Page 48 of 642
PDF/HTML Page 81 of 675
single page version
shlokArtha : — [ekaH api ] AtmA ek hai, tathApi [vyavahAreN ] vyavahAradR^iShTise dekhA jAy to [trisvabhAvatvAt ] tIn-svabhAvarUpatAke kAraN [mechakaH ] anekAkArarUp (‘mechak’) hai, [darshan-j~nAn-chAritraiH tribhiH pariNatatvataH ] kyo.nki vah darshan, j~nAn aur chAritra — in tIn bhAvo.nrUp pariNaman karatA hai .
bhAvArtha : — shuddhadravyArthik nayase AtmA ek hai; jab is nayako pradhAn karake kahA jAtA hai tab paryAyArthik nay gauN ho jAtA hai, isalie ekako tInarUp pariNamit hotA huA kahanA so vyavahAr huA, asatyArtha bhI huA . isaprakAr vyavahAranayase AtmAko darshan, j~nAn, chAritrarUp pariNAmo.nke kAraN ‘mechak’ kahA hai .17.
shlokArtha : — [paramArthen tu ] shuddha nishchayanayase dekhA jAye to [vyakta -j~nAtR^itva-jyotiShA ] pragaT j~nAyakatvajyotimAtrase [ekakaH ] AtmA ekasvarUp hai, [sarva-bhAvAntar-dhva.nsi-svabhAvatvAt ] kyo.nki shuddhadravyArthik nayase sarva anyadravyake svabhAv tathA anyake nimittase honevAle vibhAvo.nko dUr karanerUp usakA svabhAv hai, isaliye vah [amechakaH ] ‘amechak’ hai — shuddha ekAkAr hai .
bhAvArtha : — bhedadR^iShTiko gauN karake abhedadR^iShTise dekhA jAye to AtmA ekAkAr hI hai, vahI amechak hai .18.
AtmAko pramAN-nayase mechak, amechak kahA hai, us chintAko miTAkar jaise sAdhyakI siddhi ho vaisA karanA chAhie, yah Ageke shlokame.n kahate hai.n : —
Page 49 of 642
PDF/HTML Page 82 of 675
single page version
bhAvArtha : — AtmAke shuddha svabhAvakI sAkShAt prApti athavA sarvathA mokSha vah sAdhya hai . AtmA mechak hai yA amechak, aise vichAr hI mAtra karate rahanese vah sAdhya siddha nahI.n hotA; parantu darshan arthAt shuddha svabhAvakA avalokan, j~nAn arthAt shuddha svabhAvakA pratyakSha jAnanA aur chAritra arthAt shuddha svabhAvame.n sthiratAse hI sAdhyakI siddhi hotI hai . yahI mokShamArga hai, anya nahI.n .
vyavahArIjan paryAyame.n – bhedame.n samajhate hai.n, isaliye yahA.n j~nAn, darshan, chAritrake bhedase samajhAyA hai .19.
Page 50 of 642
PDF/HTML Page 83 of 675
single page version
yathA hi kashchitpuruSho.arthArthI prayatnen prathamamev rAjAna.n jAnIte, tatastamev shraddhatte, tatastamevAnucharati, tathAtmanA mokShArthinA prathamamevAtmA j~nAtavyaH, tataH sa ev shraddhAtavyaH, tataH sa evAnucharitavyashcha, sAdhyasiddhestathAnyathopapattyanupapattibhyAm . tatra yadAtmano.anubhUyamAnAnek- bhAvasa.nk re.api paramavivekakaushalenAyamahamanubhUtirityAtmaj~nAnen sa.ngachChamAnamev tathetipratyayalakShaNa.n shraddhAnamutplavate tadA samastabhAvAntaraviveken niHsha.nk mavasthAtu.n shakyatvAdAtmAnucharaN- mutplavamAnamAtmAna.n sAdhayatIti sAdhyasiddhestathopapattiH . yadA tvAbAlagopAlamev sakalakAlamev puruSh [rAjAna.n ] rAjAko [j~nAtvA ] jAnakar [shraddadhAti ] shraddhA karatA hai, [tataH punaH ] tatpashchAt [ta.n prayatnen anucharati ] usakA prayatnapUrvak anucharaN karatA hai arthAt usakI sundar rItise sevA karatA hai, [eva.n hi ] isIprakAr [mokShakAmen ] mokShake ichChukako [jIvarAjaH ] jIvarUpI rAjAko [j~nAtavyaH ] jAnanA chAhie, [punaH cha ] aur phi ra [tathA ev ] isIprakAr [shraddhAtavyaH ] usakA shraddhAn karanA chAhie [tu cha ] aur tatpashchAt [ sa ev anucharitavyaH ] usIkA anusaraN karanA chAhie arthAt anubhavake dvArA tanmay ho jAnA chAhiye
TIkA : — nishchayase jaise koI dhanakA arthI puruSh bahut udyamase pahale to rAjAko jAne ki yah rAjA hai, phi ra usIkA shraddhAn kare ki ‘yah avashya rAjA hI hai, isakI sevA karanese avashya dhanakI prApti hogI’ aur tatpashchAt usIkA anucharaN kare, sevA kare, Aj~nAme.n rahe, use prasanna kare; isIprakAr mokShArthI puruShako pahale to AtmAko jAnanA chAhie, aur phi ra usIkA shraddhAn karanA chAhiye ki ‘yahI AtmA hai, isakA AcharaN karanese avashya karmo.nse ChUTA jA sakegA’ aur tatpashchAt usIkA anucharaN karanA chAhie — anubhavake dvArA usame.n lIn honA chAhie; kyo.nki sAdhya jo niShkarma avasthArUp abhed shuddhasvarUp usakI siddhikI isIprakAr upapatti hai, anyathA anupapatti hai (arthAt isIprakArase sAdhyakI siddhi hotI hai, anya prakArase nahI.n) .
(isI bAtako visheSh samajhAte hai.n : — ) jab AtmAko, anubhavame.n AnevAle anek paryAyarUp bhedabhAvo.nke sAth mishritatA hone par bhI sarva prakArase bhedaj~nAname.n pravINatAse ‘jo yah anubhUti hai so hI mai.n hU.N’ aise Atmaj~nAnase prApta honevAlA, yah AtmA jaisA jAnA vaisA hI hai isaprakArakI pratIti jisakA lakShaN hai aisA, shraddhAn udit hotA hai tab samasta anyabhAvo.nkA bhed honese niHsha.nk sthir honeme.n samartha honese AtmAkA AcharaN uday hotA huA AtmAko sAdhatA hai . aise sAdhya AtmAkI siddhikI isaprakAr upapatti hai .
Page 51 of 642
PDF/HTML Page 84 of 675
single page version
svayamevAnubhUyamAne.api bhagavatyanubhUtyAtmanyAtmanyanAdibandhavashAt paraiH samamekatvAdhyavasAyen vimUDhasyAyamahamanubhUtirityAtmaj~nAna.n notplavate, tadabhAvAdaj~nAtakharashR^i.ngashraddhAnasamAnatvAt shraddhAnamapi notplavate, tadA samastabhAvAntaraviveken niHsha.nk mavasthAtumashakyatvAdAtmAnucharaNamanutplavamAna.n nAtmAna.n sAdhayatIti sAdhyasiddheranyathAnupapattiH .
apatitamidamAtmajyotirudgachChadachCham .
na khalu na khalu yasmAdanyathA sAdhyasiddhiH ..20..
aj~nAtakA shraddhAn gadheke sI.ngake shraddhAn samAn hai isalie, shraddhAn bhI udit nahI.n hotA tab
samasta anyabhAvo.nke bhedase AtmAme.n niHsha.nk sthir honekI asamarthatAke kAraN AtmAkA AcharaN
udit na honese AtmAko nahI.n sAdh sakatA . isaprakAr sAdhya AtmAkI siddhikI anyathA
bhAvArtha : — sAdhya AtmAkI siddhi darshan-j~nAn-chAritrase hI hai, anya prakArase nahI.n . kyo.nki : — pahale to AtmAko jAne ki yah jo jAnanevAlA anubhavame.n AtA hai so mai.n hU.N . isake bAd usakI pratItirUp shraddhAn hotA hai; kyo.nki jAne binA kisakA shraddhAn karegA ? tatpashchAt samasta anyabhAvo.nse bhed karake apaneme.n sthir ho . — isaprakAr siddhi hotI hai . kintu yadi jAne hI nahI.n, to shraddhAn bhI nahI.n ho sakatA; aur aisI sthitime.n sthiratA kahA.N karegA ? isaliye yah nishchay hai ki anya prakArase siddhi nahI.n hotI ..17-18..
shlokArtha : — AchArya kahate hai.n ki — [anantachaitanyachihna.n ] ananta (avinashvar) chaitanya jisakA chihna hai aisI [idam AtmajyotiH ] is AtmajyotikA [satatam anubhavAmaH ] ham nirantar anubhav karate hai.n, [yasmAt ] kyo.nki [anyathA sAdhyasiddhiH na khalu na khalu ] usake anubhavake binA anya prakArase sAdhya AtmAkI siddhi nahI.n hotI . vah Atmajyoti aisI hai ki [katham api samupAttatritvam api ekatAyAH apatitam ] jisane kisI prakArase tritva a~N.hgIkAr
Page 52 of 642
PDF/HTML Page 85 of 675
single page version
nanu j~nAnatAdAtmyAdAtmA j~nAna.n nityamupAsta ev, kutastadupAsyatvenAnushAsyat iti chet, tanna, yato na khalvAtmA j~nAnatAdAtmye.api kShaNamapi j~nAnamupAste, svayambuddhabodhitabuddhatvakAraN- pUrvakatven j~nAnasyotpatteH . tarhi tatkAraNAtpUrvamaj~nAn evAtmA nityamevApratibuddhatvAt ? evametat .
kiyA hai tathApi jo ekatvase chyut nahI.n huI aur [achCham udgachChat ] jo nirmalatAse udayako prApta ho rahI hai .
bhAvArtha : — AchArya kahate hai.n ki jise kisI prakAr paryAyadR^iShTise tritva prApta hai tathApi shuddhadravyadR^iShTise jo ekatvase rahit nahI.n huI tathA jo ananta chaitanyasvarUp nirmal udayako prApta ho rahI hai aisI AtmajyotikA ham nirantar anubhav karate hai.n . yah kahanekA Ashay yah bhI jAnanA chAhie ki jo samyagdR^iShTi puruSh hai.n ve, jaisA ham anubhav karate hai.n vaisA anubhav kare.n .20.
TIkA : — ab, koI tarka kare ki AtmA to j~nAnake sAth tAdAtmyasvarUp hai, alag nahI.n hai, isaliye vah j~nAnakA nitya sevan karatA hI hai; tab phi ra use j~nAnakI upAsanA karanekI shikShA kyo.n dI jAtI hai ? usakA samAdhAn yah hai : — aisA nahI.n hai . yadyapi AtmA j~nAnake sAth tAdAtmyasvarUp hai tathApi vah ek kShaNamAtra bhI j~nAnakA sevan nahI.n karatA; kyo.nki svaya.nbuddhatva (svaya.n svataH jAnanA) athavA bodhitabuddhatva (dUsareke batAnese jAnanA) — in kAraNapUrvak j~nAnakI utpatti hotI hai . (yA to kAlalabdhi Aye tab svaya.n hI jAn le athavA koI upadesh denevAlA mile tab jAne — jaise soyA huA puruSh yA to svaya.n hI jAg jAye athavA koI jagAye tab jAge .) yahA.n punaH prashna hotA hai ki yadi aisA hai to jAnaneke kAraNase pUrva kyA AtmA aj~nAnI hI hai, kyo.nki use sadaiv apratibuddhatva hai ? usakA uttar : — aisA hI hai, vah aj~nAnI hI hai .
ab yahA.n punaH pUChate hai.n ki — yah AtmA kitane samay tak (kahA.N tak) apratibuddha rahatA hai vah kaho . usake uttararUp gAthAsUtra kahate hai.n : —
Page 53 of 642
PDF/HTML Page 86 of 675
single page version
yathA sparsharasagandhavarNAdibhAveShu pR^ithubudhnodarAdyAkArapariNatapudgalaskandheShu ghaTo.ayamiti, ghaTe cha sparsharasagandhavarNAdibhAvAH pR^ithubudhnodarAdyAkArapariNatapudgalaskandhAshchAmI iti vastvabhedenAnu- bhUtistathA karmaNi mohAdiShvantara.ngeShu nokarmaNi sharIrAdiShu bahira~N.hgeShu chAtmatiraskAriShu pudgal- pariNAmeShvahamityAtmani cha karma mohAdayo.antara.ngA nokarma sharIrAdayo bahira~N.hgAshchAtmatiraskAriNaH pudgalapariNAmA amI iti vastvabheden yAvanta.n kAlamanubhUtistAvanta.n kAlamAtmA bhavatyapratibuddhaH . yadA kadAchidyathA rUpiNo darpaNasya svaparAkArAvabhAsinI svachChataiv vahnerauShNya.n jvAlA cha tathA nIrUpasyAtmanaH svaparAkArAvabhAsinI j~nAtR^itaiv pudgalAnA.n karma nokarma cheti svataH parato vA bhedavij~nAnamUlAnubhUtirutpatsyate tadaiv pratibuddho bhaviShyati .
gAthArtha : — [yAvat ] jab tak is AtmAkI [karmaNi ] j~nAnAvaraNAdi dravyakarma, bhAvakarma [cha ] aur [nokarmaNi ] sharIrAdi nokarmame.n [aha.n ] ‘yah mai.n hU.N’ [cha ] aur [ahaka.n karma nokarma iti ] mujhame.n (-AtmAme.n) ‘yah karma-nokarma hai.n’ — [eShA khalu buddhiH ] aisI buddhi hai, [tAvat ] tab tak [apratibuddhaH ] yah AtmA apratibuddha [bhavati ] hai .
TIkA : — jaise sparsha, ras, ga.ndh, varNa Adi bhAvo.nme.n tathA chau.DA tal, ba.DA udar Adike AkAr pariNat huye pudgalake skandho.nme.n ‘yah ghaT hai’ isaprakAr, aur gha.Deme.n ‘yah sparsha, ras, ga.ndh, varNa Adi bhAv tathA chau.DA tal, ba.DA udar Adike AkArarUp pariNat pudgal-ska.ndh hai.n ’ isaprakAr vastuke abhedase anubhUti hotI hai, isIprakAr karma – moh Adi antara~N.hga (pariNAm) tathA nokarma — sharIrAdi bAhya vastuye.n — ki jo (sab) pudgalake pariNAm hai.n aur AtmAkA tiraskAr karanevAle hai.n — uname.n ‘yah mai.n hU.N’ isaprakAr aur AtmAme.n ‘yah karma — moh Adi antara~N.hga tathA nokarma — sharIrAdi bahira~N.hga, Atma-tiraskArI (AtmAkA tiraskAr karanevAle) pudgal-pariNAm hai.n’ isaprakAr vastuke abhedase jab tak anubhUti hai tab tak AtmA apratibuddha hai; aur jab kabhI, jaise rUpI darpaNakI sva-parake AkArakA pratibhAs karanevAlI svachChatA hI hai aur uShNatA tathA jvAlA agnikI hai isIprakAr arUpI AtmAkI to apaneko aur parako jAnanevAlI j~nAtR^itA hI hai aur karma tathA nokarma pudgalake hai.n, isaprakAr svataH athavA paropadeshase jisakA mUl bhedavij~nAn hai aisI anubhUti utpanna hogI tab hI (AtmA) pratibuddha hogA
Page 54 of 642
PDF/HTML Page 87 of 675
single page version
machalitamanubhUti.n ye svato vAnyato vA .
rmukuravadavikArAH santata.n syusta ev ..21..
bhAvArtha : — jaise sparshAdime.n pudagalakA aur pudgalame.n sparshAdikA anubhav hotA hai arthAt dono.n ekarUp anubhavame.n Ate hai.n, usIprakAr jab tak AtmAko, karma-nokarmame.n AtmAkI aur AtmAme.n karma-nokarmakI bhrAnti hotI hai arthAt dono.n ekarUp bhAsit hote hai.n, tab tak to vah apratibuddha hai : aur jab vah yah jAnatA hai ki AtmA to j~nAtA hI hai aur karma-nokarma pudgalake hI hai.n tabhI vah pratibuddha hotA hai . jaise darpaName.n agnikI jvAlA dikhAI detI hai vahA.n yah j~nAt hotA hai ki ‘‘jvAlA to agnime.n hI hai, vah darpaName.n praviShTa nahI.n hai, aur jo darpaName.n dikhAI de rahI hai vah darpaNakI svachChatA hI hai’’; isIprakAr ‘‘karma-nokarma apane AtmAme.n praviShTa nahI.n hai.n; AtmAkI j~nAn-svachChatA aisI hI hai ki jisame.n j~neyakA pratibimba dikhAI de; isIprakAr karma-nokarma j~ney hai.n, isaliye ve pratibhAsit hote hai.n’’ — aisA bhedaj~nAnarUp anubhav AtmAko yA to svayamev ho athavA upadeshase ho tabhI vah pratibuddha hotA hai ..19..
shlokArtha : — [ye ] jo puruSh [svataH vA anyataH vA ] apanese hI athavA parake upadeshase [katham api hi ] kisI bhI prakArase [bhedavij~nAnamUlAm ] bhedavij~nAn jisakA mUl utpattikAraN hai aisI apane AtmAkI [achalitam ] avichal [anubhUtim ] anubhUtiko [labhante ] prApta karate hai.n, [te ev ] ve hI puruSh [mukuravat ] darpaNakI bhA.nti [pratiphalan- nimagna-ananta-bhAv-svabhAvaiH ] apaneme.n pratibimbit hue ananta bhAvo.nke svabhAvo.nse [santata.n ] nirantar [avikArAH ] vikArarahit [syuH ] hote hai.n, — j~nAname.n jo j~neyo.nke AkAr pratibhAsit hote hai.n unase rAgAdi vikArako prApta nahI.n hote .21.
ab shiShya prashna karatA hai ki apratibuddhako kaise pahichAnA jA sakatA hai usakA chihna batAiye; usake uttararUp gAthA kahate hai.n : —
Page 55 of 642
PDF/HTML Page 88 of 675
single page version
gAthArtha : — [anyat yat paradravya.n ] jo puruSh apanese anya jo paradravya — [sachittAchittamishra.n vA ] sachitta strIputrAdik, achitta dhanadhAnyAdik athavA mishra grAmanagarAdik hai.n — unhe.n yah samajhatA hai ki [aha.n etat ] mai.n yah hU.N, [etat aham ] yah dravya mujh-svarUp hai, [aham etasya asmi ] mai.n isakA hU.N, [etat mam asti ] yah merA hai, [etat mam pUrvam AsIt ] yah merA pahale thA, [etasya aham api pUrvam Asam ] isakA mai.n bhI pahale thA, [etat mam punaH bhaviShyati] yah merA bhaviShyame.n hogA, [aham api etasya bhaviShyAmi ] mai.n bhI isakA bhaviShyame.n
Page 56 of 642
PDF/HTML Page 89 of 675
single page version
yathAgnirindhanamastIndhanamagnirastyagnerindhanamastIndhanasyAgnirasti, agnerindhana.n pUrvamAsIdi- ndhanasyAgniH pUrvamAsIt, agnerindhana.n punarbhaviShyatIndhanasyAgniH punarbhaviShyatItIndhan evA- sadbhUtAgnivikalpatvenApratibuddhaH kashchillakShyet, tathAhametadasmyetadahamasti mamaitadastyetasyAhamasmi, mamaitatpUrvamAsIdetasyAha.n pUrvamAsa.n, mamaitatpunarbhaviShyatyetasyAha.n punarbhaviShyAmIti paradravya evAsadbhUtAtmavikalpatvenApratibuddho lakShyetAtmA . nAgniri.ndhanamasti nendhanamagnirastyagni- ragnirastIndhanamindhanamasti nAgnerindhanamasti nendhanasyAgnirastyagneragnirastIndhanasyendhanamasti, nAgnerindhana.n pUrvamAsInnendhanasyAgniH pUrvamAsIdagneragniH pUrvamAsIdindhanasyendhana.n pUrvamAsIt, nAgnerindhana.n punarbhaviShyati nendhanasyAgniH punarbhaviShyatyagneragniH punarbhaviShyatIndhanasyendhana.n punarbhaviShyatIti kasyachidagnAvev sadbhUtAgnivikalpavannAhametadasmi naitadahamastya- hamahamasmyetadetadasti, na mamaitadasti naitasyAhamasmi mamAhamasmyetasyaitadasti, na hoU.NgA, — [etat tu asadbhUtam ] aisA jhUThA [Atmavikalpa.n ] Atmavikalpa [karoti ] karatA hai vah [sammUDhaH ] mUDh hai, mohI hai, aj~nAnI hai; [tu ] aur jo puruSh [bhUtArtha.n ] paramArtha vastusvarUpako [jAnan ] jAnatA huA [tam ] vaisA jhUThA vikalpa [na karoti ] nahI.n karatA vah [asammUDhaH ] mUDh nahI.n, j~nAnI hai .
TIkA : — (dR^iShTAntase samajhAte hai.nH) jaise koI puruSh I.ndhan aur agniko milA huA dekhakar aisA jhUThA vikalpa kare ki ‘‘agni hai so I.ndhan hai aur I.ndhan hai so agni hai; agnikA I.ndhan hai, I.ndhanakI agni hai; agnikA I.ndhan pahale thA, I.ndhanakI agni pahale thI; agnikA I.ndhan bhaviShyame.n hogA, I.ndhanakI agni bhaviShyame.n hogI;’’ — aisA I.ndhaname.n hI agnikA vikalpa karatA hai vah jhUThA hai, usase apratibuddha (aj~nAnI) koI pahichAnA jAtA hai, isIprakAr koI AtmA paradravyame.n hI asatyArtha Atmavikalpa (AtmAkA vikalpa) kare ki ‘‘mai.n yah paradravya hU.N, yah paradravya mujhasvarUp hai; yah merA paradravya hai, is paradravyakA mai.n hU.N; merA yah pahale thA, mai.n isakA pahale thA; merA yah bhaviShyame.n hogA; mai.n isakA bhaviShyame.n hoU.NgA’’; — aise jhUThe vikalpo.nse apratibuddha (aj~nAnI) pahichAnA jAtA hai .
aur, ‘‘agni hai vah Indhan nahI.n hai, I.ndhan hai vah agni nahI.n hai, — agni hai vah agni hI hai, I.ndhan hai vah I.ndhan hI hai; agnikA I.ndhan nahI.n, I.ndhanakI agni nahI.n, — agnikI hI agni hai, I.ndhanakA I.ndhan hai; agnikA I.ndhan pahale nahI.n thA, I.ndhanakI agni pahale nahI.n thI, — agnikI agni pahale thI I.ndhanakA I.ndhan pahale thA; agnikA I.ndhan bhaviShyame.n nahI.n hogA, I.ndhanakI agni bhaviShyame.n nahI.n hogI, — agnikI agni hI bhaviShyame.n hogI, I.ndhanakA I.ndhan hI bhaviShyame.n hogA’’;
Page 57 of 642
PDF/HTML Page 90 of 675
single page version
mamaitatpUrvamAsInnaitasyAha.n pUrvamAsa.n mamAha.n pUrvamAsametasyaitatpUrvamAsIt, na mamaitatpunarbhaviShyati naitasyAha.n punarbhaviShyAmi mamAha.n punarbhaviShyAmyetasyaitatpunarbhaviShyatIti svadravya ev sadbhUtAtmavikalpasya pratibuddhalakShaNasya bhAvAt .
rasayatu rasikAnA.n rochana.n j~nAnamudyat .
kil kalayati kAle kvApi tAdAtmyavR^ittim ..22..
hoU.NgA, — mai.n apanA hI bhaviShyame.n hoU.NgA, is (paradravya)kA yah (paradravya) bhaviShyame.n hogA’’ .
bhAvArtha : — jo paradravyame.n AtmAkA vikalpa karatA hai vah to aj~nAnI hai aur jo apane AtmAko hI apanA mAnatA hai vah j~nAnI hai — yah agni-I.ndhanake dR^iShTAntase dR^i.Dh.h.h kiyA hai ..20se22..
shlokArtha : — [jagat ] jagat arthAt jagatke jIvo ! [AjanmalIDha.n moham ] anAdi sa.nsArase lekar Aj tak anubhav kiye gaye mohako [idAnI.n tyajatu ] ab to Cho.Do aur [rasikAnA.n rochana.n ] rasik jano.nko ruchikar, [udyat j~nAnam ] uday huA jo j~nAn usakA [rasayatu ] AsvAdan karo; kyo.nki [ih ] is lokame.n [AtmA ] AtmA [kil ] vAstavame.n [katham api ] kisIprakAr bhI [anAtmanA sAkam ] anAtmA(paradravya)ke sAth [kva api kAle ] kadApi [tAdAtmyavR^ittim kalayati na ] tAdAtmyavR^itti (ekatva)ko prApta nahI.n hotA, kyo.nki [ekaH ] AtmA ek hai vah anya dravyake sAth ekatArUp nahI.n hotA
Page 58 of 642
PDF/HTML Page 91 of 675
single page version
AsvAdan karo; moh vR^ithA hai, jhUThA hai, duHkhakA kAraN hai .22.
‘ye baddha aur abaddha pudgaladravya merA’ vo kahai ..23..
vo kaise pudgal ho sake jo, tU kahe merA are ! ..24..
tU tab hi aisA kah sake, ‘hai merA’ pudgaladravyako ..25..
gAthArtha : — [aj~nAnamohitamati: ] jisakI mati aj~nAnase mohit hai aur [bahubhAvasa.nyukta: ] jo moh, rAg, dveSh Adi anek bhAvo.nse yukta hai aisA [jIv: ] jIv
Page 59 of 642
PDF/HTML Page 92 of 675
single page version
yugapadanekavidhasya bandhanopAdheH sannidhAnen pradhAvitAnAmasvabhAvabhAvAnA.n sa.nyogavashAdvichitro- pAshrayoparaktaH spha Tikopal ivAtyantatirohitasvabhAvabhAvatayA astamitasamastavivekajyotirmahatA svayamaj~nAnen vimohitahR^idayo bhedamakR^i tvA tAnevAsvabhAvabhAvAn svIkurvANaH pudgaladravya.n mamedamityanubhavati kilApratibuddho jIvaH . athAyamev pratibodhyate — re durAtman, Atmapa.nsan, jahIhi jahIhi paramAvivekaghasmarasatR^iNAbhyavahAritvam . dUranirastasamastasandehaviparyAsAnadhyavasAyen [bhaNati ] kahatA hai ki [ida.n ] yah [baddham tathA cha abaddha.n ] sharIrAdik baddha tathA dhanadhAnyAdik abaddha [pudgala.n dravyam ] pudgaladraDDavya [mam ] merA hai . AchArya kahate hai.n ki — [sarvaj~naj~nAnadR^iShTa: ] sarvaj~nake j~nAn dvArA dekhA gayA jo [nityam ] sadA [upayogalakShaN: ] upayogalakShaNavAlA [jIvaH ] jIv hai [sa: ] vah [pudgaladravyIbhUtaH ] pudgaladraDDavyarUp [katha.n ] kaise ho sakatA hai [yat ] jisase ki [bhaNasi ] tU kahatA hai ki [ida.n mam ] yah pudgaladraDDavya merA hai ? [yadi ] yadie [sa: ] jIvadravya [pudgaladravyIbhUt: ] pudgaladraDDavyarUp ho jAy aur [itarat ] pudgaladraDDavya [jIvatvam ] jIvatvako [Agatam ] prApta kare [tat ] to [vaktu.n shakta: ] tU kah sakatA hai [yat ] ki [ida.n pudgala.n dravyam ] yah pudgaladraDDavya [mam ] merA hai . (kintu aisA to nahI.n hotA .)
TIkA : — ek hI sAth anek prakArakI bandhanakI upAdhikI ati nikaTatAse vegapUrvak bahate huye asvabhAvabhAvo.nke sa.nyogavash jo (apratibuddha – aj~nAnI jIv) anek prakArake varNavAle 1AshrayakI nikaTatAse ra.nge hue spha Tik pAShAN jaisA hai, atyanta tirobhUt (Dha.Nke huye) apane svabhAvabhAvatvase jo jisakI samasta bhedaj~nAnarUp jyoti asta ho gaI hai aisA hai, aur mahA aj~nAnase jisakA hR^iday svaya.n svataH hI vimohit hai-aisA apratibuddha (-aj~nAnI) jIv sva-parakA bhed na karake, un asvabhAvabhAvo.nko hI (jo apane svabhAv nahI.n hai.n aise vibhAvo.nko hI) apanA karatA huA, pudgaladravyako ‘yah merA hai’ isaprakAr anubhav karatA hai . (jaise spha TikapAShAName.n anek prakArake varNo.nkI nikaTatAse anekavarNarUpatA dikhAI detI hai, spha TikakA nij shvet-nirmalabhAv dikhAI nahI.n detA, isIprakAr apratibuddhako karmakI upAdhise AtmAkA shuddha svabhAv AchChAdit ho rahA hai — dikhAI nahI.n detA, isalie pudgaladravyako apanA mAnatA hai t) aise apratibuddhako ab samajhAyA jA rahA hai ki : — re durAtman ! AtmaghAt karanevAle ! jaise param avivekapUrvak khAnevAle 1Ashray = jisame.n spha TikamaNi rakhA huA ho vah vastu .
Page 60 of 642
PDF/HTML Page 93 of 675
single page version
vishvaikajyotiShA sarvaj~naj~nAnen sphu TIkR^ita.n kil nityopayogalakShaNa.n jIvadravya.n tatkatha.n pudgaladravyIbhUta.n yen pudgaladravya.n mamedamityanubhavasi, yato yadi katha.nchanApi jIvadravya.n pudgaladravyIbhUta.n syAt pudgaladravya.n cha jIvadravyIbhUta.n syAt tadaiv lavaNasyodakamiv mameda.n pudgaladravyamityanubhUtiH kil ghaTet, tattu na katha.nchanApi syAt . tathA hi — yathA kShAratvalakShaNa.n lavaNamudakIbhavat dravatvalakShaNamudaka.n cha lavaNIbhavat kShAratvadravatvasahavR^ittyavirodhAdanubhUyate, na tathA nityopayogalakShaNa.n jIvadravya.n pudgaladravyIbhavat nityAnupayogalakShaNa.n pudgaladravya.n cha jIvadravyIbhavat upayogAnupayogayoH prakAshatamasoriv sahavR^ittivirodhAdanubhUyate . tatsarvathA prasId, vibudhyasva, svadravya.n mamedamityanubhav . hAthI Adi pashu sundar AhArako tR^iN sahit khA jAte hai.n usIprakAr khAneke svabhAvako tU Cho.D.h.h, Cho.D.h.h . jisane samasta sa.ndeh, viparyay, anadhyavasAy dUr kar diye hai.n aur jo vishvako (samasta vastuo.nko) prakAshit karaneke lie ek advitIy jyoti hai aise sarvaj~naj~nAnase sphu Ta (pragaT) kiyA gayA jo nitya upayogasvabhAvarUp jIvadravya vah pudgaladravyarUp kaise ho gayA ki jisase tU yah anubhav karatA hai ki ‘yah pudgaladravya merA hai’ ? kyo.nki yadi kisI bhI prakArase jIvadravya pudgaladravyarUp ho aur pudgaladravya jIvadravyarUp ho tabhI ‘namakakA pAnI’ isaprakArake anubhavakI bhA.nti aisI anubhUti vAstavame.n ThIk ho sakatI hai ki ‘yah pudgaladravya merA hai’; kintu aisA to kisI bhI prakArase nahI.n banatA
dR^iShTAnta dekar isI bAtako spaShTa karate hai.n : — jaise khArApan jisakA lakShaN hai aisA namak pAnIrUp hotA huA dikhAI detA hai aur dravatva (pravAhIpan) jisakA lakShaN hai aisA pAnI namakarUp hotA dikhAI detA hai, kyo.nki khArepan aur dravatvakA ek sAth rahaneme.n avirodh hai, arthAt usame.n koI bAdhA nahI.n AtI, isaprakAr nitya upayogalakShaNavAlA jIvadravya pudgaladravya hotA huA dikhAI nahI.n detA aur nitya anupayog (ja.D.h.h) lakShaNavAlA pudgaladravya jIvadravya hotA huA dekhaneme.n nahI.n AtA, kyo.nki prakAsh aur andhakArakI bhA.Nti upayog aur anupayogakA ek hI sAth rahaneme.n virodh hai; ja.D.h.h aur chetan kabhI bhI ek nahI.n ho sakate . isaliye tU sarva prakArase prasanna ho, (apane chittako ujjaval karake) sAvadhAn ho aur svadravyako hI ‘yah merA hai’ isaprakAr anubhav kar . (isaprakAr shrI guruo.nkA upadesh hai .)
bhAvArtha : — yah aj~nAnI jIv pudgaladravyako apanA mAnatA hai; use upadesh dekar sAvadhAn kiyA hai ki ja.D.h.h aur chetanadravya — dono.n sarvathA bhinna-bhinna hai.n, kabhI bhI kisI bhI prakArase ekarUp nahI.n hote aisA sarvaj~na bhagavAnane dekhA hai; isaliye he aj~nAnI ! tU paradravyako ekarUp mAnanA Cho.D.h.h de; vyarthakI mAnyatAse bas kar ..23-24-25..
Page 61 of 642
PDF/HTML Page 94 of 675
single page version
tyajasi jhagiti mUrtyA sAkamekatvamoham ..23..
shlokArtha : — [ayi ] ‘ayi’ yah komal sambodhanakA sUchak avyay hai . AchAryadev komal sambodhanase kahate hai.n ki he bhAI ! tU [katham api ] kisIprakAr mahA kaShTase athavA [mR^itvA ] marakar bhI [tattvakautUhalI san ] tattvo.nkA kautUhalI hokar [mUrteH muhUrtam pArshvavartI bhav ] is sharIrAdi mUrta dravyakA ek muhUrta (do gha.DI) pa.DausI hokar [anubhav ] AtmAkA anubhav kar [ath yen ] ki jisase [sva.n vilasanta.n ] apane AtmAko vilAsarUp, [pR^ithak ] sarva paradravyo.nse bhinna [samAlokya ] dekhakar [mUrtyA sAkam ] is sharIrAdi mUrtik pudgaladravyake sAth [ekatvamoham ] ekatvake mohako [jhagiti tyajasi ] tU shIghra hI Cho.D.h.h degA
bhAvArtha : — yadi yah AtmA do gha.DI pudgaladravyase bhinna apane shuddha svarUpakA anubhav kare (usame.n lIn ho), parIShahake Ane par bhI Dige nahI.n, to ghAtiyAkarmakA nAsh karake, kevalaj~nAn utpanna karake, mokShako prApta ho . AtmAnubhavakI aisI mahimA hai tab mithyAtvakA nAsh karake samyagdarshanakI prApti honA to sugam hai; isaliye shrI guruo.nne pradhAnatAse yahI upadesh diyA hai .23.
mithyA bane stavanA sabhI, so ekatA jIvadehakI ! ..26..
Page 62 of 642
PDF/HTML Page 95 of 675
single page version
dhAmoddAmamahasvinA.n janamano muShNanti rUpeN ye .
vandyAste.aShTasahasralakShaNadharAstIrtheshvarAH sUrayaH ..24..
— ityAdikA tIrthakarAchAryastutiH samastApi mithyA syAt . tato ya evAtmA tadev sharIra.n pudgaladravyamiti mamaikAntikI pratipattiH .
gAthArtha : — apratibuddha jIv kahatA hai ki — [yadi ] yadi [jIvaH ] jIv [sharIra.n na ] sharIr nahI.n hai to [tIrthakarAchAryasa.nstutiH ] tIrtha.nkar-AchAryo.nkI jo stuti kI gaI hai vah [sarvA api ] sabhI [mithyA bhavati ] mithyA (jhUThI) hotI hai; [ten tu ] isaliye ham samajhate hai.n ki [AtmA ] jo AtmA hai vah [dehaH cha ev ] deh hI [bhavati ] hai .
TIkA : — jo AtmA hai vahI pudgaladravyasvarUp yah sharIr hai . yadi aisA na ho to tIrtha.nkar-AchAryo.nkI jo stuti kI gaI hai vah sab mithyA siddha hogI . vah stuti isaprakAr hai : —
shlokArtha : — [te tIrtheshvarAH sUrayaH vandyAH ] ve tIrtha.nkar-AchArya vandanIy hai.n . kaise hai.n ve ? [ye kAntyA ev dashadishaH snapayanti ] apane sharIrakI kAntise daso.n dishAo.nko dhote hai.n — nirmal karate hai.n, [ye dhAmnA uddAm-mahasvinA.n dhAm nirundhanti ] apane tejase utkR^iShTa tejavAle sUryAdike tejako Dhak dete hai.n, [ye rUpeN janamanaH muShNanti ] apane rUpase logo.nke manako har lete hai.n, [divyen dhvaninA shravaNayoH sAkShAt sukha.n amR^ita.n kSharantaH ] divyadhvanise (bhavyo.nke) kAno.nme.n sAkShAt sukhAmR^it barasAte hai.n aur ve [aShTasahasralakShaNadharAH ] ek hajAr ATh lakShaNo.nke dhArak hai.n .24.
— ityAdirUpase tIrtha.nkar-AchAryo.nkI jo stuti hai vah sab hI mithyA siddha hotI hai . isaliye hamArA to yahI ekAnta nishchay hai ki jo AtmA hai vahI sharIr hai, pudgaladravya hai . isaprakAr apratibuddhane kahA ..26..
Page 63 of 642
PDF/HTML Page 96 of 675
single page version
ih khalu parasparAvagADhAvasthAyAmAtmasharIrayoH samAvartitAvasthAyA.n kanakakaladhautayorek- skandhavyavahAravadvayavahAramAtreNaivaikatva.n, na punarnishchayataH, nishchayato hyAtmasharIrayorupayogAnupayog- svabhAvayoH kanakakaladhautayoH pItapANDuratvAdisvabhAvayorivAtyantavyatiriktatvenaikArthatvAnupapatteH nAnAtvameveti . eva.n hi kil nayavibhAgaH . tato vyavahAranayenaiv sharIrastavanenAtmastavanamupapannam .
AchAryadev kahate hai.n ki aisA nahI.n hai; tU nayavibhAgako nahI.n jAnatA . vah nayavibhAg isaprakAr hai aisA gAthA dvArA kahate hai.n : —
gAthArtha : — [vyavahAranayaH ] vyavahAranay to [bhAShate ] yah kahatA hai ki [jIvaH dehaH cha ] jIv aur sharIr [ekaH khalu ] ek hI [bhavati ] hai; [tu ] kintu [nishchayasya ] nishchayanayake abhiprAyase [jIvaH dehaH cha ] jIv aur sharIr [kadA api ] kabhI bhI [ekArthaH ] ek padArtha [na ] nahI.n hai.n .
TIkA : — jaise is lokame.n sone aur chA.ndIko galAkar ek kar denese ekapiNDakA vyavahAr hotA hai usIprakAr AtmA aur sharIrakI paraspar ek kShetrame.n rahanekI avasthA honese ekapanekA vyavahAr hotA hai . yo.n vyavahAramAtrase hI AtmA aur sharIrakA ekapanA hai, parantu nishchayase ekapanA nahI.n hai; kyo.nki nishchayase dekhA jAye to, jaise pIlApan Adi aur saphe dI Adi jinakA svabhAv hai aise sone aur chA.ndIme.n atyanta bhinnatA honese uname.n ekapadArthapanekI asiddhi hai, isalie anekatva hI hai, isIprakAr upayog aur anupayog jinakA svabhAv hai aise AtmA aur sharIrame.n atyanta bhinnatA honese uname.n ekapadArthapanekI asiddhi hai, isaliye anekatva hI hai . aisA yah pragaT nayavibhAg hai .
Page 64 of 642
PDF/HTML Page 97 of 675
single page version
yathA kaladhautaguNasya pANDuratvasya vyapadeshen paramArthato.atatsvabhAvasyApi kArtasvarasya vyavahAramAtreNaiv pANDura.n kArtasvaramityasti vyapadeshaH, tathA sharIraguNasya shuklalohitatvAdeH stavanen paramArthato.atatsvabhAvasyApi tIrthakarakevalipuruShasya vyavahAramAtreNaiv shuklalohitastIrthakarakevali-
bhAvArtha : — vyavahAranay to AtmA aur sharIrako ek kahatA hai aur nishchayanay bhinna kahatA hai . isaliye vyavahAranayase sharIrakA stavan karanese AtmAkA stavan mAnA jAtA hai ..27..
mAne munI jo kevalI vandan huA, stavanA huI ..28..
gAthArtha : — [jIvAt anyat ] jIvase bhinna [idam pudgalamaya.n deha.n ] is pudgalamay dehakI [stutvA ] stuti karake [muniH ] sAdhu [manyate khalu ] aisA mAnate hai.n ki [mayA ] mai.nne [kevalI bhagavAn ] kevalI bhagavAnakI [stutaH ] stuti kI aur [vanditaH ] vandanA kI .
TIkA : — jaise, paramArthase saphe dI sonekA svabhAv nahI.n hai, phi ra bhI chA.ndIkA jo shvet guN hai, usake nAmase sonekA nAm ‘shvet svarNa’ kahA jAtA hai yah vyavahAramAtrase hI kahA jAtA hai; isIprakAr, paramArthase shukla-raktatA tIrtha.nkar-kevalIpuruShakA svabhAv na hone par bhI, sharIrake guN jo shukla-raktatA ityAdi hai.n, unake stavanase tIrtha.nkar-kevalIpuruShakA ‘shukla-rakta tIrtha.nkar-kevalIpuruSh’ ke rUpame.n stavan kiyA jAtA hai vah vyavahAramAtrase hI kiyA jAtA hai . kintu nishchayanayase sharIrakA stavan karanese AtmAkA stavan nahI.n ho sakatA .
Page 65 of 642
PDF/HTML Page 98 of 675
single page version
puruSh ityasti stavanam . nishchayanayen tu sharIrastavanenAtmastavanamanupapannamev .
yathA kArtasvarasya kaladhautaguNasya pANDuratvasyAbhAvAnna nishchayatastadvayapadeshen vyapadeshaH, kArtasvaraguNasya vyapadeshenaiv kArtasvarasya vyapadeshAt; tathA tIrthakarakevalipuruShasya sharIraguNasya
bhAvArtha : — yahA.N koI prashna kare ki — vyavahAranay to asatyArtha kahA hai aur sharIr ja.D.h.h hai tab vyavahArAshrit ja.DkI stutikA kyA phal hai ? usakA uttar yah hai : — vyavahAranay sarvathA asatyArtha nahI.n hai, use nishchayako pradhAn karake asatyArtha kahA hai . aur Chadmasthako apanA, parakA AtmA sAkShAt dikhAI nahI.n detA, sharIr dikhAI detA hai, usakI shAntarUp mudrAko dekhakar apaneko bhI shAnta bhAv hote hai.n . aisA upakAr samajhakar sharIrake Ashrayase bhI stuti karatA hai; tathA shAnta mudrAko dekhakar antara~N.hgame.n vItarAg bhAvakA nishchay hotA hai yah bhI upakAr hai ..28..
jo kevalIguNako stave paramArtha kevali vo stave ..29..
gAthArtha : — [tat ] vah stavan [nishchaye ] nishchayame.n [na yujyate ] yogya nahI.n hai, [hi ] kyo.nki [sharIraguNAH ] sharIrake guN [kevalinaH ] kevalIke [na bhavanti ] nahI.n hote; [yaH ] jo [kevaliguNAn ] kevalIke guNo.nkI [stauti ] stuti karatA hai [saH ] vah [tattva.n ] paramArthase [kevalina.n ] kevalIkI [stauti ] stuti karatA hai .
TIkA : — jaise chA.ndIkA guN jo saphe dapanA, usakA suvarName.n abhAv hai, isaliye nishchayase saphe dIke nAmase sonekA nAm nahI.n banatA, suvarNake guN jo pIlApan Adi hai.n unake nAmase hI suvarNakA nAm hotA hai; isIprakAr sharIrake guN jo shukla-raktatA ityAdi hai.n unakA tIrtha.nkar- kevalIpuruShame.n abhAv hai, isaliye nishchayase sharIrake shukla-raktatA Adi guNo.nkA stavan karanese
Page 66 of 642
PDF/HTML Page 99 of 675
single page version
shukL^ilohitatvAderabhAvAnna nishchayatastatstavanen stavana.n, tIrthakarakevalipuruShaguNasya stavanenaiv tIrthakarakevalipuruShasya stavanAt .
tIrtha.nkar-kevalIpuruShakA stavan nahI.n hotA hai, tIrtha.nkar-kevalIpuruShake guNo.nkA stavan karanese hI tIrtha.nkar-kevalIpuruShakA stavan hotA hai ..29..
ab shiShya prashna karatA hai ki AtmA to sharIrakA adhiShThAtA hai, isaliye sharIrake stavanase AtmAkA stavan nishchayase kyo.n yukta nahI.n hai ? usake uttararUp dR^iShTAnta sahit gAthA kahate hai.n : —
tyo.n dehaguNake stavanase nahi.n kevalIguN stavan ho ..30..
gAthArtha : — [yathA ] jaise [nagare ] nagarakA [varNite api ] varNan karane par bhI [rAj~naH varNanA ] rAjAkA varNan [na kR^itA bhavati ] nahI.n kiyA jAtA, isIprakAr [dehaguNe stUyamAne ] sharIrake guNakA stavan karane par [kevaliguNAH ] kevalIke guNo.nkA [stutAH na bhavanti ] stavan nahI.n hotA .
Page 67 of 642
PDF/HTML Page 100 of 675
single page version
– iti nagare varNite.api rAj~naH tadadhiShThAtR^itve.api prAkAropavanaparikhAdimattvAbhAvAdvarNana.n na syAt .
– iti sharIre stUyamAne.api tIrthakarakevalipuruShasya tadadhiShThAtR^itve.api susthitasarvA.ngatva- lAvaNyAdiguNAbhAvAtstavana.n na syAt .
ath nishchayastutimAh . tatra j~neyaj~nAyakasa.nk radoShaparihAreN tAvat — -ambaram ] koTake dvArA AkAshako grasit kar rakhA hai (arthAt isakA koT bahut U.NchA hai), [upavan-rAjI-nirgIrNa-bhUmitalam ] bagIcho.nkI pa.nktiyo.nse jisane bhUmitalako nigal liyA hai (arthAt chAro.n or bagIcho.nse pR^ithvI Dhak gaI hai) aur [parikhAvalayen pAtAlam pibati iv ] koTake chAro.n orakI khAIke gherese mAno.n pAtAlako pI rahA hai (arthAt khAI bahut gaharI hai) .25.
isaprakAr nagarakA varNan karane par bhI usase rAjAkA varNan nahI.n hotA kyo.nki, yadyapi rAjA usakA adhiShThAtA hai tathApi, vah rAjA koT-bAg-khAI-AdivAlA nahI.n hai .
isIprakAr sharIrakA stavan karane par tIrtha~N.hkarakA stavan nahI.n hotA yah bhI shlok dvArA kahate hai.n : —
shlokArtha : — [jinendrarUpa.n para.n jayati ] jinendrakA rUp utkR^iShTatayA jayavanta vartatA hai, [nityam-avikAr-susthit-sarvA.ngam ] jisame.n sabhI a.ng sadA avikAr aur susthit hai.n, [apUrva -sahaj-lAvaNyam ] jisame.n (janmase hI) apUrva aur svAbhAvik lAvaNya hai (jo sarvapriy hai) aur [samudra.n iv akShobham ] jo samudrakI bhA.nti kShobharahit hai, chalAchal nahI.n hai .26.
isaprakAr sharIrakA stavan karane par bhI usase tIrtha.nkar-kevalIpuruShakA stavan nahI.n hotA kyo.nki, yadyapi tIrtha.nkar-kevalIpuruShake sharIrakA adhiShThAtR^itva hai tathApi, susthit sarvA.ngatA, lAvaNya Adi AtmAke guN nahI.n hai.n, isaliye tIrtha.nkar-kevalIpuruShake un guNo.nkA abhAv hai ..30..
ab, (tIrtha.nkar-kevalIkI) nishchayastuti kahate hai.n . usame.n pahale j~ney-j~nAyakake sa.nkaradoShakA parihAr karake stuti kahate hai.n : —