Page 28 of 642
PDF/HTML Page 61 of 675
single page version
mih nihitapadAnA.n hanta hastAvalambaH .
paravirahitamantaH pashyatA.n naiSh ki.nchit ..5..
bhAvArtha : — jinavachan (jinavANI) syAdvAdarUp hai . jahA.n do nayo.nke viShayakA virodh hai — jaise ki : jo satrUp hotA hai vah asatrUp nahI.n hotA hai, jo ek hotA hai vah anek nahI.n hotA, jo nitya hotA hai vah anitya nahI.n hotA, jo bhedarUp hotA hai vah abhedarUp nahI.n hotA, jo shuddha hotA hai vah ashuddha nahI.n hotA ityAdi nayo.nke viShayame.n virodh hai — vahA.N jinavachan katha.nchit vivakShAse sat-asatrUp, ek-anekarUp, nitya-anityarUp, bhed-abhedarUp, shuddha-ashuddharUp jis prakAr vidyamAn vastu hai usI prakAr kahakar virodh miTA detA hai, asat kalpanA nahI.n karatA . vah jinavachan dravyArthik aur paryAyArthik — in dono.n nayo.nme.n, prayojanavash shuddhadravyArthik nayako mukhya karake use nishchay kahatA hai aur ashuddhadravyArthikarUp paryAyArthikanayako gauN kar use vyavahAr kahatA hai . — aise jinavachaname.n jo puruSh ramaN karate hai.n ve is shuddha AtmAko yathArtha prApta kar lete hai.n; anya sarvathA-ekAntavAdI sA.nkhyAdik use prApta nahI.n kar pAte, kyo.nki vastu sarvathA ekAnta pakShakA viShay nahI.n hai tathApi ve ek hI dharmako grahaN karake vastukI asatya kalpanA karate hai.n — jo asatyArtha hai, bAdhA sahit mithyA dR^iShTi hai .4.
(vyavahAranayakI) pradhAnatAme.n jIvAdi tattvo.nke shraddhAnako samyaktva kahA hai, jab ki yahA.N un jIvAdi tattvo.nko shuddhanayake dvArA jAnanese samyaktva hotA hai, yah kahate hai.n . TIkAkAr isakI sUchanArUp tIn shlok kahate hai.n, uname.nse pratham shlokame.n yah kahate hai.n ki vyavahAranayako katha.nchit prayojanavAn kahA tathApi vah kuCh vastubhUt nahI.n hai : —
shlokArtha : — [vyavaharaN-nayaH ] jo vyavahAranay hai vah [yadyapi ] yadyapi [ih prAk- padavyA.n ] is pahalI padavIme.n (jab tak shuddhasvarUpakI prApti nahI.n ho jAtI tab tak) [nihit- padAnA.n ] jinho.nne apanA pair rakhA hai aise puruSho.nko, [hanta ] arere ! [hastAvalambaH syAt ] hastAvalamban tulya kahA hai, [tad-api ] tathApi [chit-chamatkAr-mAtra.n par-virahita.n parama.n artha.n antaH pashyatA.n ] jo puruSh chaitanya-chamatkAramAtra, paradravyabhAvo.nse rahit (shuddhanayake viShayabhUt) param
Page 29 of 642
PDF/HTML Page 62 of 675
single page version
pUrNaj~nAnaghanasya darshanamih dravyAntarebhyaH pR^ithak .
tanmuktvA navatattvasantatimimAmAtmAyameko.astu naH ..6..
‘artha’ ko antara~N.hgame.n avalokan karate hai.n, usakI shraddhA karate hai.n tathA usarUp lIn hokar chAritrabhAvako prApta hote hai.n unhe.n [eShaH ] yah vyavahAranay [ki~nchit na ] kuCh bhI prayojanavAn nahI.n hai .
bhAvArtha : — shuddha svarUpakA j~nAn, shraddhAn tathA AcharaN honeke bAd ashuddhanay kuCh bhI prayojanakArI nahI.n hai .5.
shlokArtha : — [asya AtmanaH ] is AtmAko [yad ih dravyAntarebhyaH pR^ithak darshanam ] anya dravyo.nse pR^ithak dekhanA (shraddhAn karanA) [etat ev niyamAt samyagdarshanam ] hI niyamase samyagdarshan hai . yah AtmA [vyAptuH ] apane guN-paryAyo.nme.n vyApta (rahanevAlA) hai, aur [shuddhanayataH ekatve niyatasya ] shuddhanayase ekatvame.n nishchit kiyA gayA hai tathA [pUrNa-j~nAn- ghanasya ] pUrNaj~nAnaghan hai . [cha ] aur [tAvAn aya.n AtmA ] jitanA samyagdarshan hai utanA hI yah AtmA hai . [tat ] isalie AchArya prArthanA karate hai.n ki ‘‘[imAm nav-tattva-santati.n muktvA ] is navatattvakI paripATIko Cho.Dkar, [ayam AtmA ekaH astu naH ] yah AtmA ek hI hame.n prApta ho’’ .
bhAvArtha : — sarva svAbhAvik tathA naimittik apanI avasthArUp guNaparyAyabhedo.nme.n vyApanevAlA yah AtmA shuddhanayase ekatvame.n nishchit kiyA gayA hai — shuddhanayase j~nAyakamAtra ek-AkAr dikhalAyA gayA hai, use sarva anyadravyo.nke aur anyadravyo.nke bhAvo.nse alag dekhanA, shraddhAn karanA so niyamase samyagdarshan hai . vyavahAranay AtmAko anek bhedarUp kahakar samyagdarshanako anek bhedarUp kahatA hai, vahA.N vyabhichAr (doSh) AtA hai, niyam nahI.n rahatA . shuddhanayakI sImA tak pahu.Nchane par vyabhichAr nahI.n rahatA, isalie niyamarUp hai . shuddhanayake viShayabhUt AtmA pUrNaj~nAnaghan hai — sarva lokAlokako jAnanevAle j~nAnasvarUp hai . aise AtmAkA shraddhAnarUp samyagdarshan hai . yah kahI.n pR^ithak padArtha nahI.n hai — AtmAkA hI pariNAm hai, isaliye AtmA hI hai . ataH jo samyagdarshan hai so AtmA hai, anya nahI.n .
Page 30 of 642
PDF/HTML Page 63 of 675
single page version
yahA.N itanA visheSh samajhanA chAhie ki jo nay hai so shrutapramANakA a.nsh hai, isaliye shuddhanay bhI shrutapramANakA hI a.nsh huA . shrutapramAN parokSha pramAN hai, kyo.nki vastuko sarvaj~nake Agamake vachanase jAnA hai; isaliye yah shuddhanay sarva dravyo.nse bhinna, AtmAkI sarva paryAyo.nme.n vyApta, pUrNa chaitanya kevalaj~nAnarUp — sarva lokAlokako jAnanevAle, asAdhAraN chaitanyadharmako parokSha dikhAtA hai . yah vyavahArI Chadmastha jIv Agamako pramAN karake shuddhanayase dikhAye gaye pUrNa AtmAkA shraddhAn kare so vah shraddhAn nishchay samyagdarshan hai . jab tak keval vyavahAranayake viShayabhUt jIvAdik bhedarUp tattvo.nkA hI shraddhAn rahatA hai tab tak nishchay samyagdarshan nahI.n hotA . isaliye AchArya kahate hai.n ki is navatattvo.nkI sa.ntati (paripATI) ko Cho.Dkar shuddhanayake viShayabhUt ek AtmA hI hame.n prApta ho; ham dUsarA kuCh nahI.n chAhate . yah vItarAg avasthAkI prArthanA hai, koI nayapakSha nahI.n hai . yadi sarvathA nayo.nkA pakShapAt hI huA ka re to mithyAtva hI hai .
yahA.N koI prashna karatA hai ki — AtmA chaitanya hai, mAtra itanA hI anubhavame.n Aye to itanI shraddhA samyagdarshan hai yA nahI.n ? usakA samAdhAn yah hai : — nAstiko.nko Cho.Dkar sabhI matavAle AtmAko chaitanyamAtra mAnate hai.n; yadi itanI hI shraddhAko samyagdarshan kahA jAye to sabako samyaktva siddha ho jAyagA . isaliye sarvaj~nakI vANIme.n jaisA pUrNa AtmAkA svarUp kahA hai vaisA shraddhAn honese hI nishchay samyaktva hotA hai, aisA samajhanA chAhie .6.
ab, TIkAkAr – AchArya nimnalikhit shlokame.n yah kahate hai.n ki — ‘tatpashchAt shuddhanayake AdhIn, sarva dravyo.nse bhinna, Atmajyoti pragaT ho jAtI hai’ : —
shlokArtha : — [ataH ] tatpashchAt [shuddhanay-Ayatta.n ] shuddhanayake AdhIn [pratyag- jyotiH ] jo bhinna Atmajyoti hai [tat ] vah [chakAsti ] pragaT hotI hai [yad ] ki jo [nav-tattva-gatatve api ] navatattvo.nme.n prApta hone par bhI [ekatva.n ] apane ekatvako [na mu.nchati ] nahI.n Cho.DtI .
bhAvArtha : — navatattvo.nme.n prApta huA AtmA anekarUp dikhAI detA hai; yadi usakA bhinna svarUp vichAr kiyA jAye to vah apanI chaitanyachamatkAramAtra jyotiko nahI.n Cho.DtA .7.
Page 31 of 642
PDF/HTML Page 64 of 675
single page version
amUni hi jIvAdIni navatattvAni bhUtArthenAbhigatAni samyagdarshana.n sampadyanta ev, amIShu tIrthapravR^ittinimittamabhUtArthanayen vyapadishyamAneShu jIvAjIvapuNyapApAsravasa.nvaranirjarAbandhamokShalakShaNeShu navatattveShvekatvadyotinA bhUtArthanayenaikatvamupAnIy shuddhanayatven vyavasthApitasyAtmano.anubhUterAtma- khyAtilakShaNAyAH sampadyamAnatvAt . tatra vikAryavikArakobhaya.n puNya.n tathA pApam, AsrAvyAsrAvako- bhayamAsravaH, sa.nvAryasa.nvArakobhaya.n sa.nvaraH, nirjaryanirjarakobhaya.n nirjarA, bandhyabandhakobhaya.nH bandhaH,
gAthArtha : — [bhUtArthen abhigatAH ] bhUtArtha nayase j~nAt [jIvAjIvau ] jIv, ajIv [cha ] aur [puNyapApa.n ] puNya, pAp [cha ] tathA [Asravasa.nvaranirjarAH ] Asrav, sa.nvar, nirjarA, [bandhaH ] bandha [cha ] aur [mokShaH ] mokSha [samyaktvam ] — yah nav tattva samyaktva hai.n .
TIkA : — ye jIvAdi navatattva bhUtArtha nayase jAne huve samyagdarshan hI hai.n ( – yah niyam kahA); kyo.nki tIrthakI (vyavahAr dharmakI) pravR^ittike liye abhUtArtha (vyavahAr)nayase kahe jAte hai.n aise ye navatattva — jinake lakShaN jIv, ajIv, puNya, pAp, Asrav, sa.nvar, nirjarA, bandha aur mokSha hai.n — uname.n ekatva pragaT karanevAle bhUtArthanayase ekatva prApta karake, shuddhanayarUpase sthApit AtmAkI anubhUti — jisakA lakShaN AtmakhyAti hai — usakI prApti hotI hai . (shuddhanayase navatattvo.nko jAnanese AtmAkI anubhUti hotI hai, is hetuse yah niyam kahA hai .) vahA.N, vikArI hone yogya aur vikAr karanevAlA — dono.n puNya hai.n tathA dono.n pAp hai.n, Asrav hone yogya aur Asrav karanevAlA — dono.n Asrav hai.n, sa.nvararUp hone yogya (sa.nvArya) aur sa.nvar karanevAlA (sa.nvArak) — dono.n sa.nvar hai.n, nirjarA honeke yogya aur nirjarA karanevAlA — dono.n nirjarA hai.n, bandhaneke yogya aur bandhan karanevAlA — dono.n bandha hai.n aur mokSha hone yogya tathA mokSha karanevAlA — dono.n mokSha hai.n; kyo.nki ekake hI apane Ap puNya, pAp,
Page 32 of 642
PDF/HTML Page 65 of 675
single page version
mochyamochakobhaya.n mokShaH, svayamekasya puNyapApAsravasa.nvaranirjarAbandhamokShAnupapatteH . tadubhaya.n cha jIvAjIvAviti . bahirdR^iShTayA navatattvAnyamUni jIvapudgalayoranAdibandhaparyAyamupetyaikatvenAnubhUy- mAnatAyA.n bhUtArthAni, ath chaikajIvadravyasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthAni . tato.amIShu navatattveShu bhUtArthanayenaiko jIv ev pradyotate . tathAntardR^iShTayA j~nAyako bhAvo jIvaH, jIvasya vikAraheturajIvaH . kevalajIvavikArAshcha puNyapApAsravasa.nvaranirjarAbandhamokShalakShaNAH, kevalAjIvavikAr- hetavaH puNyapApAsravasa.nvaranirjarAbandhamokShA iti . navatattvAnyamUnyapi jIvadravyasvabhAvamapohya svaparapratyayaikadravyaparyAyatvenAnubhUyamAnatAyA.n bhUtArthAni, ath cha sakalakAlamevAskhalantameka.n jIvadravyasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthAni . tato.amIShvapi navatattveShu bhUtArthanayenaiko jIv ev pradyotate . evamasAvekatven dyotamAnaH shuddhanayatvenAnubhUyat ev . yA tvanubhUtiH sAtmakhyAti- revAtmakhyAtistu samyagdarshanamev . iti samastamev niravadyam . Asrav, sa.nvar, nirjarA, bandha, mokShakI upapatti (siddhi) nahI.n banatI . ve dono.n jIv aur ajIv hai.n (arthAt un dome.nse ek jIv hai aur dUsarA ajIv) .
bAhya (sthUl) dR^iShTise dekhA jAye to : — jIv-pudgalakI anAdi bandhaparyAyake samIp jAkar ekarUpase anubhav karanepar yah navatattva bhUtArtha hai.n, satyArtha hai.n aur ek jIvadravyake svabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar ve abhUtArtha hai.n, asatyArtha hai.n; (ve jIvake ekAkAr svarUpame.n nahI.n hai.n;) isaliye in nav tattvo.nme.n bhUtArtha nayase ek jIv hI prakAshamAn hai . isIprakAr antardR^iShTise dekhA jAye to : — j~nAyak bhAv jIv hai aur jIvake vikArakA hetu ajIv hai; aur puNya, pAp, Asrav, sa.nvar, nirjarA, bandha tathA mokSha — ye jinake lakShaN hai.n aise keval jIvake vikAr hai.n aur puNya, pAp, Asrav, sa.nvar, nirjarA, bandha tathA mokSha — ye vikArahetu keval ajIv hai.n . aise yah navatattva, jIvadravyake svabhAvako Cho.Dkar, svaya.n aur par jinake kAraN hai.n aisI ek dravyakI paryAyo.nke rUpame.n anubhav karane par bhUtArtha hai.n aur sarva kAlame.n askhalit ek jIvadravyake svabhAvake samIp jAkar anubhav karane par ve abhUtArtha hai.n, asatyArtha hai.n . isaliye in navo.n tattvo.nme.n bhUtArtha nayase ek jIv hI prakAshamAn hai . isaprakAr yah, ekatvarUpase prakAshit hotA huA, shuddhanayarUpase anubhav kiyA jAtA hai . aur jo yah anubhUti hai so AtmakhyAti (AtmAkI pahichAn) hI hai, aur jo AtmakhyAti hai so samyagdarshan hI hai . isaprakAr yah sarva kathan nirdoSh hai — bAdhA rahit hai .
bhAvArtha : — in nav tattvo.nme.n, shuddhanayase dekhA jAy to, jIv hI ek chaitanyachamatkAramAtra prakAsharUp pragaT ho rahA hai, isake atirikta bhinna bhinna nav tattva kuCh bhI dikhAI nahI.n dete . jab
Page 33 of 642
PDF/HTML Page 66 of 675
single page version
kanakamiv nimagna.n varNamAlAkalApe .
pratipadamidamAtmajyotirudyotamAnam ..8..
athaivamekatven dyotamAnasyAtmano.adhigamopAyAH pramANanayanikShepAH ye te khalvabhUtArthA- tak isaprakAr jIv tattvakI jAnakArI jIvako nahI.n hai tab tak vah vyavahAradR^iShTi hai, bhinna bhinna nav tattvo.nko mAnatA hai . jIvapudgalakI bandhaparyAyarUp dR^iShTise yah padArtha bhinna bhinna dikhAI dete hai.n; kintu jab shuddhanayase jIv-pudgalakA nijasvarUp bhinna bhinna dekhA jAye tab ve puNya, pApAdi sAt tattva kuCh bhI vastu nahI.n hai.n; ve nimitta-naimittik bhAvase hue the, isalie jab vah nimitta- naimittikabhAv miT gayA tab jIv-pudgal bhinna bhinna honese anya koI vastu (padArtha) siddha nahI.n ho sakatI . vastu to dravya hai, aur dravyakA nijabhAv dravyake sAth hI rahatA hai tathA nimitta- naimittikabhAvakA to abhAv hI hotA hai, isaliye shuddhanayase jIvako jAnanese hI samyagdarshanakI prApti ho sakatI hai . jab tak bhinna bhinna nav padArtho.nko jAne, aur shuddhanayase AtmAko na jAne tab tak paryAyabuddhi hai ..13..
shlokArtha : — [iti ] isaprakAr [chiram nav-tattva-chChannam idam AtmajyotiH ] nav tattvo.nme.n bahut samayase ChipI huI yah Atmajyoti [unnIyamAna.n ] shuddhanayase bAhar nikAlakar pragaT kI gaI hai, [varNamAlA-kalApe nimagna.n kanakam iv ] jaise varNoke samUhame.n Chipe hue ekAkAr svarNako bAhar nikAlate hai.n . [ath ] isalie ab he bhavya jIvo.n ! [satatavivikta.n ] ise sadA anya dravyo.nse tathA unase honevAle naimittik bhAvo.nse bhinna, [ekarUpa.n ] ekarUp [dR^ishyatAm ] dekho . [pratipadam udyotamAnam ] yah (jyoti), pad pad par arthAt pratyek paryAyame.n ekarUp chitchamatkAramAtra udyotamAn hai .
bhAvArtha : — yah AtmA sarva avasthAo.nme.n vividharUpase dikhAI detA thA, use shuddhanayane ek chaitanya-chamatkAramAtra dikhAyA hai; isaliye ab use sadA ekAkAr hI anubhav karo, paryAyabuddhikA ekAnta mat rakho — aisA shrI guruo.nkA upadesh hai .8.
TIkA : — ab, jaise navatattvo.nme.n ek jIvako hI jAnanA bhUtArtha kahA hai, usIprakAr, ekarUpase prakAshamAn AtmAke adhigamake upAy jo pramAN, nay, nikShep hai.n ve bhI nishchayase
Page 34 of 642
PDF/HTML Page 67 of 675
single page version
steShvapyayamek ev bhUtArthaH . pramANa.n tAvatparokSha.n pratyakSha.n cha . tatropAttAnupAttaparadvAreN pravartamAna.n parokSha.n, kevalAtmapratiniyatatven pravartamAna.n pratyakSha.n cha . tadubhayamapi pramAtR^ipramANaprameyabhedasyAnubhUy- mAnatAyA.n bhUtArtham, ath cha vyudastasamastabhedaikajIvasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . nayastu dravyArthikaH paryAyArthikashcha . tatra dravyaparyAyAtmake vastuni dravya.n mukhyatayAnubhAvayatIti dravyArthikaH, paryAya.n mukhyatayAnubhAvayatIti paryAyArthikaH . tadubhayamapi dravyaparyAyayoH paryAyeNAnubhUyamAnatAyA.n bhUtArtham, ath cha dravyaparyAyAnAlIDhashuddhavastumAtrajIvasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . nikShepastu nAm sthApanA dravya.n bhAvashcha . tatrAtadguNe vastuni sa.nj~nAkaraNa.n nAm . so.ayamityanyatra pratinidhi- vyavasthApana.n sthApanA . vartamAnatatparyAyAdanyad dravyam . vartamAnatatparyAyo bhAvaH . tachchatuShTaya.n abhUtArtha hai.n, uname.n bhI AtmA ek hI bhUtArtha hai (kyo.nki j~ney aur vachanake bhedo.nse pramANAdi anek bhedarUp hote hai.n) . uname.nse pahale, pramAN do.n prakArake hai.n — parokSha aur pratyakSha . 1upAtta aur 2anupAtta par (padArtho.n) dvArA pravarte vah parokSha hai aur keval AtmAse hI pratinishchitarUpase pravR^itti kare so pratyakSha hai . (pramAN j~nAn hai . vah pA.Nch prakArakA hai — mati, shrut, avadhi, manaHparyay aur keval . uname.nse mati aur shrutaj~nAn parokSha hai.n, avadhi aur manaHparyayaj~nAn vikal-pratyakSha hai.n aur kevalaj~nAn sakal-pratyakSha hai . isaliye yah do prakArake pramAN hai.n .) ve dono.n pramAtA, pramAN, prameyake bhedakA anubhav karanepar to bhUtArtha hai.n, satyArtha hai.n; aur jisame.n sarva bhed gauN ho gaye hai.n aise ek jIvake svabhAvakA anubhav karanepar ve abhUtArtha hai.n, asatyArtha hai.n .
nay do prakArake hai.n — dravyArthik aur paryAyArthik . vahA.n dravya-paryAyasvarUp vastume.n dravyakA mukhyatAse anubhav karAye so dravyArthik nay hai aur paryAyakA mukhyatAse anubhav karAye so paryAyArthik nay hai . yah dono.n nay dravya aur paryAyakA paryAyase (bhedase, kramase) anubhav karane par to bhUtArtha hai.n, satyArtha hai.n; aur dravya tathA paryAy dono.nse anAli.ngit (Ali.ngan nahI.n kiyA huA) shuddhavastumAtra jIvake (chaitanyamAtra) svabhAvakA anubhav karanepar ve abhUtArtha hai.n, asatyArtha hai.n .
nikShepake chAr bhed hai.n — nAm, sthApanA, dravya aur bhAv . vastume.n jo guN na ho us guNake nAmase (vyavahArake lie) vastukI sa.nj~nA karanA so nAm nikShep hai . ‘yah vah hai’ isaprakAr anya vastume.n anya vastukA pratinidhitva sthApit karanA ( – pratimArUp sthApan karanA) so sthApanA nikShep hai . vartamAnase anya arthAt atIt athavA anAgat paryAyase vastuko vartamAname.n kahanA so dravya 1. upAtta=prApta . (indriy, man ityAdi upAtta padArtha hai.n .) 2. anupAtta=aprApta . (prakAsh, upadesh ityAdi anupAtta par padArtha hai.n .)
Page 35 of 642
PDF/HTML Page 68 of 675
single page version
svasvalakShaNavailakShaNyenAnubhUyamAnatAyA.n bhUtArtham, ath cha nirvilakShaNasvalakShaNaikajIvasvabhAvasyAnubhUy- mAnatAyAmabhUtArtham . athaivamamIShu pramANanayanikShepeShu bhUtArthatvenaiko jIv ev pradyotate .
kvachidapi cha na vidmo yAti nikShepachakram .
nnanubhavamupayAte bhAti na dvaitamev ..9..
karanepar ve chAro.n hI abhUtArtha hai.n, asatyArtha hai.n . isaprakAr in pramAN-nay-nikShepo.nme.n bhUtArtharUpase
bhAvArtha : — in pramAN, nay, nikShepo.nkA vistArase kathan tadviShayak grantho.nse jAnanA chAhiye; unase dravyaparyAyasvarUp vastukI siddhi hotI hai . ve sAdhak avasthAme.n to satyArtha hI hai.n, kyo.nki ve j~nAnake hI visheSh hai.n . unake binA vastuko chAhe jaisA sAdhA jAye to viparyay ho jAtA hai . avasthAnusAr vyavahArake abhAvakI tIn rItiyA.N hai.n : pratham avasthAme.n pramANAdise yathArtha vastuko jAnakar j~nAn-shraddhAnakI siddhi karanA; j~nAn-shraddhAnake siddha honepar shraddhAnake lie pramANAdikI koI AvashyakatA nahI.n hai . kintu ab yah dUsarI avasthAme.n pramANAdike Alambanase visheSh j~nAn hotA hai aur rAg-dveSh-mohakarmakA sarvathA abhAvarUp yathAkhyAt chAritra pragaT hotA hai; usase kevalaj~nAnakI prApti hotI hai . kevalaj~nAn honeke pashchAt pramANAdikA Alamban nahI.n rahatA . tatpashchAt tIsarI sAkShAt siddha avasthA hai, vahA.N bhI koI Alamban nahI.n hai . isaprakAr siddha avasthAme.n pramAN-nay-nikShepakA abhAv hI hai .
shlokArtha : — AchArya shuddhanayakA anubhav karake kahate hai.n ki — [asmin sarva.nk She dhAmni anubhavam upayAte ] in samasta bhedo.nko gauN karanevAlA jo shuddhanayake viShayabhUt chaitanya-chamatkAramAtra tejaHpu~nja AtmA hai, usakA anubhav honepar [nayashrIH na udayati ] nayo.nkI lakShmI udit nahI.n hotI, [pramANa.n astam eti ] pramAN asta ho jAtA hai [api cha ] aur [nikShepachakram kvachit yAti, na vidmaH ] nikShepo.nkA samUh kahA.n chAlA jAtA hai so
Page 36 of 642
PDF/HTML Page 69 of 675
single page version
(upajAti) AtmasvabhAva.n parabhAvabhinna- mApUrNamAdyantavimuktamekam . vilInasa.nk lpavik lpajAla.n prakAshayan shuddhanayo.abhyudeti ..10..
bhAvArtha : — bhedako atyanta gauN karake kahA hai ki — pramAN, nayAdi bhedakI to bAt hI kyA ? shuddha anubhavake honepar dvait hI bhAsit nahI.n hotA, ekAkAr chinmAtra hI dikhAI detA hai .
yahA.N vij~nAnAdvaitavAdI tathA vedAntI kahate hai.n ki — antame.n paramArtharUp to advaitakA hI anubhav huA . yahI hamArA mat hai; isame.n Apane visheSh kyA kahA ? isakA uttar : — tumhAre matame.n sarvathA advait mAnA jAtA hai . yadi sarvathA advait mAnA jAye to bAhya vastukA abhAv hI ho jAye, aur aisA abhAv to pratyakSha viruddha hai . hamAre matame.n nayavivakShA hai jo ki bAhya vastukA lop nahI.n karatI . jab shuddha anubhavase vik lpa miT jAtA hai tab AtmA paramAnandako prApta hotA hai, isaliye anubhav karAneke lie yah kahA hai ki ‘‘shuddha anubhavame.n dvait bhAsit nahI.n hotA’’ . yadi bAhya vastukA lop kiyA jAye to AtmAkA bhI lop ho jAyegA aur shUnyavAdakA prasa~N.hga AyegA . isalie jaisA tum kahate ho usaprakArase vastusvarUpakI siddhi nahI.n ho sakatI, aur vastusvarUpakI yathArtha shraddhAke binA jo shuddha anubhav kiyA jAtA hai vah bhI mithyArUp hai; shUnyakA prasa~N.hga honese tumhArA anubhav bhI AkAsh-kusumake anubhavake samAn hai .9.
shlokArtha : — [shuddhanayaH AtmasvabhAva.n prakAshayan abhyudeti ] shuddhanay AtmasvabhAvako pragaT karatA huA udayarUp hotA hai . vah AtmasvabhAvako [parabhAvabhinnam ] paradravya, paradravyake bhAv tathA paradravyake nimittase honevAle apane vibhAv — aise parabhAvo.nse bhinna pragaT karatA hai . aur vah, [ApUrNam ] AtmasvabhAv sampUrNarUpase pUrNa hai — samasta lokAlokakA j~nAtA hai — aisA pragaT karatA hai; (kyo.nki j~nAname.n bhed karmasa.nyogase hai.n, shuddhanayame.n karma gauN hai.n ) . aur vah, [Adi- anta-vimukta m ] AtmasvabhAvako Adi-antase rahit pragaT karatA hai (arthAt kisI Adise lekar jo kisIse utpanna nahI.n kiyA gayA, aur kabhI bhI kisIse jisakA vinAsh nahI hotA, aise
Page 37 of 642
PDF/HTML Page 70 of 675
single page version
yA khalvabaddhaspR^iShTasyAnanyasya niyatasyAvisheShasyAsa.nyuktasya chAtmano.anubhUtiH sa shuddhanayaH, sA tvanubhUtirAtmaiv; ityAtmaik ev pradyotate . katha.n yathoditasyAtmano.anubhUtiriti chedbaddha- spR^iShTatvAdInAmabhUtArthatvAt . tathA hi — yathA khalu bisinIpatrasya salilanimagnasya pAriNAmik bhAvako vah pragaT karatA hai) . aur vah, [ekam ] AtmasvabhAvako ek — sarva bhedabhAvo.nse (dvaitabhAvo.nse) rahit ekAkAr — pragaT karatA hai, aur [vilInasa.nkalpavikalpajAla.n ] jisame.n samasta sa.nkalpa-vik lpake samUh vilIn ho gaye hai.n aisA pragaT karatA hai . (dravyakarma, bhAvakarma, nokarma Adi pudgaladravyo.nme.n apanI kalpanA karanA so sa.nkalpa hai, aur j~neyo.nke bhedase j~nAname.n bhed j~nAt honA so vikalpa hai .) aisA shuddhanay prakAsharUp hotA hai .10.
gAthArtha : — [yaH ] jo nay [AtmAnam ] AtmAko [abaddhaspR^iShTam ] bandha rahit aur parake sparshase rahit, [ananyaka.n ] anyatva rahit, [niyatam ] chalAchalatA rahit, [avisheSham ] visheSh rahit, [asa.nyukta.n ] anyake sa.nyogase rahit — aise pA.nch bhAvarUpase [pashyati ] dekhatA hai [ta.n ] use, he shiShya ! tU [shuddhanaya.n ] shuddhanay [vijAnIhi ] jAn .
TIkA : — nishchayase abaddha-aspR^iShTa, ananya, niyat, avisheSh aur asa.nyukta — aise AtmAkI jo anubhUti so shuddhanay hai, aur vah anubhUti AtmA hI hai; isaprakAr AtmA ek hI prakAshamAn hai . (shuddhanay, AtmAkI anubhUti yA AtmA sab ek hI hai.n, alag nahI.n .) yahA.n shiShya pUChatA hai ki jaisA U par kahA hai vaise AtmAkI anubhUti kaise ho sakatI hai ? usakA samAdhAn yah hai : — baddhaspR^iShTatva Adi bhAv abhUtArtha hai.n, isalie yah anubhUti ho sakatI hai . is bAtako dR^iShTAntase pragaT karate hai.n —
Page 38 of 642
PDF/HTML Page 71 of 675
single page version
salilaspR^iShTatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyA.n salilaspR^iShTatva.n bhUtArthamapyekAntataH salilAspR^ishya.n bisinIpatrasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham, tathAtmano.anAdibaddhasya baddhaspR^iShTatva- paryAyeNAnubhUyamAnatAyA.n baddhaspR^iShTatva.n bhUtArthamapyekAntataH pudgalAspR^ishyamAtmasvabhAv- mupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . yathA cha mR^ittikAyAH karakakarIrakarkarIkapAlAdi- paryAyeNAnubhUyamAnatAyAmanyatva.n bhUtArthamapi sarvato.apyaskhalantameka.n mR^ittikAsvabhAvamupetyAnu- bhUyamAnatAyAmabhUtArtham, tathAtmano nArakAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAmanyatva.n bhUtArthamapi sarvato.apyaskhalantamek mAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . yathA cha vAridhervR^iddhihAni-
jaise kamalinI-patra jalame.n DUbA huA ho to usakA jalase sparshit honerUp avasthAse anubhav karanepar jalase sparshit honA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi jalase ki.nchitmAtra bhI na sparshit hone yogya kamalinI-patrake svabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar jalase sparshit honA abhUtArtha hai — asatyArtha hai; isIprakAr anAdi kAlase ba.Ndhe hue AtmAkA, pudgalakarmo.nse ba.ndhane — sparshit honerUp avasthAse anubhav karanepar baddhaspR^iShTatA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi pudgalase ki.nchitmAtra bhI sparshit na hone yogya AtmasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar baddhaspR^iShTatA abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
tathA jaise miTTIkA, kamaNDal, gha.DA, jhArI, sakorA ityAdi paryAyo.nse anubhav karanepar anyatva bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi sarvataH askhalit ( – sarva paryAyabhedo.nse ki.nchitmAtra bhI bhedarUp na honevAle aise) ek miTTIke svabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar anyatva abhUtArtha hai — asatyArtha hai; isIprakAr AtmAkA, nArak Adi paryAyo.nse anubhav karanepar (paryAyo.nke anya-anyatvarUp) anyatva bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi sarvataH askhalit ( – sarva paryAyabhedo.nse ki.nchitmAtra bhI bhedarUp na honevAle aise) ek chaitanyAkAr AtmasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar anyatva abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
jaise samudrakA, vR^iddhihAnirUp avasthAse anubhav karanepar aniyatatA (anishchitatA) bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi nitya-sthir samudrasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar aniyatatA abhUtArtha hai — asatyArtha hai; isIprakAr AtmAkA, vR^iddhihAnirUp paryAyabhedo.nse anubhav karanepar aniyatatA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi nitya-sthir (nishchal) AtmasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar aniyatatA abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
Page 39 of 642
PDF/HTML Page 72 of 675
single page version
paryAyeNAnubhUyamAnatAyAmaniyatatva.n bhUtArthamapi nityavyavasthita.n vAridhisvabhAv- mupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham, tathAtmano vR^iddhihAniparyAyeNAnubhUyamAnatAyAmaniyatatva.n bhUtArthamapi nityavyavasthitamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . yathA cha kA.nchanasya snigdhapItagurutvAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyA.n visheShatva.n bhUtArthamapi pratyastamitasamastavisheSha.n kA.nchanasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham, tathAtmano j~nAnadarshanAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyA.n visheShatva.n bhUtArthamapi pratyastamitasamastavisheShamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . yathA chApA.n saptArchiHpratyayauShNyasamAhitatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyA.n sa.nyuktatva.n bhUtArthamapyekAntataH shItamapsvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham, tathAtmanaH karmapratyayamohasamAhitatva- paryAyeNAnubhUyamAnatAyA.n sa.nyuktatva.n bhUtArthamapyekAntataH svaya.n bodha.n jIvasvabhAvamupetyAnubhUy- mAnatAyAmabhUtArtham . visheShatA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi jisame.n sarva visheSh vilay ho gaye hai.n aise suvarNa svabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar visheShatA abhUtArtha hai — asatyArtha hai; isIprakAr AtmAkA, j~nAn, darshan Adi guNarUp bhedo.nse anubhav karanepar visheShatA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi jisame.n sarva visheSh vilay ho gaye hai.n aise AtmasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar visheShatA abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
jaise jalakA, agni jisakA nimitta hai aisI uShNatAke sAth sa.nyukta tArUp taptatArUp -avasthAse anubhav karanepar (jalako) uShNatArUp sa.nyukta tA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi ekAnta shItalatArUp jalasvabhAvake samIp jAkar anubhav karane par (uShNatAke sAth) sa.nyukta tA abhUtArtha hai — asatyArtha hai; isIprakAr AtmAkA, karma jisakA nimitta hai aise mohake sAth sa.nyukta tArUp avasthAse anubhav karanepar sa.nyukta tA bhUtArtha hai — satyArtha hai, tathApi jo svaya.n ekAnta bodharUp (j~nAnarUp) hai aise jIvasvabhAvake samIp jAkar anubhav karanepar sa.nyukta tA abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
bhAvArtha : — AtmA pA.nch prakArase anekarUp dikhAI detA hai : — (1) anAdi kAlase karmapudgalake sambandhase bandhA huA karmapudgalake sparshavAlA dikhAI detA hai, (2) karmake nimittase honevAlI nar, nArak Adi paryAyo.nme.n bhinna bhinna svarUpase dikhAI detA hai, (3) shakti ke avibhAg pratichChed (a.nsh) ghaTate bhI hai.n, ba.Dhte bhI hai.n — yah vastusvabhAv hai, isalie vah nitya-niyat ekarUp dikhAI nahI.n detA, (4) vah darshan, j~nAn Adi anek guNo.nse visheSharUp dikhAI detA hai aur (5) karmake nimittase honevAle moh, rAg, dveSh Adi
Page 40 of 642
PDF/HTML Page 73 of 675
single page version
pariNAmo.nkar sahit vah sukhaduHkharUp dikhAI detA hai . yah sab ashuddhadravyArthikarUp vyavahAranayakA viShay hai . is dR^iShTi (apekShA)se dekhA jAye to yah sab satyArtha hai . parantu AtmAkA ek svabhAv is nayase grahaN nahI.n hotA, aur ek svabhAvako jAne binA yathArtha AtmAko kaise jAnA jA sakatA hai ? isalie dUsare nayako — usake pratipakShI shuddhadravyArthik nayako — grahaN karake, ek asAdhAraN j~nAyakamAtra AtmAkA bhAv lekar, use shuddhanayakI dR^iShTise sarva paradravyo.nse bhinna, sarva paryAyo.nme.n aikAkAr, hAnivR^iddhise rahit, visheSho.nse rahit aur naimittik bhAvo.nse rahit dekhA jAye to sarva (pA.nch) bhAvo.nse jo anekaprakAratA hai vah abhUtArtha hai — asatyArtha hai .
yahA.n yah samajhanA chAhie ki vastukA svarUp ananta dharmAtmak hai, vah syAdvAdase yathArtha siddha hotA hai . AtmA bhI ananta dharmavAlA hai . usake kuCh dharma to svAbhAvik hai.n aur kuCh pudgalake sa.nyogase hote hai.n . jo karmake sa.nyogase hote hai.n, unase to AtmAkI sA.nsArik pravR^itti hotI hai aur tatsambandhI jo sukh-duHkhAdi hote hai.n unhe.n bhogatA hai . yah, is AtmAkI anAdikAlIn aj~nAnase paryAyabuddhi hai; use anAdi-ananta ek AtmAkA j~nAn nahI.n hai . ise batAnevAlA sarvaj~nakA Agam hai . usame.n shuddhadravyArthik nayase yah batAyA hai ki AtmAkA ek asAdhAraN chaitanyabhAv hai jo ki akhaNDa nitya aur anAdinidhan hai . use jAnanese paryAyabuddhikA pakShapAt miT jAtA hai . paradravyo.nse, unake bhAvo.nse aur unake nimittase honevAle apane vibhAvo.nse apane AtmAko bhinna jAnakar jIv usakA anubhav karatA hai tab paradravyake bhAvo.nsvarUp pariNamit nahI.n hotA; isalie karma bandha nahI.n hotA aur sa.nsArase nivR^itta ho jAtA hai . isaliye paryAyArthikarUp vyavahAranayako gauN karake abhUtArtha (asatyArtha) kahA hai aur shuddha nishchayanayako satyArtha kahakar usakA Alamban diyA hai . vastusvarUpakI prApti honeke bAd usakA bhI Alamban nahI.n rahatA . is kathanase yah nahI.n samajh lenA chAhie ki shuddhanayako satyArtha kahA hai, isalie ashuddhanay sarvathA asatyArtha hI hai . aisA mAnanese vedAntamatavAle jo ki sa.nsArako sarvathA avastu mAnate hai.n unakA sarvathA ekAnta pakSha A jAyegA aur usase mithyAtva A jAyegA, isaprakAr yah shuddhanayakA Alamban bhI vedAntiyo.nkI bhA.nti mithyAdR^iShTipanA lAyegA . isaliye sarva nayo.nkI katha.nchit satyArthatAkA shraddhAn karanese hI samyagdR^iShTi huA jA sakatA hai . isaprakAr syAdvAdako samajhakar jinamatakA sevan karanA chAhie, mukhya-gauN kathanako sunakar sarvathA ekAnta pakSha nahI.n paka.DnA chAhie . is gAthAsUtrakA vivechan karate hue TIkAkAr AchAryane bhI kahA hai ki AtmA vyavahAranayakI dR^iShTime.n jo
Page 41 of 642
PDF/HTML Page 74 of 675
single page version
sphu Tamupari taranto.apyetya yatra pratiShThAm .
baddhaspR^iShTAditA asatyArtha hai . is kathaname.n TIkAkAr AchAryane syAdvAd batAyA hai aisA jAnanA .
aur, yahA.n yah samajhanA chAhie ki yah nay hai so shrutaj~nAn-pramANakA a.nsh hai; shrutaj~nAn vastuko parokSha batalAtA hai; isalie yah nay bhI parokSha hI batalAtA hai . shuddha dravyArthikanayakA viShayabhUt, baddhaspR^iShTa Adi pA.nch bhAvo.nse rahit AtmA chaitanyashaktimAtra hai . vah shakti to AtmAme.n parokSha hai hI; aur usakI vyakti karmasa.nyogase matishrutAdi j~nAnarUp hai vah katha.nchit anubhavagochar honese pratyakSharUp bhI ka halAtI hai, aur sampUrNaj~nAn – kevalaj~nAn yadyapi Chadmasthake pratyakSha nahI.n hai tathApi yah shuddhanay AtmAke kevalaj~nAnarUpako parokSha batalAtA hai . jab tak jIv is nayako nahI.n jAnatA tab tak AtmAke pUrNa rUpakA j~nAn-shraddhAn nahI.n hotA . isalie shrI gurune is shuddhanayako pragaT karake upadesh kiyA hai ki baddhaspR^iShTa Adi pA.Nch bhAvo.nse rahit pUrNaj~nAnaghanasvabhAv AtmAko jAnakar shraddhAn karanA chAhie, paryAyabuddhi nahI.n rahanA chAhie .
yahA.N koI aisA prashna kare ki — aisA AtmA pratyakSha to dikhAI nahI.n detA aur binA dekhe shraddhAn karanA asatya shraddhAn hai . usakA uttar yah hai : — dekhe huekA shraddhAn karanA to nAstik mat hai . jinamatame.n to pratyakSha aur parokSha — dono.n pramAN mAne gaye hai.n . uname.nse AgamapramAN parokSha hai . usakA bhed shuddhanay hai . is shuddhanayakI dR^iShTise shuddha AtmAkA shraddhAn karanA chAhie, keval vyavahAr-pratyakShakA hI ekAnta nahI.n karanA chAhie ..14..
shlokArtha : — [jagat tam ev samyaksvabhAvam anubhavatu ] jagatake prANI is samyak svabhAvakA anubhav karo ki [yatra ] jahA.N [amI baddhaspR^iShTabhAvAdayaH ] yah baddhaspR^iShTAdibhAv [etya sphu Tam upari tarantaH api ] spaShTatayA us svabhAvake U par tarate hai.n tathApi ve [pratiShThAm na hi vidadhati ] (usame.n) pratiShThA nahI.n pAte, kyo.nki dravyasvabhAv to nitya hai, ekarUp hai aur yah bhAv anitya hai.n, anekarUp hai.n; paryAye.n dravyasvabhAvame.n pravesh nahI.n karatI, U par hI rahatI hai.n . [samantAt dyotamAna.n ] yah shuddha svabhAv sarva avasthAo.nme.n prakAshamAn hai . [apagatamohIbhUy ] aise shuddha
Page 42 of 642
PDF/HTML Page 75 of 675
single page version
ryadyantaH kil ko.apyaho kalayati vyAhatya moha.n haThAt .
nitya.n karmakala.nk pa.nk vikalo devaH svaya.n shAshvataH ..12..
j~nAnAnubhUtiriyamev kileti buddhavA .
meko.asti nityamavabodhaghanaH samantAt ..13..
svabhAvakA, moh rahit hokar jagat anubhav karo; kyo.nki mohakarmake udayase utpanna mithyAtvarUp aj~nAn jahA.n tak rahatA hai vahA.n tak yah anubhav yathArtha nahI.n hotA .
ab, isI arthakA sUchak kalasharUp kAvya punaH kahate hai.n, jisame.n yah kahA gayA hai ki aisA anubhav karane par Atmadev pragaT pratibhAsamAn hotA hai : —
shlokArtha : — [yadi ] yadi [kaH api sudhIH ] koI subuddhi (samyagdR^iShTi) jIv [bhUta.n bhAntam abhUtam ev bandha.n ] bhUt, vartamAn aur bhaviShya — tIno.n kAlake karmabandhako apane AtmAse [rabhasAt ] tatkAl – shIghra [nirbhidya ] bhinna karake tathA [moha.n ] us karmodayake nimittase honevAle mithyAtva (aj~nAn) ko [haThAt ] apane balase (puruShArthase) [vyAhatya ] rokakar athavA nAsh karake [antaH ] antara~N.hgame.n [kil aho kalayati ] abhyAs kare — dekhe to [ayam AtmA ] yah AtmA [Atma-anubhav-ek-gamya mahimA ] apane anubhavase hI jAnane yogya jisakI pragaT mahimA hai aisA [vyakta : ] vyakta (anubhavagochar), [dhruva.n ] nishchal, [shAshvataH ] shAshvat, [nitya.n karma-kala~N.hka-pa~N.hka-vikalaH ] nitya karmakala~N.hka-kardamase rahit — [svaya.n devaH ] aisA svaya.n stuti karane yogya dev [Aste ] virAjamAn hai .
bhAvArtha : — shuddhanayakI dR^iShTise dekhA jAye to sarva karmo.nse rahit chaitanyamAtra dev avinAshI AtmA antara~N.hgame.n svaya.n virAjamAn hai . yah prANI — paryAyabuddhi bahirAtmA — use bAhar DhU.N.DhtA hai yah mahA aj~nAn hai .12.
Page 43 of 642
PDF/HTML Page 76 of 675
single page version
yeyamabaddhaspR^iShTasyAnanyasya niyatasyAvisheShasyAsa.nyuktasya chAtmano.anubhUtiH sA khalvakhilasya jinashAsanasyAnubhUtiH, shrutaj~nAnasya svayamAtmatvAt; tato j~nAnAnubhUtirevAtmAnubhUtiH . kintu
ab, ‘shuddhanayake viShayabhUt AtmAkI anubhUti hI j~nAnakI anubhUti hai’ isaprakAr AgekI gAthAkI sUchanAke artharUp kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [iti ] isaprakAr [yA shuddhanayAtmikA Atma-anubhUtiH ] jo pUrvakathit shuddhanayasvarUp AtmAkI anubhUti hai [iyam ev kil j~nAn-anubhUtiH ] vahI vAstavame.n j~nAnakI anubhUti hai [iti buddhvA ] yah jAnakar tathA [Atmani AtmAnam suniShprakampam niveshya ] AtmAme.n AtmAko nishchal sthApit karake, [nityam samantAt ekaH avabodh-ghanaH asti ] ‘sadA sarva or ek j~nAnaghan AtmA hai’ isaprakAr dekhanA chAhiye .
bhAvArtha : — pahale samyagdarshanako pradhAn karake kahA thA; ab j~nAnako mukhya karake kahate hai.n ki shuddhanayake viShayasvarUp AtmAkI anubhUti hI samyagj~nAn hai .13.
vo dravya aur ju bhAv, jinashAsan sakal dekhe aho ..15..
gAthArtha : — [yaH ] jo puruSh [AtmAnam ] AtmAko [abaddhaspR^iShTam ] abaddhaspR^iShTa, [ananyam ] ananya, [avisheSham ] avisheSh (tathA upalakShaNase niyat aur asa.nyukta) [pashyati ] dekhatA hai vah [sarvam jinashAsana.n ] sarva jinashAsanako [pashyati ] dekhatA hai, — ki jo jinashAsan [1apadeshasAntamadhya.n ] bAhya dravyashrut tathA abhya.ntar j~nAnarUp bhAvashrutavAlA hai .
TIkA : — jo yah abaddhaspR^iShTa, ananya, niyat, avisheSh aur asa.nyukta aise pA.nch bhAvasvarUp AtmAkI anubhUti hai vah nishchayase samasta jinashAsanakI anubhUti hai, kyo.nki shrutaj~nAn ★ pAThAntar : apadesasuttamajjha.n .1 apadesh=dravyashrut; sAnta = j~nAnarUp bhAvashrut .
Page 44 of 642
PDF/HTML Page 77 of 675
single page version
tadAnI.n sAmAnyavisheShAvirbhAvatirobhAvAbhyAmanubhUyamAnamapi j~nAnamabuddhalubdhAnA.n na svadate . tathA hi — yathA vichitravya.njanasa.nyogopajAtasAmAnyavisheShatirobhAvAvirbhAvAbhyAmanubhUyamAna.n lavaNa.n lokAnAmabuddhAnA.n vya.njanalubdhAnA.n svadate, na punaranyasa.nyogashUnyatopajAtasAmAnyavisheShAvirbhAvatiro- bhAvAbhyAm; ath cha yadev visheShAvirbhAvenAnubhUyamAna.n lavaNa.n tadev sAmAnyAvirbhAvenApi . tathA vichitraj~neyAkArakarambitatvopajAtasAmAnyavisheShatirobhAvAvirbhAvAbhyAmanubhUyamAna.n j~nAnamabuddhAnA.n j~ney- lubdhAnA.n svadate, na punaranyasa.nyogashUnyatopajAtasAmAnyavisheShAvirbhAvatirobhAvAbhyAm; ath cha yadev visheShAvirbhAvenAnubhUyamAna.n j~nAna.n tadev sAmAnyAvirbhAvenApi . alubdhabuddhAnA.n tu yathA saindhavakhilyo- .anyadravyasa.nyogavyavachCheden keval evAnubhUyamAnaH sarvato.apyekalavaNarasatvAllavaNatven svadate, tathA- svaya.n AtmA hI hai . isalie j~nAnakI anubhUti hI AtmAkI anubhUti hai . parantu ab vahA.N, sAmAnya j~nAnake AvirbhAv (pragaTapanA) aur visheSh (j~neyAkAr) j~nAnake tirobhAv (AchChAdan)se jab j~nAnamAtrakA anubhav kiyA jAtA hai tab j~nAn pragaT anubhavame.n AtA hai tathApi jo aj~nAnI hai.n, j~neyo.nme.n Asakta hai.n unhe.n vah svAdame.n nahI.n AtA . yah pragaT dR^iShTAntase batalAte hai.n : —
jaise — anek prakArake shAkAdi bhojano.nke sambandhase utpanna sAmAnya lavaNake tirobhAv aur visheSh lavaNake AvirbhAvase anubhavame.n AnevAlA jo (sAmAnyake tirobhAvarUp aur shAkAdike svAdabhedase bhedarUp – visheSharUp) lavaN hai usakA svAd aj~nAnI, shAk-lolup manuShyo.nko AtA hai, kintu anyakI sambandharahitatAse utpanna sAmAnyake AvirbhAv aur visheShake tirobhAvase anubhavame.n AnevAlA jo ekAkAr abhedarUp lavaN hai usakA svAd nahI.n AtA; aur paramArthase dekhA jAye to, visheShake AvirbhAvase anubhavame.n AnevAlA (kShArarasarUp) lavaN hI sAmAnyake AvirbhAvase anubhavame.n AnevAlA (kShArarasarUp) lavaN hai . isaprakAr — anek prakArake j~neyo.nke AkAro.nke sAth mishrarUpatAse utpanna sAmAnyake tirobhAv aur visheShake AvirbhAvase anubhavame.n AnevAlA jo (visheShabhAvarUp, bhedarUp, anekAkArarUp) j~nAn hai vah aj~nAnI, j~ney-lubdha jIvo.nko svAdame.n AtA hai, kintu anyaj~neyAkArakI sa.nyogarahitatAse utpanna sAmAnyake AvirbhAv aur visheShake tirobhAvase anubhavame.n AnevAlA jo ekAkAr abhedarUp j~nAn vah svAdame.n nahI.n AtA; aur paramArthase vichAr kiyA jAye to, jo j~nAn visheShake AvirbhAvase anubhavame.n AtA hai vahI j~nAn sAmAnyake AvirbhAvase anubhavame.n AtA hai . alubdha j~nAniyo.nko to, jaise sai.ndhavakI DalI, anyadravyake sa.nyogakA vyavachChed karake keval sai.ndhavakA hI anubhav kiye jAne par, sarvataH ek kShArarasatvake kAraN kShArarUpase svAdame.n AtI hai usIprakAr AtmA bhI, paradravyake sa.nyogakA vyavachChed karake keval AtmAkA hI anubhav
Page 45 of 642
PDF/HTML Page 78 of 675
single page version
tmApi paradravyasa.nyogavyavachCheden keval evAnubhUyamAnaH sarvato.apyekavij~nAnaghanatvAt j~nAnatven svadate .
rmahaH paramamastu naH sahajamudvilAsa.n sadA .
yadekarasamullasallavaNakhilyalIlAyitam ..14..
kiye jAne par, sarvataH ek vij~nAnaghanatAke kAraN j~nAnarUpase svAdame.n AtA hai .
bhAvArtha : — yahA.N AtmAkI anubhUtiko hI j~nAnakI anubhUti kahA gayA hai . aj~nAnIjan j~neyo.nme.n hI — indriyaj~nAnake viShayo.nme.n hI — lubdha ho rahe hai.n; ve indriyaj~nAnake viShayo.nse anekAkAr hue j~nAnako hI j~neyamAtra AsvAdan karate hai.n, parantu j~neyo.nse bhinna j~nAnamAtrakA AsvAdan nahI.n karate . aur jo j~nAnI hai.n, j~neyo.nme.n Asakta nahI.n hai.n ve j~neyo.nse bhinna ekAkAr j~nAnakA hI AsvAd lete hai.n, — jaise shAko.nse bhinna namakakI DalIkA kShAramAtra svAd AtA hai, usIprakAr AsvAd lete hai.n, kyo.nki jo j~nAn hai so AtmA hai aur jo AtmA hai so j~nAn hai . isaprakAr guNaguNIkI abhed dR^iShTime.n AnevAlA sarva paradravyo.nse bhinna, apanI paryAyo.nme.n ekarUp, nishchal, apane guNo.nme.n ekarUp, paranimittase utpanna hue bhAvo.nse bhinna apane svarUpakA anubhav, j~nAnakA anubhav hai; aur yah anubhavan bhAvashrutaj~nAnarUp jinashAsanakA anubhavan hai . shuddhanayase isame.n koI bhed nahI.n hai ..15..
shlokArtha : — AchArya kahate hai.n ki [paramam mahaH naH astu ] hame.n vah utkR^iShTa tej -prakAsh prApta ho [yat sakalakAlam chid-uchChalan-nirbhara.n ] ki jo tej sadAkAl chaitanyake pariNamanase paripUrNa hai, [ullasat-lavaN-khilya-lIlAyitam ] jaise namakakI DalI ek kShArarasakI lIlAkA Alamban karatI hai, usIprakAr jo tej [ek-rasam Alambate ] ek j~nAnarasasvarUpakA Alamban karatA hai; [akhaNDitam ] jo tej akhaNDit hai — jo j~neyo.nke AkArarUp khaNDit nahI.n hotA, [anAkula.n ] jo anAkul hai — jisame.n karmo.nke nimittase honevAle rAgAdise utpanna AkulatA nahI.n hai, [anantam antaH bahiH jvalat ] jo avinAshIrUpase antara~N.hgame.n aur bAharame.n pragaT daidIpyamAn hai — jAnaneme.n AtmA hai, [sahajam ] jo svabhAvase huA hai — jise kisIne nahI.n rachA aur [sadA udvilAsa.n ] sadA jisakA vilAs udayarUp hai — jo ekarUp pratibhAsamAn hai .
Page 46 of 642
PDF/HTML Page 79 of 675
single page version
bhAvArtha : — AchAryadevane prArthanA kI hai ki yah j~nAnAnandamay ekAkAr svarUpajyoti hame.n sadA prApta raho .14.
shlokArtha : — [eShaH j~nAnaghanaH AtmA ] yah (pUrvakathit) j~nAnasvarUp AtmA, [siddhmi.h abhIpsubhiH ] svarUpakI prAptike ichChuk puruSho.nko [sAdhyasAdhakabhAven ] sAdhyasAdhakabhAvake bhedase [dvidhA ] do prakArase, [ekaH ] ek hI [nityam samupAsyatAm ] nitya sevan karane yogya hai; usakA sevan karo .
bhAvArtha : — AtmA to j~nAnasvarUp ek hI hai, parantu usakA pUrNarUp sAdhyabhAv hai aur apUrNarUp sAdhakabhAv hai; aise bhAvabhedase do prakArase ekakA hI sevan karanA chAhie .15.
gAthArtha : — [sAdhunA ] sAdhu puruShako [darshanaj~nAnachAritrANi ] darshan, j~nAn aur chAritra [nityam ] sadA [sevitavyAni ] sevan karane yogya hai.n; [punaH ] aur [tAni trINi api ] un tIno.nko [nishchayataH ] nishchayanayase [AtmAna.n cha ev ] ek AtmA hI [jAnIhi ] jAno .
Page 47 of 642
PDF/HTML Page 80 of 675
single page version
vyavahAreN sAdhunA darshanaj~nAnachAritrANi nityamupAsyAnIti pratipAdyate . tAni punastrINyapi paramArthenAtmaik ev, vastvantarAbhAvAt . yathA devadattasya kasyachit j~nAna.n shraddhAnamanucharaNa.n cha devadattasvabhAvAnatikramAddevadatta ev, na vastvantaram; tathAtmanyapyAtmano j~nAna.n shraddhAnamanucharaNa.n chAtmasvabhAvAnatikramAdAtmaiv, na vastvantaram . tat AtmA ek evopAsya iti svayamev pradyotate . sa kil —
hI hai.n — anya vastu nahI.n . isaliye yah svayamev siddha hotA hai ki ek AtmA hI sevan
bhAvArtha : — darshan, j~nAn, chAritra — tIno.n AtmAkI hI paryAy hai.n, koI bhinna vastu nahI.n hai.n, isaliye sAdhu puruSho.nko ek AtmAkA hI sevan karanA yah nishchay hai aur vyavahArase dUsaro.nko bhI yahI upadesh karanA chAhie ..16..
shlokArtha : — [pramANataH ] pramANadR^iShTise dekhA jAye to [AtmA ] yah AtmA [samam mechakaH amechakaH cha api ] ek hI sAth anek avasthArUp (‘mechak’) bhI hai aur ek avasthArUp (‘amechak’) bhI hai, [darshan-j~nAn-chAritraiH tritvAt ] kyo.nki ise darshan-j~nAn- chAritrase to tritva (tInapanA) hai aur [svayam ekatvataH ] apanese apaneko ekatva hai .
bhAvArtha : — pramANadR^iShTime.n trikAlasvarUp vastu dravyaparyAyarUp dekhI jAtI hai, isaliye AtmAko bhI ek hI sAth ek-anekasvarUp dekhanA chAhie .16.