumashakyatvAtkatamo.api na nAm mam moho.asti . ki.nchaitatsvayamev cha vishvaprakAshacha.nchuravikasvarAnavaratapratApasa.npadA chichChaktimAtreN svabhAvabhAven bhagavAnAtmaivAvabudhyate yatkilAha.n khalvekaH tataH samastadravyANA.n paraspar- sAdhAraNAvagAhasya nivArayitumashakyatvAt majjitAvasthAyAmapi dadhikhaNDAvasthAyAmiv parisphu Tasvad- mAnasvAdabhedatayA moha.n prati nirmamatvo.asmi, sarvadaivAtmaikatvagatatven samayasyaivamev sthitatvAt . itIttha.n bhAvakabhAvaviveko bhUtaH . bhAvak rUp honevAle pudgaladravyase rachit moh merA kuCh bhI nahI.n lagatA, kyo.nki Ta.nkotkIrNa ek j~nAyakasvabhAvabhAvakA paramArthase parake bhAv dvArA 1bhAnA ashakya hai . aur yahA.N svayamev, vishvako (samasta vastuo.nko) prakAshit karaneme.n chatur aur vikAsarUp aisI jisakI nirantar shAshvatI pratApasampadA hai aise chaitanyashaktimAtra svabhAvabhAvake dvArA, bhagavAn AtmA hI jAnatA hai kiparamArthase mai.n ek hU.N isalie, yadyapi samasta dravyo.nke paraspar sAdhAraN avagAhakA (ekakShetrAvagAhakA) nivAraN karanA ashakya honese merA AtmA aur ja.D.h.h, shrIkhaNDakI bhA.nti, ekamek ho rahe hai.n tathApi, shrIkhaNDakI bhA.nti, spaShTa anubhavame.n AnevAle svAdake bhedake kAraN, mai.n mohake prati nirmam hI hU.N; kyo.nki sadaiv apane ekatvame.n prApta honese samay (AtmapadArtha athavA pratyek padArtha) jyo.nkA tyo.n hI sthit rahatA hai . (dahI aur shakkar milAnese shrIkha.nD banatA hai usame.n dahI aur shakkar ek jaise mAlUm hote hai.n tathApi pragaTarUp khaTTe-mIThe svAdake bhedase bhinna-bhinna jAne jAte hai.n; isIprakAr dravyo.nke lakShaNabhedase ja.D.h.h-chetanake bhinna-bhinna svAdake kAraN j~nAt hotA hai ki mohakarmake udayakA svAd rAgAdik hai vah chaitanyake nijasvabhAvake svAdase bhinna hI hai .) isaprakAr bhAvakabhAv jo mohakA uday usase bhedaj~nAn huA .

bhAvArtha :yah mohakarma ja.D.h.h pudgaladravya hai; usakA uday kaluSh (malin) bhAvarUp hai; vah bhAv bhI, mohakarmakA bhAv honese, pudgalakA hI vikAr hai . yah bhAvakakA bhAv jab is chaitanyake upayogake anubhavame.n AtA hai tab upayog bhI vikArI hokar rAgAdirUp malin dikhAI detA hai . jab usakA bhedaj~nAn ho ki ‘chaitanyakI shaktikI vyakti to j~nAnadarshanopayogamAtra hai aur yah kaluShatA rAgadveShamoharUp hai, vah dravyakarmarUp ja.D.h.h pudgaladravyakI hai’, tab bhAvakabhAv jo dravyakarmarUp mohakA bhAv usase avashya bhedabhAv hotA hai aur AtmA avashya apane chaitanyake anubhavarUp sthit hotA hai ..36.. 1bhAnA = bhAvyarUp karanA; banAnA .


Page 79 of 642
PDF/HTML Page 112 of 675
single page version

(svAgatA) sarvataH svarasanirbharabhAva.n chetaye svayamaha.n svamihaikam . nAsti nAsti mam kashchan mohaH shuddhachidghanamahonidhirasmi ..30..

evamev cha mohapadaparivartanen rAgadveShakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovachanakAyashrotra- chakShurghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni . anayA dishAnyAnyapyUhyAni .

ath j~neyabhAvavivekaprakAramAh
Natthi mam dhammaAdI bujjhadi uvaog ev ahamekko .
ta.n dhammaNimmamatta.n samayassa viyANayA be.nti ..37..
ab is arthakA dyotak kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[ih ] is lokame.n [aha.n ] mai.n [svaya.n ] svataH hI [eka.n sva.n ] apane ek AtmasvarUpakA [chetaye ] anubhav karatA hU.N [sarvataH sva-ras-nirbhar-bhAva.n ] ki jo svarUp sarvataH apane nijarasarUp chaitanyake pariNamanase pUrNa bhare hue bhAvavAlA hai; isaliye [mohaH ] yAh moh [mam ] merA [kashchan nAsti nAsti ] kuCh bhI nahI.n lagatA arthAt isakA aur merA koI bhI sambandha nahI.n hai . [shuddha-chid-ghan-mahaH-nidhiH asmi ] mai.n to shuddha chaitanyake samUharUp tejaHpu.njakA nidhi hU.N . (bhAvakabhAvake bhedase aisA anubhav kare .) .30.

isIprakAr gAthAme.n jo ‘moh’ pad hai use badalakar, rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan, sparshanin solah pado.nke bhinna-bhinna solah gAthAsUtra vyAkhyAn karanA; aur isI upadeshase anya bhI vichAr lenA .

ab j~neyabhAvake bhedaj~nAnakA prakAr kahate hai.n :
dharmAdi ve mere nahI.n, upayog keval ek hU.N,
is j~nAnako, j~nAyak samayake dharmanirmamatA kahe ..37..

Page 80 of 642
PDF/HTML Page 113 of 675
single page version

nAsti mam dharmAdirbudhyate upayog evAhamekaH .
ta.n dharmanirmamatva.n samayasya vij~nAyakA bruvanti ..37..

amUni hi dharmAdharmAkAshakAlapudgalajIvAntarANi svarasavijR^imbhitAnivAritaprasaravishva- ghasmaraprachaNDachinmAtrashaktikavalitatayAtyantamantarmagnAnIvAtmani prakAshamAnAni Ta.nkotkIrNaikaj~nAyak- svabhAvatven tattvato.antastattvasya tadatiriktasvabhAvatayA tattvato bahistattvarUpatA.n parityaktum- shakyatvAnna nAm mam santi . ki.nchaitatsvayamev cha nityamevopayuktastattvat evaikamanAkulamAtmAna.n kalayan bhagavAnAtmaivAvabudhyate yatkilAha.n khalvekaH tataH sa.nvedyasa.nvedakabhAvamAtropajAtetaretar- sa.nvalane.api parisphu TasvadamAnasvabhAvabhedatayA dharmAdharmAkAshakAlapudgalajIvAntarANi prati

1gAthArtha :[budhyate ] yah jAne ki [dharmAdiH ] ‘yah dharma Adi dravya [mam nAsti ] mere kuCh bhI nahI.n lagate, [ekaH upayogaH ev ] ek upayog hI [aham ] mai.n hU.N[ta.n ] aisA jAnaneko [samayasya vij~nAyakAH ] siddhAntake athavA svaparake svarUparUp samayake jAnanevAle [dharmanirmamatva.n ] dharmadravyake prati nirmamatva [bruvanti ] kahate hai.n .

TIkA :apane nijarasase jo pragaT huI hai, jisakA vistAr anivAr hai tathA samasta padArtho.nko grasit karanekA jisakA svabhAv hai aisI prachaNDa chinmAtra shaktike dvArA grAsIbhUt kiye jAnese, mAno atyanta antarmagna ho rahe ho.nj~nAname.n tadAkAr hokar DUb rahe ho.n isaprakAr AtmAme.n prakAshamAn yah dharma, adharma, AkAsh, kAl, pudgal aur anya jIvye samasta paradravya mere sambandhI nahI.n hai.n; kyo.nki Ta.nkotkIrNa ek j~nAyakasvabhAvatvase paramArthataH antara~N.hgatattva to mai.n hU.N aur ve paradravya mere svabhAvase bhinna svabhAvavAle honese paramArthataH bAhyatattvarUpatAko Cho.Dneke liye asamartha hai.n (kyo.nki ve apane svabhAvakA abhAv karake j~nAname.n praviShTa nahI.n hote) . aur yahA.N svayamev, (chaitanyame.n) nitya upayukta aur paramArthase ek, anAkul AtmAkA anubhav karatA huA bhagavAn AtmA hI jAnatA hai kimai.n pragaT nishchayase ek hI hU.N isalie, j~neyaj~nAyakabhAvamAtrase utpanna paradravyo.nke sAth paraspar milan hone par bhI, pragaT svAdame.n AnevAle svabhAvake bhedake kAraN dharma, adharma, AkAsh, kAl, pudgal aur anya jIvo.nke prati mai.n nirmam hU.N; kyo.nki sadA hI apane ekatvame.n prApta honese samay (AtmapadArtha athavA pratyek padArtha) jyo.n kA tyo.n hI sthit rahatA hai; (apane svabhAvako koI nahI.n Cho.DtA) . isaprakAr j~neyabhAvo.nse bhedaj~nAn huA ..37.. 1is gAthAkA artha aisA bhI hotA hai :‘dharma Adi dravya mere nahI.n hai.n, mai.n ek hU.N’ aisA upayog hI

jAne, us upayogako samayake jAnanevAle dharma prati nirmam kahate hai.n .

Page 81 of 642
PDF/HTML Page 114 of 675
single page version

nirmamatvo.asmi, sarvadaivAtmaikatvagatatven samayasyaivamev sthitatvAt . itIttha.n j~neyabhAvaviveko bhUtaH .

(mAlinI)
iti sati sah sarvairanyabhAvairviveke
svayamayamupayogo bibhradAtmAnamekam
.
prakaTitaparamArthairdarshanaj~nAnavR^ittaiH
kR^itapariNatirAtmArAm ev pravR^ittaH
..31..

athaiva.n darshanaj~nAnachAritrapariNatasyAsyAtmanaH kIdrak svarUpasa.nchetana.n bhavatItyAvedayannup- sa.nharati

ahamekko khalu suddho da.nsaNaNANamaio sadArUvI .
Na vi atthi majjha ki.nchi vi aNNa.n paramANumetta.n pi ..38..
yahA.N isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[iti ] isaprakAr pUrvoktarUpase bhAvak bhAv aur j~neyabhAvo.nse bhedaj~nAn hone par [sarvaiH anyabhAvaiH sah viveke sati ] sarva anyabhAvo.nse jab bhinnatA huI tab [aya.n upayogaH ] yah upayog [svaya.n ] svaya.n hI [eka.n AtmAnam ] apane ek AtmAko hI [bibhrat ] dhAraN karatA huA, [prakaTitaparamArthaiH darshanaj~nAnavR^ittaiH kR^itapariNatiH ] jinakA paramArtha pragaT huA hai aise darshanaj~nAnachAritrase jisane pariNati kI hai aisA, [Atma-ArAme ev pravR^ittaH ] apane AtmArUpI bAg (krI.DAvan)me.n hI pravR^itti karatA hai, anyatra nahI.n jAtA .

bhAvArtha :sarva paradravyo.nse tathA unase utpanna hue bhAvo.nse jab bhed jAnA tab upayogako ramaNake liye apanA AtmA hI rahA, anya ThikAnA nahI.n rahA . isaprakAr darshanaj~nAnachAritrake sAth ekarUp huA vah AtmAme.n hI ramaN karatA hai aisA jAnanA .31.

ab, isaprakAr darshanaj~nAnachAritrasvarUp pariNat is AtmAko svarUpakA sa.nchetan kaisA hotA hai yah kahate hue AchArya is kathanako sameTate hai.n :

mai.n ek, shuddha, sadA arUpI, j~nAnadR^ig hU.N yathArthase,
kuCh anya vo merA tanik paramANumAtra nahI.n are !
..38..
11

Page 82 of 642
PDF/HTML Page 115 of 675
single page version

ahamekaH khalu shuddho darshanaj~nAnamayaH sadA.arUpI .
nApyasti mam ki~nchidapyanyatparamANumAtramapi ..38..

yo hi nAmAnAdimohonmattatayAtyantamapratibuddhaH san nirviNNen guruNAnavarata.n prati- bodhyamAnaH katha.nchanApi pratibudhya nijakaratalavinyastavismR^itachAmIkarAvalokananyAyen parameshvar- mAtmAna.n j~nAtvA shraddhAyAnucharya cha samyagekAtmArAmo bhUtaH sa khalvahamAtmAtmapratyakSha.n chinmAtra.n jyotiH, samastakramAkramapravartamAnavyAvahArikabhAvaiH chinmAtrAkAreNAbhidyamAnatvAdekaH, nArakAdi- jIvavisheShAjIvapuNyapApAsravasa.nvaranirjarAbandhamokShalakShaNavyAvahArikanavatattvebhyaH Ta.nkotkIrNaikaj~nAyak- svabhAvabhAvenAtyantaviviktatvAt shuddhaH, chinmAtratayA sAmAnyavisheShopayogAtmakatAnatikramaNAddarshan- j~nAnamayaH, sparsharasagandhavarNanimittasa.nvedanapariNatatve.api sparshAdirUpeN svayamapariNamanAt paramArthataH sadaivArUpI, iti pratyagaya.n svarUpa.n sa.nchetayamAnaH pratapAmi . eva.n pratapatashcha mam bahirvichitra-

gAthArtha :darshanaj~nAnachAritrarUp pariNat AtmA yah jAnatA hai ki[khalu ] nishchayase [aham ] mai.n [ekaH ] ek hU.N, [shuddhaH ] shuddha hU.N, [darshanaj~nAnamayaH ] darshanaj~nAnamay hU.N, [sadA arUpI ] sadA arUpI hU.N; [ki.nchit api anyat ] ki.nchitmAtra bhI anya paradravya [paramANumAtram api ] paramANumAtra bhI [mam na api asti ] merA nahI.n hai yah nishchay hai .

TIkA :jo, anAdi moharUp aj~nAnase unmattatAke kAraN atyanta apratibuddha thA aur virakta guruse nirantar samajhAye jAne par jo kisI prakArase samajhakar, sAvadhAn hokar, jaise koI (puruSh) muTThIme.n rakhe hue soneko bhUl gayA ho aur phi ra smaraN karake us soneko dekhe is nyAyase, apane parameshvar (sarva sAmarthyake dhArak) AtmAko bhUl gayA thA use jAnakar, usakA shraddhAn kar aur usakA AcharaN karake (usame.n tanmay hokar) jo samyak prakArase ek AtmArAm huA, vah mai.n aisA anubhav karatA hU.N kimai.n chaitanyamAtra jyotirUp AtmA hU.N ki jo mere hI anubhavase pratyakSha j~nAt hotA hai; chinmAtra AkArake kAraN mai.n samasta kramarUp tathA akramarUp pravartamAn vyAvahArik bhAvo.nse bhedarUp nahI.n hotA, isaliye mai.n ek hU.N; nArak Adi jIvake visheSh, ajIv, puNya, pAp, Asrav, sa.nvar, nirjarA, bandha aur mokShasvarUp jo vyAvahArik nav tattva hai.n unase, Ta.nkotkIrNa ek j~nAyakasvabhAvarUp bhAvake dvArA, atyanta bhinna hU.N, isaliye mai.n shuddha hU.N; chinmAtra honese sAmAnya-visheSh upayogAtmakatAkA ulla.nghan nahI.n karatA, isaliye mai.n darshanaj~nAnamay hU.N; sparsha, ras, ga.ndh, varNa jisakA nimitta hai aise sa.nvedanarUp pariNamit hone par bhI sparshAdirUp svaya.n pariNamit nahI.n huA, isaliye paramArthase mai.n sadA hI


Page 83 of 642
PDF/HTML Page 116 of 675
single page version

svarUpasampadA vishve parisphu ratyapi na ki.nchanApyanyatparamANumAtramapyAtmIyatven pratibhAti yadbhAvakatven j~neyatven chaikIbhUy bhUyo mohamudbhAvayati, svarasat evApunaHprAdurbhAvAy samUla.n mohamunmUlya mahato j~nAnodyotasya prasphu ritatvAt .

(vasantatilakA)
majjantu nirbharamamI samamev lokA
AlokamuchChalati shAntarase samastAH
.

arUpI hU.N . isaprakAr sabase bhinna aise svarUpakA anubhav karatA huA yah mai.n pratApavanta rahA . isaprakAr pratApavanta vartate hue aise mujhe, yadyapi (mujhase) bAhya anek prakArakI svarUp- sampadAke dvArA samasta paradravya sphu rAyamAn hai.n tathApi, koI bhI paradravya paramANumAtra bhI mujharUp bhAsate nahI.n ki jo mujhe bhAvakarUp tathA j~neyarUpase mere sAth hokar punaH moh utpanna kare.n; kyo.nki nijarasase hI mohako mUlase ukhA.DkarpunaH a.nkurit na ho isaprakAr nAsh karake, mahAn j~nAnaprakAsh mujhe pragaT huA hai .

bhAvArtha :AtmA anAdi kAlase mohake udayase aj~nAnI thA, vah shrI guruo.nke upadeshase aur sva-kAlalabdhise j~nAnI huA tathA apane svarUpako paramArthase jAnA ki mai.n ek hU.N, shuddha hU.N, arUpI hU.N, darshanaj~nAnamay hU.N . aisA jAnanese mohakA samUl nAsh ho gayA, bhAvakabhAv aur j~neyabhAvase bhedaj~nAn huA, apanI svarUpasa.npadA anubhavame.n AI; tab phi ra punaH moh kaise utpanna ho sakatA hai ? nahI.n ho sakatA ..38..

ab, aisA jo AtmAnubhav huA usakI mahimA kahakar AchAryadev preraNArUp kAvya kahate hai.n kiaise j~nAnasvarUp AtmAme.n samasta lok nimagna ho jAo :

shlokArtha :[eShaH bhagavAn avabodhasindhuH ] yah j~nAnasamudra bhagavAn AtmA [vibhram- tiraskariNI.n bhareN AplAvya ]ivabhramarUpI A.DI chAdarako samUlatayA DUbokar (dUr karake) [pronmagnaH ] svaya.n sarvA.ng pragaT huA hai; [amI samastAH lokAH ] isaliye ab yah samasta lok [shAntarase ] usake shAnta rasame.n [samam ev ] ek sAth hI [nirbharam ] atyanta [majjantu ] magna ho jAo, ki jo shAnta ras [Alokam uchChalati ] samasta lok paryanta uChal rahA hai .

bhAvArtha :jaise samudrake A.De kuCh A jAye to jal dikhAI nahI.n detA aur jab vah A.D.h.h dUr ho jAtI hai tab jal pragaT hotA hai; vah pragaT hone par, logo.nko preraNA yogya hotA hai ki ‘is jalame.n sabhI log snAn karo’; isIprakAr yah AtmA vibhramase AchChAdit thA tab


Page 84 of 642
PDF/HTML Page 117 of 675
single page version

AplAvya vibhramatiraskariNI.n bhareN
pronmagna eSh bhagavAnavabodhasindhuH
..32..

usakA svarUp dikhAI nahI.n detA thA; ab vibhram dUr ho jAnese yathAsvarUp (jyo.nkA tyo.n svarUp) pragaT ho gayA; isalie ‘ab usake vItarAg vij~nAnarUp shAntarasame.n ek hI sAth sarva lok magna hoo’ isaprakAr AchAryadevane preraNA kI hai . athavA isakA artha yah bhI hai ki jab AtmAkA aj~nAn dUr hotA hai tab kevalaj~nAn pragaT hotA hai aur kevalaj~nAn pragaT hone par samasta lokame.n rahanevAle padArtha ek hI samay j~nAname.n jhalakate hai.n use samasta lok dekho .32.

isaprakAr is samayaprAbhR^itagranthakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n TIkAkArane pUrvara~N.hgasthal kahA .

yahA.N TIkAkArakA yah Ashay hai ki is granthako ala~N.hkArase nATakarUpame.n varNan kiyA hai . nATakame.n pahale ra~N.hgabhUmi rachI jAtI hai . vahA.N dekhanevAle nAyak tathA sabhA hotI hai aur nR^itya (nATay, nATak) karanevAle hote hai.n jo vividh prakArake svA.ng rachate hai.n tathA shrR^i~N.hgArAdik ATh raso.nkA rUp dikhalAte hai.n . vahA.N shrR^i.ngAr, hAsya, raudra, karuNA, vIr, bhayAnak, bIbhatsa aur adbhutyah ATh ras laukik ras hai.n; nATakame.n inhI.nkA adhikAr hai . navavA.N shAntaras hai jo ki alaukik hai; nR^ityame.n usakA adhikAr nahI.n hai . in raso.nke sthAyI bhAv, sAttvik bhAv, anubhAvI bhAv, vyabhichArI bhAv aur unakI dR^iShTi AdikA varNan rasagrantho.nme.n hai vahA.Nse jAn lenA . sAmAnyatayA rasakA yah svarUp hai ki j~nAname.n jo j~ney AyA usame.n j~nAn tadAkAr ho jAy, usame.n puruShakA bhAv lIn ho jAy aur anya j~neyakI ichChA nahI.n rahe so ras hai . un ATh raso.nkA rUp nR^ityame.n nR^ityakAr batalAte hai.n; aur unakA varNan karate hue kavIshvar jab anya rasako anya rasake samAn kar bhI varNan karate hai.n tab anya rasakA anya ras a~N.hgabhUt honese tathA anyabhAv raso.nkA a~N.hga honese, rasavat Adi ala~N.hkArase use nR^ityarUpame.n varNan kiyA jAtA hai .

yahA.N pahale ra.ngabhUmisthal kahA . vahA.N dekhanevAle to samyagdR^iShTi puruSh hai.n aur anya mithyAdR^iShTi puruSho.nkI sabhA hai, unako dikhalAte hai.n . nR^itya karanevAle jIv-ajIv padArtha hai.n aur dono.nkA ekapanA, kartAkarmapanA Adi unake svA.ng hai.n . uname.n ve paraspar anekarUp hote hai.n, ATh rasarUp hokar pariNaman karate hai.n, so vah nR^itya hai . vahA.N samyagdR^iShTi darshak jIv-ajIvake bhinna svarUpako jAnatA hai; vah to in sab svA.ngo.nko karmakR^it jAnakar shAnta rasame.n hI magna hai aur mithyAdR^iShTi jIv-ajIvakA bhed nahI.n jAnate, isaliye ve in svA.ngo.nko hI yathArtha jAnakar usame.n lIn ho jAte hai.n . unhe.n samyagdR^iShTi yathArtha svarUp batalAkar, unakA bhram miTAkar, unhe.n


Page 85 of 642
PDF/HTML Page 118 of 675
single page version

iti shrIsamayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau pUrvara.ngaH samAptaH . shAntarasame.n lIn karake samyagdR^iShTi banAtA hai . usakI sUchanArUpame.n ra.ngabhUmike antame.n AchAryane ‘majjantu’ ityAdi is shlokakI rachanA kI hai . vah, ab jIv-ajIvake svA.ngakA varNan kare.nge isakA sUchak hai aisA Ashay pragaT hotA hai . isaprakAr yahA.N tak ra.ngabhUmikA varNan kiyA hai .

natyakutUhal tattvako, mariyavi dekho dhAy .
nijAnandarasame.n Chako, An sabai ChiTakAy ..

isaprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrIsamayasAr paramAgamakI (shrImad amR^itachandrAchAryadevavirachit) AtmakhyAti nAmak TIkAme.n pUrvara~N.hga samApta huA .


Page 86 of 642
PDF/HTML Page 119 of 675
single page version

- 1 -
jIv - ajIv adhikAr

ath jIvAjIvAvekIbhUtau pravishataH .
(shArdUlavikrIDit)
jIvAjIvavivekapuShkaldrashA pratyAyayatpArShadAn
Asa.nsAranibaddhabandhanavidhidhva.nsAdvishuddha.n sphu Tat .
AtmArAmamanantadhAm mahasAdhyakSheN nityodita.n
dhIrodAttamanAkula.n vilasati j~nAna.n mano hlAdayat
..33..
ab jIvadravya aur ajIvadravyave dono.n ek hokar ra.ngabhUmime.n pravesh karate hai.n .
isake prArambhame.n ma.ngalake Ashayase (kAvya dvArA) AchAryadev j~nAnakI mahimA karate hai.n ki

sarva vastuo.nko jAnanevAlA yah j~nAn hai vah jIv-ajIvake sarva svA.ngo.nko bhalIbhAnti pahichAnatA hai . aisA (sabhI svA.ngo.nko jAnanevAlA) samyagj~nAn pragaT hotA haiis artharUp kAvya ka hate hai.n :

shlokArtha :[j~nAna.n ] j~nAn hai vah [mano hlAdayat ] manako AnandarUp karatA huA [vilasati ] pragaT hotA hai . vah [pArShadAn ] jIv-ajIvake svA.ngako dekhanevAle mahApuruSho.nko [jIv-ajIv-vivek-puShkal-dR^ishA ] jIv-ajIvake bhedako dekhanevAlI ati ujjval nirdoSh dR^iShTike dvArA [pratyAyayat ] bhinna dravyakI pratIti utpanna kar rahA hai . [Asa.nsAr-nibaddha-bandhan -vidhi-dhva.nsAt ] anAdi sa.nsArase jinakA bandhan dR^i.Dh.h.h bandhA huA hai aise j~nAnAvaraNAdi karmo.nke nAshase [vishuddha.n ] vishuddha huA hai, [sphu Tat ] sphu Ta huA haijaise phU lakI kalI khilatI hai usIprakAr vikAsarUp hai . aur [Atma-ArAmam ] usakA ramaN karanekA krI.DAvan AtmA hI hai, arthAt usame.n ananta j~neyo.nke AkAr A kar jhalakate hai.n tathApi vah svaya.n apane svarUpame.n hI ramatA hai; [anantadhAm ] usakA prakAsh ananta hai; aur vah [adhyakSheN mahasA nitya-udita.n ] pratyakSha tejase nitya udayarUp hai . tathA vah [dhIrodAttam ] dhIr hai, udAtta (uchcha) hai aur isIlie [anAkula.n ] anAkul haisarva ichChAo.nse rahit nirAkul hai . (yahA.N dhIr, udAtta, anAkulyah tIn


Page 87 of 642
PDF/HTML Page 120 of 675
single page version

appANamayANa.ntA mUDhA du parappavAdiNo keI .
jIva.n ajjhavasANa.n kamma.n cha tahA parUve.nti ..39..
avare ajjhavasANesu tivvama.ndANubhAgaga.n jIva.n .
maNNa.nti tahA avare Nokamma.n chAvi jIvo tti ..40..
kammassudaya.n jIva.n avare kammANubhAgamichCha.nti .
tivvattaNama.ndattaNaguNehi.n jo so havadi jIvo ..41..
jIvo kamma.n uhaya.n doNNi vi khalu kei jIvamichCha.nti .
avare sa.njogeN du kammANa.n jIvamichCha.nti ..42..
visheShaN shAntarUp nR^ityake AbhUShaN jAnanA .) aisA j~nAn vilAs karatA hai .

bhAvArtha :yah j~nAnakI mahimA kahI . jIv-ajIv ek hokar ra.ngabhUmime.n pravesh karate hai.n unhe.n yah j~nAn hI bhinna jAnatA hai . jaise nR^ityame.n koI svA.ng dharakar Aye aur use jo yathArtharUpame.n jAn le (pahichAn le) to vah svA.ngakartA use namaskAr karake apane rUpako jaisA kA taisA hI kar letA hai usIprakAr yahA.N bhI samajhanA . aisA j~nAn samyagdR^iShTi puruSho.nko hotA hai; mithyAdR^iShTi is bhedako nahI.n jAnate .33.

ab jIv-ajIvakA ekarUp varNan karate hai.n :
ko mU.Dh.h.h, Atma-ajAn jo, par-AtmavAdI jIv hai,
‘hai karma, adhyavasAn hI jIv’ yo.n hi vo kathanI kare
..39..
aru koI adhyavasAname.n anubhAg tIkShaN-manda jo,
usako hI mAne AtamA, aru anya ko nokarmako !
..40..
ko anya mAne AtamA bas karmake hI udayako,
ko tIvramandaguNo.n sahit karmo.nhike anubhAgako !
..41..
ko karma-AtmA ubhay milakar jIvakI AshA dhare,
ko karmake sa.nyogase abhilASh AtmAkI kare.n
..42..