Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 3-12 ; Kalash: 4.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 34

 

Page 8 of 642
PDF/HTML Page 41 of 675
single page version

jIvaH charitradarshanaj~nAnasthitaH ta.n hi svasamaya.n jAnIhi .
pudgalakarmapradeshasthita.n cha ta.n jAnIhi parasamayam ..2..

yo.aya.n nityamev pariNAmAtmani svabhAve.avatiShThamAnatvAdutpAdavyayadhrauvyaikyAnubhUtilakShaNayA sattayAnusyUtashchaitanyasvarUpatvAnnityoditavishadadR^ishij~naptijyotirana.ntadharmAdhirUDhaikadharmitvAdudyotamAnadravyatvaH kramAkramapravR^ittavichitrabhAvasvabhAvatvAdutsa.ngitaguNaparyAyaH svaparAkArAvabhAsanasamarthatvAdupAttavaishva- rUpyaikarUpaH prativishiShTAvagAhagatisthitivartanAnimittatvarUpitvAbhAvAdasAdhAraNachidrUpatAsvabhAv-

gAthArtha :he bhavya ! [jIvaH ] jo jIv [charitradarshanaj~nAnasthitaH ] darshan, j~nAn, chAritrame.n sthit ho rahA hai [ta.n ] use [hi ] nishchayase (vAstavame.n) [svasamaya.n ] svasamay [jAnIhi ] jAno [cha ] aur jo jIv [pudgalakarmapradeshasthita.n ] pudgalakarmake pradesho.nme.n sthit hai [ta.n ] use [parasamaya.n ] parasamay [jAnIhi ] jAno .

TIkA :‘samay’ shabdakA artha isaprakAr hai :‘sam’ upasarga hai, jisakA artha ‘ekapanA’ hai aur ‘ay gatau’ dhAtu hai, jisakA artha gaman bhI hai aur j~nAn bhI hai isalie ek sAth hI (yugapad ) jAnanA aur pariNaman karanAyah dono.n kriyAye.n jo ekatvapUrvak kare vah samay hai . yah jIv nAmak padArtha ekatvapUrvak ek hI samayame.n pariNaman bhI karatA hai aur jAnatA bhI hai; isaliye vah samay hai . yah jIvapadArtha sadA hI pariNAmasvarUp svabhAvame.n rahatA huA honese, utpAd-vyay-dhrauvyakI ekatArUp anubhUti jisakA lakShaN hai aisI sattA sahit hai . (is visheShaNase jIvakI sattAko na mAnanevAle nAstikavAdiyo.nkA mat khaNDan ho gayA; tathA puruShakojIvako apariNAmI mAnanevAle sA.nkhyavAdiyo.nkA mat pariNAmasvarUp kahanese khaNDit ho gayA . naiyAyik aur vaisheShik sattAko nitya hI mAnate hai.n, aur bauddha kShaNik hI mAnate hai.n, unakA nirAkaraN, sattAko utpAd-vyay-dhrauvyarUp kahanese ho gayA .) aur jIv chaitanyasvarUpatAse nitya-udyotarUp nirmal spaShTa darshanaj~nAn-jyotisvarUp hai (kyo.nki chaitanyakA pariNaman darshanaj~nAnasvarUp hai) . (is visheShaNase chaitanyako j~nAnAkArasvarUp na mAnanevAle sA.nkhyamatavAlo.nkA nirAkaraN ho gayA .) aur vah jIv, ananta dharmo.nme.n rahanevAlA jo ekadharmIpanA hai usake kAraN jise dravyatva pragaT hai; (kyo.nki ananta dharmo.nkI ekatA dravyatva hai) . (is visheShaNase, vastuko dharmo.nse rahit mAnanevAle bauddhamatiyo.nkA niShedh ho gayA .) aur vah kramarUp aur akramarUp pravartamAn anek bhAv jisakA svabhAv honese jisane guNaparyAyo.nko a.ngIkAr kiyA haiaisA hai . (paryAy kramavartI hotI hai aur guN sahavartI hotA hai; sahavartIko akramavartI bhI kahate hai.n .) (is visheShaNase, puruShako nirguN mAnanevAle sA.nkhyamatavAlo.nkA nirasan ho gayA .) aur vah, apane aur paradravyo.nke AkAro.nko prakAshit karanekI sAmarthya honese jisane samasta rUpako prakAshanevAlI


Page 9 of 642
PDF/HTML Page 42 of 675
single page version

sadbhAvAchchAkAshadharmAdharmakAlapudgalebhyo bhinno.atyantamanantadravyasa.nk re.api svarUpAdaprachyavanATTa.nkotkIrNa- chitsvabhAvo jIvo nAm padArthaH sa samayaH, samayat ekatven yugapajjAnAti gachChati cheti nirukteH aya.n khalu yadA sakalabhAvasvabhAvabhAsanasamarthavidyAsamutpAdakavivek jyotirudgamanAtsamasta- paradravyAtprachyutya dR^ishij~naptisvabhAvaniyatavR^ittirUpAtmatattvaikatvagatatven vartate tadA darshanaj~nAn- chAritrasthitatvAtsvamekatven yugapajjAnan gachCha.nshcha svasamay iti, yadA tvanAdyavidyAka.ndalImUl- ka.ndAyamAnamohAnuvR^ittita.ntratayA dR^ishij~naptisvabhAvaniyatavR^ittirUpAdAtmatattvAtprachyutya paradravyapratyay- moharAgadveShAdibhAvaikatvagatatven vartate tadA pudgalakarmapradeshasthitatvAtparamekatven yugapajjAnan gachCha.nshcha parasamay iti pratIyate . eva.n kil samayasya dvaividhyamuddhAvati . ekarUpatA prApta kI haiaisA hai (arthAt jisame.n anek vastuo.nke AkAr pratibhAsit hote hai.n, aise ek j~nAnake AkArarUp hai) . (is visheShaNase, j~nAn apaneko hI jAnatA hai, parako nahI.n isaprakAr ekAkArako hI mAnanevAlekA tathA apaneko nahI.n jAnatA kintu parako hI jAnatA hai isaprakAr anekAkArako hI mAnanevAlAkA, vyavachChed ho gayA .) aur vah, anya dravyo.nke jo vishiShTa guNavagAhan-gati sthiti-vartanAhetutva aur rUpitva hai.nunake abhAvake kAraN aur asAdhAraN chaitanyarUpatA-svabhAvake sadbhAvake kAraN AkAsh, dharma, adharma, kAl aur pudgalin pA.Nch dravyo.nse bhinna hai . (is visheShaNase ek brahmavastuko hI mAnanevAlekA khaNDan ho gayA .) aur vah, ananta dravyo.nke sAth atyanta ekakShetrAvagAharUp hone par bhI, apane svarUpase na ChUTanese Ta.nkotkIrNa chaitanyasvabhAvarUp hai . (is visheShaNase vastusvabhAvakA niyam batAyA hai .)aisA jIv nAmak padArtha samay hai .

jab yah (jIv), sarva padArtho.nke svabhAvako prakAshit karaneme.n samartha kevalaj~nAnako utpanna karanevAlI bhedaj~nAnajyotikA uday honese, sarva paradravyo.nse ChUTakar darshanaj~nAnasvabhAvame.n niyat vR^ittirUp (astitvarUp) Atmatattvake sAth ekatvarUpame.n lIn hokar pravR^itti karatA hai tab darshan-j~nAn-chAritrame.n sthit honese yugapad svako ekatvapUrvak jAnatA tathA sva-rUpase ekatvapUrvak pariNamatA huA vah ‘svasamay’ hai, isaprakAr pratIt kiyA jAtA hai; kintu jab vah, anAdi avidyArUpI keleke mUlakI gA.nThakI bhA.Nti jo (puShTa huA) moh usake udayAnusAr pravR^ittikI AdhInatAse, darshan-j~nAnasvabhAvame.n niyat vR^ittirUp Atmatattvase ChUTakar paradravyake nimittase utpanna moharAgadveShAdi bhAvo.nme.n ekatArUpase lIn hokar pravR^itta hotA hai tab pudgalakarmake (kArmANaskandharUp) pradesho.nme.n sthit honese yugapad parako ekatvapUrvak jAnatA aur pararUpase ekatvapUrvak pariNamit hotA huA ‘parasamay’ hai, isaprakAr pratIti kI jAtI hai . isaprakAr jIv nAmak padArthakI svasamay aur parasamayarUp dvividhatA pragaT hotI hai .

2

Page 10 of 642
PDF/HTML Page 43 of 675
single page version

athaitadbAdhyate
eyattaNichChayagado samao savvattha su.ndaro loge .
ba.ndhakahA eyatte teN visa.nvAdiNI hodi ..3..
ekatvanishchayagataH samayaH sarvatra sundaro loke .
bandhakathaikatve ten visa.nvAdinI bhavati ..3..

samayashabdenAtra sAmAnyen sarva evArtho.abhidhIyate, samayat ekIbhAven svaguNaparyAyAn gachChatIti nirukteH . tataH sarvatrApi dharmAdharmAkAshakAlapudgalajIvadravyAtmani loke ye yAvantaH kechanApyarthAste sarva ev svakIyadravyAntarmagnAnantasvadharmachakrachumbino.api parasparamachumbanto.atyanta-

bhAvArtha :jIv nAmak vastuko padArtha kahA hai . ‘jIv’ isaprakAr akSharo.nkA samUh ‘pad’ hai aur us padase jo dravyaparyAyarUp anekAntasvarUpatA nishchit kI jAye vah padArtha hai . yah jIvapadArtha utpAd-vyay-dhrauvyamayI sattAsvarUp hai, darshanaj~nAnamayI chetanAsvarUp hai, anantadharmasvarUp dravya hai, dravya honese vastu hai, guNaparyAyavAn hai, usakA svaparaprakAshak j~nAn anekAkArarUp ek hai, aur vah (jIvapadArtha) AkAshAdise bhinna asAdhAraN chaitanyaguNasvarUp hai, tathA anya dravyo.nke sAth ek kShetrame.n rahane par bhI apane svarUpako nahI.n Cho.DtA . aisA jIv nAmak padArtha samay hai . jab vah apane svabhAvame.n sthit ho tab svasamay hai, aur parasvabhAv-rAgadveShamoharUp hokar rahe tab parasamay hai . isaprakAr jIvake dvividhatA AtI hai ..2..

ab, samayakI dvividhatAme.n AchArya bAdhA batalAte hai.n :
ekatva-nishchay-gat samay, sarvatra sundar lokame.n .
usase bane ba.ndhanakathA, ju virodhinI ekatvame.n ..3..

gAthArtha :[ekatvanishchayagataH ] ekatvanishchayako prApta jo [samayaH ] samay hai vah [loke ] lokame.n [sarvatra ] sab jagah [sundaraH ] sundar hai [ten ] isaliye [ekatve ] ekatvame.n [bandhakathA ] dUsareke sAth ba.ndhakI kathA [visa.nvAdinI ] visa.nvAdvirodh karanevAlI [bhavati ] hai .

TIkA :yahA.N ‘samay’ shabdase sAmAnyatayA sabhI padArtha kahe jAte hai.n, kyo.nki vyutpattike anusAr ‘samayate’ arthAt ekIbhAvase (ekatvapUrvak) apane guN-paryAyo.nko prApta hokar jo pariNaman karatA hai so samay hai . isaliye dharma-adharma-AkAsh-kAl-pudgal-jIvadravyasvarUp lokame.n sarvatra jo kuCh jitane jitane padArtha hai.n ve sabhI nishchayase (vAstavame.n) ekatvanishchayako prApta


Page 11 of 642
PDF/HTML Page 44 of 675
single page version

pratyAsattAvapi nityamev svarUpAdapatantaH pararUpeNApariNamanAdavinaShTAna.ntavyaktitvATTa.nkotkIrNA iv tiShThantaH samastaviruddhAviruddhakAryahetutayA shashvadev vishvamanugR^ihNanto niyatamekatvanishchayagatatvenaiv saundaryamApadyante, prakArAntareN sarvasa.nk rAdidoShApatteH . evamekatve sarvArthAnA.n pratiShThite sati jIvAhvayasya samayasya bandhakathAyA ev visa.nvAdApattiH . kutastanmUlapudgalakarmapradesh- sthitatvamUlaparasamayatvotpAditametasya dvaividhyam . ataH samayasyaikatvamevAvatiShThate .

athaitadasulabhatven vibhAvyate
sudaparichidANubhUdA savvassa vi kAmabhogaba.ndhakahA .
eyattassuvala.nbho Navari Na sulaho vihattassa ..4..
honese hI sundaratAko pAte hai.n, kyo.nki anya prakArase usame.n sarvasa.nkar Adi doSh A jAye.nge . ve
sab padArtha apane dravyame.n antarmagna rahanevAle apane ananta dharmo.nke chakrako (samUhako) chumban karate
hai.n
sparsha karate hai.n tathApi ve paraspar ek dUsare ko sparsha nahI.n karate, atyanta nikaT ek
kShetrAvagAharUpase tiShTha rahe hai.n tathApi ve sadAkAl apane svarUpase chyut nahI.n hote, pararUp pariNaman
na karanese ananta vyaktitA naShTa nahI.n hotI, isaliye ve Ta.nkotkIrNakI bhA.nti (shAshvat) sthit rahate
hai.n aur samasta viruddha kArya tathA aviruddha kArya dono.nkI hetutAse ve sadA vishvakA upakAr karate
hai.n
TikAye rakhate hai.n . isaprakAr sarva padArtho.nkA bhinna bhinna ekatva siddha honese jIv nAmak
samayako bandhakI kathAse hI visa.nvAdakI Apatti AtI hai; to phi ra bandha jisakA mUl hai aisA
jo pudgalakarmake pradesho.nme.n sthit honA, vah jisakA mUl hai aisA parasamayapanA, usase utpanna
honevAlA (parasamay
svasamayarUp) dvividhapanA usako (jIv nAmake samayako) kahA.Nse ho ?
isaliye samayake ekatvakA honA hI siddha hotA hai .

bhAvArtha :nishchayase sarva padArtha apane apane svabhAvame.n sthit rahate hue hI shobhA pAte hai.n . parantu jIv nAmak padArthakI anAdi kAlase pudgalakarmake sAth nimittarUp bandha-avasthA hai; usase is jIvame.n visa.nvAd kha.DA hotA hai, ataH vah shobhAko prApta nahI.n hotA . isaliye vAstavame.n vichAr kiyA jAye to ekatva hI sundar hai; usase yah jIv shobhAko prApta hotA hai ..3..

ab, us ekatvakI asulabhatA batAte hai.n :
hai sarva shrut-parichit-anubhUt, bhogabandhanakI kathA .
parase judA ekatvakI, upalabdhi keval sulabh nA ..4..

Page 12 of 642
PDF/HTML Page 45 of 675
single page version

shrutaparichitAnubhUtA sarvasyApi kAmabhogabandhakathA .
ekatvasyopalambhaH kevala.n na sulabho vibhaktasya ..4..

ih kil sakalasyApi jIvalokasya sa.nsArachakrakroDAdhiropitasyAshrA.ntamana.ntadravyakShetra- kAlabhavabhAvaparAvartaiH samupakrA.ntabhrAnterekachChatrIkR^itavishvatayA mahatA mohagraheN goriv vAhyamAnasya prasabhojjR^imbhitatR^iShNAta.nk tven vyaktAntarAdheruttamyottamya mR^igatR^iShNAyamAna.n viShayagrAmamuparundhAnasya parasparamAchAryatvamAcharato.anantashaH shrutapUrvAnantashaH parichitapUrvAnantasho.anubhUtapUrvA chaikatvaviruddhatvenA- tyantavisa.nvAdinyapi kAmabhogAnubaddhA kathA . ida.n tu nityavyaktatayAntaHprakAshamAnamapi kaShAyachakreN sahaikIkriyamANatvAdatyantatirobhUta.n sat svasyAnAtmaj~natayA pareShAmAtmaj~nAnAmanupAsanAchcha na

gAthArtha :[sarvasya api ] sarva lokako [kAmabhogabandhakathA ] kAmabhogasambandhI bandhakI kathA to [shrutaparichitAnubhUtA ] sunaneme.n A gaI hai, parichayame.n A gaI hai, aur anubhavame.n bhI A gaI hai, isaliye sulabh hai; kintu [vibhakta sya ] bhinna AtmAkA [ekatvasya upalambhaH ] ekatva honA kabhI na to sunA hai, na parichayame.n AyA hai aur na anubhavame.n AyA hai, isaliye [kevala.n ] ek vah [na sulabhaH ] sulabh nahI.n hai .

TIkA :is samasta jIvalokako, kAmabhogasambandhI kathA ekatvase viruddha honese atyanta visa.nvAd karAnevAlI hai (AtmAkA atyanta aniShTa karanevAlI hai) tathApi, pahale ananta bAr sunaneme.n AI hai, ananta bAr parichayame.n AI hai aur ananta bAr anubhavame.n bhI A chukI hai . vah jIvalok, sa.nsArarUpI chakrake madhyame.n sthit hai, nirantar dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvarUp ananta parAvartano.nke kAraN bhramaNako prApta huA hai, samasta vishvako ekaChatra rAjyase vash karanevAlA mahA moharUpI bhUt jisake pAs bailakI bhA.nti bhAr vahan karAtA hai, jorase pragaT hue tR^iShNArUpI rogake dAhase jisako antara.ngame.n pI.DA pragaT huI hai, Akulit ho hokar mR^igajalakI bhA.Nti viShayagrAmako (indriyaviShayo.nke samUhako) jisane gherA DAl rakhA hai, aur vah paraspar AchAryatva bhI karatA hai (arthAt dUsaro.nse kahakar usI prakAr a.ngIkAr karavAtA hai) . isaliye kAmabhogakI kathA to sabake liye sulabh hai . kintu nirmal bhedaj~nAnarUpI prakAshase spaShTa bhinna dikhAI denevAlA yah mAtra bhinna AtmAkA ekatva hIjo ki sadA pragaTarUpase antara~N.hgame.n prakAshamAn hai tathApi kaShAyachakra (-kaShAyasamUh)ke sAth ekarUp jaisA kiyA jAtA hai, isaliye atyanta tirobhAvako prApta huA hai (Dhak rahA hai) vahapaneme.n anAtmaj~natA honese (svaya.n AtmAko na jAnanese) aur anya AtmAko jAnanevAlo.nkI sa.ngatisevA na karanese, na to pahale kabhI sunA hai, na pahale kabhI parichayame.n AyA hai aur na pahale kabhI


Page 13 of 642
PDF/HTML Page 46 of 675
single page version

kadAchidapi shrutapUrva.n, na kadAchidapi parichitapUrva.n, na kadAchidapyanubhUtapUrva.n cha nirmalavivekAlok- vivikta.n kevalamekatvam . at ekatvasya na sulabhatvam .

at evaitadupadarshyate
ta.n eyattavihatta.n dAeha.n appaNo savihaveN .
jadi dAejja pamANa.n chukkejja Chala.n Na ghettavva.n ..5..
tamekatvavibhakta.n darshaye.ahamAtmanaH svavibhaven .
yadi darshayeya.n pramANa.n skhaleya.n Chala.n na gR^ihItavyam ..5..
anubhavame.n AyA hai . isaliye bhinna AtmAkA ekatva sulabh nahI.n hai .

bhAvArtha :is lokame.n samasta jIv sa.nsArarUpI chakrapar cha.Dhkar pa.nch parAvartanarUp bhramaN karate hai.n . vahA.N unhe.n mohakarmodayarUpI pishAchake dvArA jotA jAtA hai, isaliye ve viShayo.nkI tR^iShNArUpI dAhase pI.Dit hote hai.n aur us dAhakA ilAj (upAy) indriyo.nke rUpAdi viShayo.nko jAnakar unakI or dau.Dte hai.n; tathA paraspar bhI viShayo.nkA hI upadesh karate hai.n . isaprakAr kAm tathA bhogakI kathA to ananta bAr sunI, parichayame.n prApta kI aur usIkA anubhav kiyA, isaliye vah sulabh hai . kintu sarva paradravyo.nse bhinna ek chaitanyachamatkArasvarUp apane AtmAkI kathAkA j~nAn apaneko to apanese kabhI nahI.n huA, aur jinhe.n vah j~nAn huA hai unakI kabhI sevA nahI.n kI; isaliye usakI kathA na to kabhI sunI, na usakA parichay kiyA aur na usakA anubhav kiyA . isaliye unakI prApti sulabh nahI.n durlabh hai ..4..

ab AchArya kahate hai.n ki isIliye jIvo.nko us bhinna AtmAkA ekatva batalAte hai.n :

darshAU.N ek vibhakta ko, AtmAtane nij vibhavase .
darshAU.N to karanA pramAN, na Chal graho skhalanA bane ..5..

gAthArtha :[tam ] us [ekatvavibhakta.n ] ekatvavibhakta AtmAko [aha.n ] mai.n [AtmanaH AtmAke [svavibhaven ] nij vaibhavase [darshaye ] dikhAtA hU.N; [yadi ] yadi mai.n [darshayeya.n ] dikhAU.N to [pramANa.n ] pramAN (svIkAr) karanA, [skhaleya.n ] aur yadi kahI.n chUk jAU.N to [Chala.n ] Chal [na ] nahI.n [gR^ihItavyam ] grahaN karanA .


Page 14 of 642
PDF/HTML Page 47 of 675
single page version

ih kil sakalodbhAsisyAtpadamudritashabdabrahmopAsanajanmA, samastavipakShakShodakShamAti- nistuShayuktayavalambanajanmA, nirmalavij~nAnaghanAntarnimagnaparAparaguruprasAdIkR^i tashuddhAtmatattvAnushAsan- janmA, anavaratasyandisundarAnandamudritAmandasa.nvidAtmakasvasa.nvedanajanmA cha yaH kashchanApi mamAtmanaH svo vibhavasten samastenApyaya.n tamekatvavibhaktamAtmAna.n darshaye.ahamiti baddhavyavasAyo.asmi . kintu yadi darshayeya.n tadA svayamev svAnubhavapratyakSheN parIkShya pramANIkartavyam . yadi tu skhaleya.n tadA tu na ChalagrahaNajAgarUkairbhavitavyam .

TIkA :AchArya kahate hai.n ki jo kuCh mere AtmAkA nijavaibhav hai, us sabase mai.n is ekatvavibhakta AtmAko dikhAU.NgA, aisA mai.nne vyavasAy (udyam, nirNay) kiyA hai . kaisA hai mere AtmAkA nijavaibhav ? is lokame.n pragaT samasta vastuo.nkA prakAshak aur ‘syAt’ padakI mudrAvAlA jo shabdabrahmaarhantakA paramAgamusakI upAsanAse jisakA janma huA hai . (‘syAt’kA artha ‘katha.nchit’ hai arthAt kisI prakArasekisI apekShAsekahanA . paramAgamako shabdabrahma kahanekA kAraN yah hai kiarhantake paramAgamame.n sAmAnya dharmo.nkevachanagochar samasta dharmo.nkenAm Ate hai.n aur vachanase agochar jo visheShadharma hai.n unakA anumAn karAyA jAtA hai; isaprakAr vah sarva vastuo.nkA prakAshak hai, isaliye use sarvavyApI kahA jAtA hai, aur isIlie use shabdabrahma kahate hai.n .) punaH vah nijavaibhav kaisA hai ? samasta vipakShaanyavAdiyo.nke dvArA gR^ihIt sarvathA ekAntarUp nayapakShake nirAkaraName.n samartha atinistuSh nirbAdh yukti ke avalambanase us nijavaibhavakA janma huA hai , punaH vah kaisA hai ? nirmal vij~nAnaghan AtmAme.n antarnimagna (antarlIn) paramagurusarvaj~nadev aur aparagurugaNadharAdikase lekar hamAre guruparyanta, unake prasAdarUpase diyA gayA jo shuddhAtmatattvakA anugrahapUrvak upadesh usase nijavaibhavakA janma huA hai . punaH vah kaisA hai ? nirantar jharatA huAsvAdame.n AtA huA jo sundar Ananda hai, usakI mudrAse yukta prachurasa.nvedanarUp svasa.nvedanase nijavaibhavakA janma huA hai . yo.n jis-jis prakArase mere j~nAnakA vaibhav hai us samasta vaibhavase dikhAtA hU.N . mai.n jo yah dikhAU.N to use svayamev apane anubhav- pratyakShase parIkShA karake pramAN karanA; aur yadi kahI.n akShar, mAtrA, ala.nkAr, yukti Adi prakaraNo.nme.n chUk jAU.N to Chal (doSh) grahaN karaneme.n sAvadhAn mat honA . (shAstrasamudrake bahutase prakaraN hai.n, isalie yahA.N svasa.nvedanarUp artha pradhAn hai; isalie arthakI parIkShA karanI chAhie .)

bhAvArtha :AchArya AgamakA sevan, yuktikA avalamban, par aur apar gurukA upadesh aur svasa.nvedanyo.n chAr prakArase utpanna hue apane j~nAnake vaibhavase ekatva-vibhakta shuddha AtmAkA svarUp dikhAte hai.n . he shrotAo.n ! use apane svasa.nvedan-pratyakShase pramAN karo; yadi kahI.n kisI prakaraName.n bhUl jAU.N to utane doShako grahaN mat karanA . kahanekA Ashay yah hai ki yahA.N apanA anubhav pradhAn hai; usase shuddha svarUpakA nishchay karo ..5..


Page 15 of 642
PDF/HTML Page 48 of 675
single page version

ko.asau shuddha Atmeti chet
Na vi hodi appamatto Na pamatto jANago du jo bhAvo .
eva.n bhaNa.nti suddha.n NAdo jo so du so chev ..6..
nApi bhavatyapramatto na pramatto j~nAyakastu yo bhAvaH .
eva.n bhaNanti shuddha.n j~nAto yaH sa tu sa chaiv ..6..

yo hi nAm svataHsiddhatvenAnAdirananto nityodyoto vishadajyotirj~nAyak eko bhAvaH sa sa.nsArAvasthAyAmanAdibandhaparyAyanirUpaNayA kShIrodakavatkarmapudgalaiH samamekatve.api dravyasvabhAv- nirUpaNayA durantakaShAyachakrodayavaichitryavashen pravartamAnAnA.n puNyapApanirvartakAnAmupAttavaishvarUpyANA.n shubhAshubhabhAvAnA.n svabhAvenApariNamanAtpramatto.apramattashcha na bhavati . eSh evAsheShadravyAntarabhAvebhyo bhinnatvenopAsyamAnaH shuddha ityabhilapyate . na chAsya j~neyaniShThatven j~nAyakatvaprasiddheH

ab yahA.N yah prashna uThatA hai ki aisA shuddha AtmA kaun hai ki jisakA svarUp jAnanA chAhie ? isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hai.n :

nahi.n apramatta pramatta nahi.n, jo ek j~nAyak bhAv hai .
is rIti shuddha kahAy aru, jo j~nAt vo to vohi hai ..6..

gAthArtha :[yaH tu ] jo [j~nAyakaH bhAvaH ] j~nAyak bhAv hai vah [apramattaH api ] apramatta bhI [na bhavati ] nahI.n aur [na pramattaH ] pramatta bhI nahI.n hai,[eva.n ] isaprakAr [shuddha.n ] ise shuddha [bhaNanti ] kahate hai.n; [cha yaH ] aur jo [j~nAtaH ] j~nAyakarUpase j~nAt huA [saH tu ] vah to [saH ev ] vahI hai, anya koI nahI.n .

TIkA :jo svaya.n apanese hI siddha honese (kisIse utpanna huA na honese) anAdi sattArUp hai, kabhI vinAshako prApta na honese ananta hai, nitya-udyotarUp honese kShaNik nahI.n hai aur spaShTa prakAshamAn jyoti hai aisA jo j~nAyak ek ‘bhAv’ hai vah sa.nsArakI avasthAme.n anAdi bandhaparyAyakI nirUpaNAse (apekShAse) kShIr-nIrakI bhA.nti karmapudgalo.nke sAth ekarUp hone par bhI dravyake svabhAvakI apekShAse dekhA jAy to duranta kaShAyachakrake udayakI (kaShAyasamUhake apAr udayo.nkI) vichitratAke vashase pravartamAn jo puNya-pApako utpanna karanevAle samasta anekarUp shubhAshubhabhAv unake svabhAvarUp pariNamit nahI.n hotA (j~nAyakabhAvase ja.DbhAvarUp nahI.n hotA) isaliye pramatta bhI nahI.n hai aur apramatta bhI nahI.n hai; vahI samasta anya dravyo.nke bhAvo.nse bhinnarUpase upAsit hotA huA ‘shuddha kahalAtA hai .


Page 16 of 642
PDF/HTML Page 49 of 675
single page version

dAhyaniShThadahanasyevAshuddhatva.n, yato hi tasyAmavasthAyA.n j~nAyakatven yo j~nAtaH sa svarUpaprakAshanadashAyA.n pradIpasyev kartR^ikarmaNorananyatvAt j~nAyak ev .

aur jaise dAhya (jalane yogya padArtha) ke AkAr honese agniko dahan kahate hai.n tathApi usake dAhyakR^it ashuddhatA nahI.n hotI, usI prakAr j~neyAkAr honese us ‘bhAv’ke sAth j~nAyakatA prasiddha hai, tathApi usake j~neyakR^it ashuddhatA nahI.n hai; kyo.nki j~neyAkAr avasthAme.n jo j~nAyakarUpase j~nAt huA vah svarUpaprakAshanakI (svarUpako jAnanekI) avasthAme.n bhI dIpakakI bhA.nti, kartA- karmakA ananyatva honese j~nAyak hI haisvaya.n jAnanevAlA hai, isalie svaya.n kartA aur apaneko jAnA, isalie svaya.n hI karma hai . (jaise dIpak ghaTapaTAdiko prakAshit karanekI avasthAme.n bhI dIpak hai aur apanekoapanI jyotirUp shikhAkoprakAshit karanekI avasthAme.n bhI dIpak hI hai, anya kuCh nahI.n; usI prakAr j~nAyakakA samajhanA chAhiye .)

bhAvArtha :ashuddhatA paradravyake sa.nyogase AtI hai . usame.n mUl dravya to anya dravyarUp nahI.n hotA, mAtra paradravyake nimittase avasthA malin ho jAtI hai . dravyadR^iShTise to dravya jo hai vahI hai aur paryAy(avasthA)-dR^iShTise dekhA jAye to malin hI dikhAI detA hai . isIprakAr AtmAkA svabhAv j~nAyakatvamAtra hai, aur usakI avasthA pudgalakarmake nimittase rAgAdirUp malin hai vah paryAy hai . paryAy-dR^iShTise dekhA jAy to vah malin hI dikhAI detA hai aur dravyadR^iShTise dekhA jAye to j~nAyakatva to j~nAyakatva hI hai; yah kahI.n ja.Dtva nahI.n huA . yahA.N dravyadR^iShTiko pradhAn karake kahA hai . jo pramatta-apramattake bhed hai.n ve paradravyake sa.nyogajanit paryAy hai.n . yah ashuddhatA dravyadR^iShTime.n gauN hai, vyavahAr hai, abhUtArtha hai, asatyArtha hai, upachAr hai . dravyadR^iShTi shuddha hai, abhed hai, nishchay hai, bhUtArtha hai, satyArtha hai, paramArtha hai . isaliye AtmA j~nAyak hI hai; usame.n bhed nahI.n hai isaliye vah pramatta-apramatta nahI.n hai . ‘j~nAyak’ nAm bhI use j~neyako jAnanese diyA jAtA hai; kyo.nki j~neyakA pratibimba jab jhalakatA hai tab j~nAname.n vaisA hI anubhav hotA hai . tathApi use j~neyakR^it ashuddhatA nahI.n hai, kyo.nki jaisA j~ney j~nAname.n pratibhAsit huA vaisA j~nAyakakA hI anubhav karane par j~nAyak hI hai . ‘yah jo mai.n jAnanevAlA hU.N so mai.n hI hU.N, anya koI nahI.n’aisA apaneko apanA abhedarUp anubhav huA tab is jAnanerUp kriyAkA kartA svaya.n hI hai aur jise jAnA vah karma bhI svaya.n hI hai . aisA ek j~nAyakatvamAtra svaya.n shuddha hai .yah shuddhanayakA viShay hai . anya jo parasa.nyogajanit bhed hai.n ve sab bhedarUp ashuddhadravyArthikanayake viShay hai.n . ashuddhadravyArthikanay bhI shuddha dravyakI dR^iShTime.n paryAyArthik hI hai, isaliye vyavahAranay hI hai aisA Ashay samajhanA chAhie .

yahA.N yah bhI jAnanA chAhie ki jinamatakA kathan syAdvAdarUp hai, isaliye ashuddhanayako

Page 17 of 642
PDF/HTML Page 50 of 675
single page version

darshanaj~nAnachAritravattvenAsyAshuddhatvamiti chet
vavahAreNuvadissadi NANissa charitta da.nsaNa.n NANa.n .
Na vi NANa.n Na charitta.n Na da.nsaNa.n jANago suddho ..7..
vyavahAreNopadishyate j~nAninashcharitra.n darshana.n j~nAnam .
nApi j~nAna.n na charitra.n na darshana.n j~nAyakaH shuddhaH ..7..
sarvathA asatyArtha na mAnA jAye; kyo.nki syAdvAdapramANase shuddhatA aur ashuddhatAdono.n vastuke dharma
hai.n aur vastudharma vastukA sattva hai; antar mAtra itanA hI hai ki ashuddhatA paradravyake sa.nyogase hotI
hai
. ashuddhanayako yahA.N hey kahA hai, kyo.nki ashuddhanayakA viShay sa.nsAr hai aur sa.nsArame.n AtmA
klesh bhogatA hai; jab svaya.n paradravyase bhinna hotA hai tab sa.nsAr ChUTatA hai aur klesh dUr hotA hai .
isaprakAr duHkh miTAneke liye shuddhanayakA upadesh pradhAn hai . ashuddhanayako asatyArtha kahanese yah
na samajhanA chAhie ki AkAshake phU lakI bhA.Nti vah vastudharma sarvathA hI nahI.n hai . aisA sarvathA
ekAnta samajhanese mithyAtva hotA hai; isaliye syAdvAdakI sharaN lekar shuddhanayakA Alamban lenA
chAhiye
. svarUpakI prApti honeke bAd shuddhanayakA bhI Alamban nahI.n rahatA . jo vastusvarUp hai vah
haiyah pramANadR^iShTi hai . isakA phal vItarAgatA hai . isaprakAr nishchay karanA yogya hai .

yahA.N, (j~nAyakabhAv) pramatta-apramatta nahI.n hai aisA kahA hai vahA.N guNasthAno.nkI paripATIme.n ChaTThe guNasthAn tak pramatta aur sAtave.nse lekar apramatta kahalAtA hai . kintu yah sab guNasthAn ashuddhanayakI kathanIme.n hai; shuddhanayase to AtmA j~nAyak hI hai ..6..

ab, prashna yah hotA hai ki darshan, j~nAn aur chAritrako AtmAkA dharma kahA gayA hai, kintu yah to tIn bhed hue; aur in bhedarUp bhAvo.nse AtmAko ashuddhatA AtI hai ! isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hai.n :

chAritra, darshan, j~nAn bhI, vyavahAr kahatA j~nAnike .
chAritra nahi.n, darshan nahI.n, nahi.n j~nAn, j~nAyak shuddha hai ..7..

gAthArtha :[j~nAninaH ] j~nAnIke [charitra.n darshana.n j~nAnam ] chAritra, darshan, j~nAnyah tIn bhAv [vyavahAreN ] vyavahArase [upadishyate ] kahe jAte hai.n; nishchayase [j~nAna.n api na ] j~nAn bhI nahI.n hai, [charitra.n na ] chAritra bhI nahI.n hai aur [darshana.n na ] darshan bhI nahI.n hai; j~nAnI to ek [j~nAyakaH shuddhaH ] shuddha j~nAyak hI hai .

3

Page 18 of 642
PDF/HTML Page 51 of 675
single page version

AstA.n tAvadbandhapratyayAt j~nAyakasyAshuddhatva.n, darshanaj~nAnachAritrANyev na vidyante; yato hyanantadharmaNyekasmin dharmiNyaniShNAtasyAntevAsijanasya tadavabodhavidhAyibhiH kai shchiddharmaistamanushAsatA.n sUriNA.n dharmadharmiNoH svabhAvato.abhede.api vyapadeshato bhedamutpAdya vyavahAramAtreNaiv j~nAnino darshana.n j~nAna.n chAritramityupadeshaH . paramArthatastvekadravyaniShpItAnantaparyAyatayaika.n ki.nchinmilitAsvAdam- bhedamekasvabhAvamanubhavato na darshana.n na j~nAna.n na chAritra.n, j~nAyak evaikaH shuddhaH .

TIkA :is j~nAyak AtmAko bandhaparyAyake nimittase ashuddhatA to dUr raho, kintu usake darshan, j~nAn, chAritra bhI vidyamAn nahI.n hai.n; kyo.nki ananta dharmo.nvAle ek dharmIme.n jo niShNAt nahI.n hai.n aise nikaTavartI shiShyajanako, dharmIko batalAnevAle katipay dharmo.nke dvArA, upadesh karate hue AchAryo.nkAyadyapi dharma aur dharmIkA svabhAvase abhed hai tathApi nAmase bhed karake vyavahAramAtrase hI aisA upadesh hai ki j~nAnIke darshan hai, j~nAn hai, chAritra hai . kintu paramArthase dekhA jAye to ananta paryAyo.nko ek dravya pI gayA honese jo ek hai aise kuChmile hue AsvAdavAle, abhed, ekasvabhAvI tattvakA anubhav karanevAleko darshan bhI nahI.n hai, j~nAn bhI nahI.n hai, chAritra bhI nahI.n hai, ek shuddha j~nAyak hI hai .

bhAvArtha :is shuddha AtmAke karmabandhake nimittase ashuddhatA hotI hai, yah bAt to dUr hI raho, kintu usake darshan, j~nAn, chAritrake bhI bhed nahI.n hai kyo.nki vastu anantadharmarUp ekadharmI hai . parantu vyavahArI jan dharmo.nko hI samajhate hai.n, dharmIko nahI.n jAnate; isaliye vastuke kinhI.n asAdhAraN dharmo.nko upadeshame.n lekar abhedarUp vastume.n bhI dharmo.nke nAmarUp bhedako utpanna karake aisA upadesh diyA jAtA hai ki j~nAnIke darshan hai, j~nAn hai, chAritra hai . isaprakAr abhedame.n bhed kiyA jAtA hai, isaliye vah vyavahAr hai . yadi paramArthase vichAr kiyA jAye to ek dravya ananta paryAyo.nko abhedarUpase pI kar baiThA hai, isaliye usame.n bhed nahI.n hai .

yahA.N koI kah sakatA hai ki paryAy bhI dravyake hI bhed hai.n, avastu nahI.n; tab phi ra unhe.n vyavahAr kaise kahA jA sakatA hai ? usakA samAdhAn yah hai : yah ThIk hai, kintu yahA.N dravyadR^iShTise abhedako pradhAn karake upadesh diyA hai . abhedadR^iShTime.n bhedako gauN kahanese hI abhed bhalIbhA.Nti mAlUm ho sakatA hai . isaliye bhedako gauN karake use vyavahAr kahA hai . yahA.N yah abhiprAy hai ki bhedadR^iShTime.n nirvikalpa dashA nahI.n hotI aur sarAgIke vikalpa hote rahate hai.n; isaliye jahA.N tak rAgAdik dUr nahI.n ho jAte vahA.N tak bhedako gauN karake abhedarUp nirvikalpa anubhav karAyA gayA hai . vItarAg honeke bAd bhedAbhedarUp vastukA j~nAtA ho jAtA hai vahA.N nayakA Alamban hI nahI.n rahatA ..7..


Page 19 of 642
PDF/HTML Page 52 of 675
single page version

tarhi paramArtha evaiko vaktavya iti chet
jah Na vi sakkamaNajjo aNajjabhAsa.n viNA du gAhedu.n .
tah vavahAreN viNA paramatthuvadesaNamasakka.n ..8..
yathA nApi shakyo.anAryo.anAryabhAShA.n vinA tu grAhayitum .
tathA vyavahAreN vinA paramArthopadeshanamashakyam ..8..

yathA khalu mlechChaH svastItyabhihite sati tathAvidhavAchyavAchakasa.nba.ndhAvabodhabahiShkR^itatvAnna ki.nchidapi pratipadyamAno meSh ivAnimeShonmeShitachakShuH prekShat ev, yadA tu sa ev tadetadbhAShA- sambandhaikArthaj~nenAnyen tenaiv vA mlechChabhAShA.n samudAy svastipadasyAvinAsho bhavato bhavatvityabhidheya.n pratipAdyate tadA sadya evodyadamandAnandamayAshrujhalajjhalallochanapAtrastatpratipadyat ev; tathA kil loko.apyAtmetyabhihite sati yathAvasthitAtmasvarUpaparij~nAnabahiShkR^itatvAnna ki.nchidapi pratipadyamAno

ab yahA.N punaH yah prashna uThA hai kiyadi aisA hai to ek paramArthakA hI upadesh denA chAhiye; vyavahAr kisaliye kahA jAtA hai ? isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hai.n :

bhAShA anArya binA na, samajhAnA jyu shakya anAryako .
vyavahAr bin paramArthakA, upadesh hoy ashakya yo.n ..8..

gAthArtha :[yathA ] jaise [anAryaH ] anArya (mlechCha) janako [anAryabhAShA.n vinA tu ] anAryabhAShAke binA [grAhayitum ] kisI bhI vastukA svarUp grahaN karAneke liye [na api shakyaH ] koI samartha nahI.n hai [tathA ] usIprakAr [vyavahAreN vinA ] vyavahArake binA [paramArthopadeshanam ] paramArthakA upadesh denA [ashakyam ] ashakya hai .

TIkA :jaise kisI mlechChase yadi koI brAhmaN ‘svasti’ aisA shabda kahe to vah mlechCha us shabdake vAchyavAchak sambandhako na jAnanese kuCh bhI na samajhakar us brAhmaNakI or me.nDhekI bhA.nti A.Nkhe.n phA.Dkar TakaTakI lagAkar dekhatA hI rahatA hai, kintu jab brAhmaNakI aur mlechChakI bhAShAkAdono.nkA artha jAnanevAlA koI dUsarA puruSh yA vahI brAhmaN mlechChabhAShA bolakar use samajhAtA hai ki ‘svasti’ shabdakA artha yah hai ki ‘‘terA avinAshI kalyAN ho’’, tab tatkAl hI utpanna honevAle atyanta Anandamay ashruo.nse jisake netra bhar jAte hai.n aisA vah mlechCha is ‘svasti’ shabdake arthako samajh jAtA hai; isIprakAr vyavahArIjan bhI ‘AtmA’ shabdake


Page 20 of 642
PDF/HTML Page 53 of 675
single page version

meSh ivAnimeShonmeShitachakShuH prekShat ev, yadA tu sa ev vyavahAraparamArthapathaprasthApitasamyagbodh- mahAratharathinAnyen tenaiv vA vyavahArapathamAsthAy darshanaj~nAnachAritrANyatatItyAtmetyAtmapadasyAbhidheya.n pratipAdyate tadA sadya evodyadama.ndAna.ndAntaHsundarabandhurabodhatara.ngastatpratipadyat ev . eva.n mlechCha- sthAnIyatvAjjagato vyavahAranayo.api mlechChabhAShAsthAnIyatven paramArthapratipAdakatvAdupanyasanIyaH . ath cha brAhmaNo na mlechChitavya iti vachanAdvayavahAranayo nAnusartavyaH .

katha.n vyavahArasya pratipAdakatvamiti chet
jo hi sudeNahigachChadi appANamiNa.n tu kevala.n suddha.n .
ta.n sudakevalimisiNo bhaNa.nti loyappadIvayarA ..9..
ka hane par ‘AtmA’ shabdake arthakA j~nAn na honese kuCh bhI na samajhakar me.nDhekI bhA.nti A.Nkhe.n
phA.Dkar TakaTakI lagAkar dekhatA rahatA hai, kintu jab vyavahAr-paramArtha mArga par samyagj~nAnarUpI
mahArathako chalAnevAle sArathI samAn anya koI AchArya athavA ‘AtmA’ shabdako kahanevAlA
svaya.n hI vyavahAramArgame.n rahatA huA AtmA shabdakA yah artha batalAtA hai ki
‘‘darshan, j~nAn,
chAritrako jo sadA prApta ho vah AtmA hai’’, tab tatkAl hI utpanna honevAle atyanta Anandase
jisake hR^idayame.n sundar bodhatara.nge.n (j~nAnatara.nge.n) uChalane lagatI hai.n aisA vah vyavahArIjan us ‘AtmA’
shabdake arthako achChI tarah samajh letA hai
. isaprakAr jagat to mlechChake sthAn par honese, aur
vyavahAranay bhI mlechChabhAShAke sthAn par honese paramArthakA pratipAdak (kahanevAlA) hai isaliye,
vyavahAranay sthApit karane yogya hai; kintu brAhmaNako mlechCha nahI.n ho jAnA chAhie
is vachanase
vah (vyavahAranay) anusaraN karane yogya nahI.n hai .

bhAvArtha :log shuddhanayako nahI.n jAnate, kyo.nki shuddhanayakA viShay abhed ekarUp vastu hai; kintu ve ashuddhanayako hI jAnate hai.n, kyo.nki usakA viShay bhedarUp anek prakAr hai; isaliye ve vyavahArake dvArA hI paramArthako samajh sakate hai.n . ataH vyavahAranayako paramArthakA kahanevAlA jAnakar usakA upadesh kiyA jAtA hai . isakA artha yah nahI.n samajhanA chAhie ki yahA.N vyavahArakA Alamban karAte hai.n, pratyut vyavahArakA Alamban Chu.DAkar paramArthame.n pahu.NchAte hai.n,yah samajhanA chAhiye ..8..

ab, prashna yah hotA hai ki vyavahAranay paramArthakA pratipAdak kaise hai ? isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hai.n :


Page 21 of 642
PDF/HTML Page 54 of 675
single page version

jo sudaNANa.n savva.n jANadi sudakevali.n tamAhu jiNA . NANa.n appA savva.n jamhA sudakevalI tamhA ..10..

yo hi shrutenAbhigachChati AtmAnamima.n tu kevala.n shuddham .
ta.n shrutakevalinamR^iShayo bhaNanti lokapradIpakarAH ..9..
yaH shrutaj~nAna.n sarva.n jAnAti shrutakevalina.n tamAhurjinAH .
j~nAnamAtmA sarva.n yasmAchChrutakevalI tasmAt ..10.. yugmam .

yaH shruten kevala.n shuddhamAtmAna.n jAnAti sa shrutakevalIti tAvat paramArtho; yaH shrutaj~nAna.n sarva.n jAnAti sa shrutakevalIti tu vyavahAraH . tadatra sarvamev tAvat j~nAna.n nirUpyamANa.n kimAtmA kimanAtmA ? na tAvadanAtmA, samastasyApyanAtmanashchetanetarapadArthapa.nchatayasya j~nAnatAdAtmyAnupapatteH . tato gatyantarAbhAvAt j~nAnamAtmetyAyAti . ataH shrutaj~nAnamapyAtmaiv syAt . eva.n sati yaH

is Atmako shrutase niyat, jo shuddha keval jAnate .
R^iShigaN prakAshak lokake, shrutakevalI usako kahe.n ..9..
shrutaj~nAn sab jAne.n ju, jin shrutakevalI usako kahe .
sab j~nAn so AtmA hi hai, shrutakevalI usase bane ..10..

gAthArtha :[yaH ] jo jIv [hi ] nishchayase (vAstavame.n) [shruten tu ] shrutaj~nAnake dvArA [ima.n ] is anubhavagochar [kevala.n shuddham ] keval ek shuddha [AtmAnan ] AtmAko [abhigachChati ] sammukh hokar jAnatA hai, [ta.n ] use [lokapradIpakarAH ] lokako pragaT jAnanevAle [R^iShayaH ] R^iShIshvar [shrutakevalinam ] shrutakevalI [bhaNanti ] kahate hai.n; [yaH ] jo jIv [sarva.n ] sarva [shrutaj~nAna.n ] shrutaj~nAnako [jAnAti ] jAnatA hai; [ta.n ] use [jinAH ] jinadev [shrutakevalina.n ] shrutakevalI [AhuH ] kahate hai.n, [yasmAt ] kyo.nki [j~nAna.n sarva.n ] j~nAn sab [AtmA ] AtmA hI hai, [tasmAt ] isaliye [shrutakevalI ] (vah jIv) shrutakevalI hai

.

TIkA :pratham, ‘‘jo shrutase keval shuddha AtmAko jAnate hai.n ve shrutakevalI hai.n’’ vah to paramArtha hai; aur ‘‘jo sarva shrutaj~nAnako jAnate hai.n ve shrutakevalI hai.n’’ yah vyavahAr hai . yahA.N do pakSha lekar parIkShA karate hai.n :uparokta sarva j~nAn AtmA hai yA anAtmA ? yadi anAtmAkA pakSha liyA jAye to vah ThIk nahI.n hai, kyo.nki jo samasta ja.DrUp anAtmA AkAshAdik pA.nch dravya hai.n, unakA


Page 22 of 642
PDF/HTML Page 55 of 675
single page version

AtmAna.n jAnAti sa shrutakevalItyAyAti, sa tu paramArtha ev . eva.n j~nAnaj~nAninorbheden vyapadishatA vyavahAreNApi paramArthamAtramev pratipAdyate, na ki.nchidapyatiriktam . ath cha yaH shruten kevala.n shuddhamAtmAna.n jAnAti sa shrutakevalIti paramArthasya pratipAdayitumashakyatvAdyaH shrutaj~nAna.n sarva.n jAnAti sa shrutakevalIti vyavahAraH paramArthapratipAdakatvenAtmAna.n pratiShThApayati .

kuto vyavahAranayo nAnusartavya iti chet
vavahAro.abhUdattho bhUdattho desido du suddhaNao .
bhUdatthamassido khalu sammAdiTThI havadi jIvo ..11..
j~nAnake sAth tAdAtmya banatA hI nahI.n (kyo.nki uname.n j~nAn siddha nahI.n hai) . isaliye anya pakShakA
abhAv honese ‘j~nAn AtmA hI hai’ yah pakSha siddha huA . isaliye shrutaj~nAn bhI AtmA hI hai . aisA
honese ‘jo AtmAko jAnatA hai, vah shrutakevalI hai’ aisA hI ghaTit hotA hai; aur vah to paramArtha
hI hai
. isaprakAr j~nAn aur j~nAnIke bhedase kahanevAlA jo vyavahAr hai usase bhI paramArtha mAtra hI
kahA jAtA hai, usase bhinna kuCh nahI.n kahA jAtA . aur ‘‘jo shrutase keval shuddha AtmAko jAnate
hai.n ve shrutakevalI hai.n’’ aise paramArthakA pratipAdan karanA ashakya honese, ‘‘jo sarva shrutaj~nAnako jAnate
hai.n ve shrutakevalI hai.n’’ aisA vyavahAr paramArthake pratipAdakatvase apaneko dR^i.DhtApUrvak sthApit
karatA hai
.

bhAvArtha :jo shrutaj~nAnase abhedarUp j~nAyakamAtra shuddha AtmAko jAnatA hai vah shrutakevalI hai, yah to paramArtha (nishchay kathan) hai . aur jo sarva shrutaj~nAnako jAnatA hai usane bhI j~nAnako jAnanese AtmAko hI jAnA hai, kyo.nki jo j~nAn hai vah AtmA hI hai; isaliye j~nAn-j~nAnIke bhedako kahanevAlA jo vyavahAr usane bhI paramArtha hI kahA hai, anya kuCh nahI.n kahA . aur paramArthakA viShay to katha.nchit vachanagochar bhI nahI.n hai, isaliye vyavahAranay hI AtmAko pragaTarUpase kahatA hai, aisA jAnanA chAhie ..9-10..

ab, yah prashna upasthit hotA hai kipahale yah kahA thA ki vyavahArako a~N.hgIkAr nahI.n karanA chAhie, kintu yadi vah paramArthako kahanevAlA hai to aise vyavahArako kyo.n a~N.hgIkAr na kiyA jAye ? isake uttararUpame.n gAthAsUtra kahate hai.n :

vyavahAranay abhUtArtha darshit, shuddhanay bhUtArtha hai .
bhUtArtha Ashrit AtmA, saddR^iShTi nishchay hoy hai ..11..

Page 23 of 642
PDF/HTML Page 56 of 675
single page version

vyavahAro.abhUtArtho bhUtArtho darshitastu shuddhanayaH .
bhUtArthamAshritaH khalu samyagdR^iShTirbhavati jIvaH ..11..

vyavahAranayo hi sarva evAbhUtArthatvAdabhUtamartha.n pradyotayati, shuddhanay ek ev bhUtArthatvAt bhUtamartha.n pradyotayati . tathA hiyathA prabalapa.nk sa.nvalanatirohitasahajaikAchChabhAvasya payaso.anubhavitAraH puruShAH pa.nk payasorvivekamakurvanto bahavo.anachChamev tadanubhavanti; kechittu svakaravikIrNak takanipAtamAtropajanitapa.nk payovivekatayA svapuruShakArAvirbhAvitasahajaikAchCha- bhAvatvAdachChamev tadanubhavanti; tathA prabalakarmasa.nvalanatirohitasahajaikaj~nAyakabhAvasyAtmano.anubhavitAraH puruShA AtmakarmaNorvivekamakurvanto vyavahAravimohitahR^idayAH pradyotamAnabhAvavaishvarUpya.n tamanubhavanti; bhUtArthadarshinastu svamatinipAtitashuddhanayAnubodhamAtropajanitAtmakarmavivekatayA svapuruShakArA-

gAthArtha :[vyavahAraH ] vyavahAranay [abhUtArthaH ] abhUtArtha hai [tu ] aur [shuddhanayaH ] shuddhanay [bhUtArthaH ] bhUtArtha hai, aisA [darshitaH ] R^iShIshvaro.nne batAyA hai; [jIvaH ] jo jIv [bhUtArtha.n ] bhUtArthakA [AshritaH ] Ashray letA hai vah jIv [khalu ] nishchayase (vAstavame.n) [samyagdR^iShTiH ] samyagdR^iShTi [bhavati ] hai .

TIkA :vyavahAranay sab hI abhUtArtha hai, isaliye vah avidyamAn, asatya, abhUt arthako pragaT karatA hai; shuddhanay ek hI bhUtArtha honese vidyamAn, satya, bhUt arthako pragaT karatA hai . yah bAt dR^iShTAntase batalAte hai.n :jaise prabal kIcha.Dke milanese jisakA sahaj ek nirmalabhAv tirobhUt (AchChAdit) ho gayA hai, aise jalakA anubhav karanevAle puruShjal aur kIcha.DkA vivek na karanevAle (dono.nke bhedako na samajhanevAle)bahutase to us jalako malin hI anubhavate hai.n, kintu kitane hI apane hAthase DAle huve 1katakaphalake pa.Dne mAtrase utpanna jal-kAdavakI vivekatAse, apane puruShArtha dvArA AvirbhUt kiye gaye sahaj ek nirmalabhAvapanese, us jalako nirmal hI anubhav karate hai.n; isIprakAr prabal karmo.nke milanese, jisakA sahaj ek j~nAyakabhAv tirobhUt ho gayA hai, aise AtmAkA anubhav karanevAle puruSh AtmA aur karmakA vivek (bhed) na karanevAle, vyavahArase vimohit hR^idayavAle to, use (AtmAko) jisame.n bhAvo.nkI vishvarUpatA (anekarUpatA) pragaT hai aisA anubhav karate hai.n; kintu bhUtArthadarshI (shuddhanayako dekhanevAle) apanI buddhise DAle huve shuddhanayake anusAr bodh honemAtrase utpanna Atma-karmakI vivekatAse, apane puruShArtha dvArA AvirbhUt kiye gaye sahaj ek 1. katakaphal=nirmalI; (ek auShadhi jisase kIcha.D.h.h nIche baiTh jAtA hai) .


Page 24 of 642
PDF/HTML Page 57 of 675
single page version

virbhAvitasahajaikaj~nAyakabhAvatvAt pradyotamAnaikaj~nAyakabhAva.n tamanubhavanti . tadatra ye bhUtArthamAshrayanti ta ev samyak pashyantaH samyagdR^iShTayo bhavanti, na punaranye, katakasthAnIyatvAt shuddhanayasya . ataH pratyagAtmadarshibhirvyavahAranayo nAnusartavyaH .

ath cha keShA.nchitkadAchitso.api prayojanavAn . yataH j~nAyakabhAvatvake kAraN use (AtmAko) jisame.n ek j~nAyakabhAv prakAshamAn hai aisA anubhav karate hai.n . yahA.N, shuddhanay katakaphalake sthAn par hai, isaliye jo shuddhanayakA Ashray lete hai.n ve hI samyak avalokan karanese samyagdR^iShTi hai.n, dUsare (jo ashuddhanayakA sarvathA Ashray lete hai.n ve) samyagdR^iShTi nahI.n hai.n . isaliye karmo.nse bhinna AtmAke dekhanevAlo.nko vyavahAranay anusaraN karane yogya nahI.n hai .

bhAvArtha :yahA.N vyavahAranayako abhUtArtha aur shuddhanayako bhUtArtha kahA hai . jisakA viShay vidyamAn na ho, asatyArtha ho, use abhUtArtha kahate hai.n . vyavahAranayako abhUtArtha kahanekA Ashay yah hai kishuddhanayakA viShay abhed ekAkArarUp nitya dravya hai, usakI dR^iShTime.n bhed dikhAI nahI.n detA; isalie usakI dR^iShTime.n bhed avidyamAn, asatyArtha hI kahanA chAhie . aisA na samajhanA chAhie ki bhedarUp koI vastu hI nahI.n hai . yadi aisA mAnA jAye to jaise vedAntamatavAle bhedarUp anityako dekhakar avastu mAyAsvarUp kahate hai.n aur sarvavyApak ek abhed nitya shuddhabrahmako vastu kahate hai.n vaisA siddha ho aur usase sarvathA ekAnta shuddhanayake pakSharUp mithyAdR^iShTikA hI prasa.ng Aye . isalie yahA.N aisA samajhanA chAhie ki jinavANI syAdvAdarUp hai, vah prayojanavash nayako mukhya-gauN karake kahatI hai . prANiyo.nko bhedarUp vyavahArakA pakSha to anAdi kAlase hI hai aur isakA upadesh bhI bahudhA sarva prANI paraspar karate hai.n . aur jinavANIme.n vyavahArakA upadesh shuddhanayakA hastAvalamba (sahAyak) jAnakar bahut kiyA hai; kintu usakA phal sa.nsAr hI hai . shuddhanayakA pakSha to kabhI AyA nahI.n aur usakA upadesh bhI viral haivah kahI.n kahI.n pAyA jAtA hai . isaliye upakArI shrIgurune shuddhanayake grahaNakA phal mokSha jAnakar usakA upadesh pradhAnatAse diyA hai ki‘‘shuddhanay bhUtArtha hai, satyArtha hai; isakA Ashray lenese samyagdR^iShTi ho sakatA hai; ise jAne binA jab tak jIv vyavahArame.n magna hai tab tak AtmAke j~nAnashraddhAnarUp nishchay samyaktva nahI.n ho sakatA .’’ aisA Ashay samajhanA chAhie ..11..

ab, ‘‘yah vyavahAranay bhI kisI kisIko kisI kAl prayojanavAn hai, sarvathA niShedh karane yogya nahI.n hai; isaliye usakA upadesh hai’’ yah kahate hai.n :


Page 25 of 642
PDF/HTML Page 58 of 675
single page version

suddho suddhAdeso NAdavvo paramabhAvadarisIhi.n .
vavahAradesidA puN je du aparame TThidA bhAve ..12..
shuddhaH shuddhAdesho j~nAtavyaH paramabhAvadarshibhiH .
vyavahAradeshitAH punarye tvaparame sthitA bhAve ..12..

ye khalu paryantapAkottIrNajAtyakArtasvarasthAnIya.n parama.n bhAvamanubhavanti teShA.n pratham- dvitIyAdyanekapAkaparamparApachyamAnakArtasvarAnubhavasthAnIyAparamabhAvAnubhavanashUnyatvAchChuddhadravyAdeshitayA samudyotitAskhalitaikasvabhAvaikabhAvaH shuddhanay evoparitanaikaprativarNikAsthAnIyatvAtparij~nAyamAnaH prayojanavAn; ye tu prathamadvitIyAdyanekapAkaparamparApachyamAnakArtasvarasthAnIyamaparama.n bhAvamanu- bhavanti teShA.n paryantapAkottIrNajAtyakArtasvarasthAnIyaparamabhAvAnubhavanashUnyatvAdashuddhadravyAdeshitayop-

dekhai param jo bhAv usako, shuddhanay j~nAtavya hai .
ThaharA ju aparamabhAvame.n, vyavahArase upadiShTa hai ..12..

gAthArtha :[paramabhAvadarshibhiH ] paramabhAvake dekhanevAleko to [shuddhAdeshaH ] shuddha (AtmA) kA upadesh karanevAlA [shuddhaH ] shuddhanay [j~nAtavyaH ] jAnane yogya hai; [punaH ] aur [ye tu ] jo jIv [aparame bhAve ] aparamabhAvame.n [sthitAH ] sthit hai.n ve [vyavahAradeshitAH ] vyavahAr dvArA upadesh karane yogya hai.n .

TIkA :jo puruSh antim pAkase utare hue shuddha suvarNake samAn (vastuke) utkR^iShTa bhAvakA anubhav karate hai.n unhe.n pratham, dvitIy Adi pAko.nkI paramparAse pachyamAn (pakAye jAte hue) ashuddha svarNake samAn jo anutkR^iShTa madhyam bhAv hai.n unakA anubhav nahI.n hotA; isalie, shuddhadravyako kahanevAlA honese jisane avichal akhaNDa ekasvabhAvarUp ek bhAv pragaT kiyA hai aisA shuddhanay hI, sabase U parakI ek prativarNikA (svarNa varNa) ke samAn honese, jAnaneme.n AtA huA prayojanavAn hai . parantu jo puruSh pratham, dvitIy Adi anek pAko.n (tAvo.n) kI parapamparAse pachyamAn ashuddha svarNake samAn jo (vastukA) anutkR^iShTa madhyam (bhAv) usakA anubhav karate hai.n unhe.n antim tAvase utare hue shuddha svarNake samAn utkR^iShTa bhAvakA anubhav nahI.n hotA; isaliye, ashuddha dravyako kahanevAlA honese jisane bhinna-bhinna ek-ek bhAvasvarUp anek bhAv dikhAye hai.n aisA vyavahAranay, vichitra (anek) varNamAlAke samAn honese, jAnaneme.n AtA (j~nAt hotA) huA us kAl prayojanavAn hai . isaprakAr apane apane samayame.n dono.n nay kAryakArI

4

Page 26 of 642
PDF/HTML Page 59 of 675
single page version

darshitaprativishiShTaikabhAvAnekabhAvo vyavahAranayo vichitravarNamAlikAsthAnIyatvAtparij~nAyamAnastadAtve prayojanavAn; tIrthatIrthaphalayoritthamev vyavasthitatvAt . ukta.n cha

‘‘jai jiNamaya.n pavajjah tA mA vavahAraNichChae muyah .
ekkeN viNA Chijjai tittha.n aNNeN uN tachcha.n ..’’
hai.n, kyo.nki tIrtha aur tIrthake phalakI aisI hI vyavasthiti hai . anyatra bhI kahA hai ki :
‘‘jai jiNamaya.n pavajjah tA mA vavahAraNichChae muyah .
ekkeN viNA Chijjai tittha.n aNNeN uN tachcha.n ..’’

[artha :AchArya kahate hai.n ki he bhavya jIvo.n ! yadi tum jinamatakA pravartan karanA chAhate ho to vyavahAr aur nishchayin dono.n nayo.nko mat Cho.Do; kyo.nki vyavahAranayake binA to tIrthavyavahAramArgakA nAsh ho jAyagA aur nishchayanayake binA tattva (vastu)kA nAsh ho jAyegA . ]

bhAvArtha :lokame.n soneke solah vAn (tAv) prasiddha hai.n . pandrahave.n vAn tak usame.n chUrI Adi parasa.nyogakI kAlimA rahatI hai, isalie tab tak vah ashuddha kahalAtA hai; aur tAv dete dete jab antim tAvase utaratA hai tab vah solah-vAn yA sau Ta.nchI shuddha sonA kahalAtA hai . jinhe.n solahavAnavAle sonekA j~nAn, shraddhAn tathA prApti huI hai unhe.n pandrah-vAn takakA sonA koI prayojanavAn nahI.n hotA, aur jinhe.n solah-vAnavAle shuddha sonekI prApti nahI.n huI hai unhe.n tab tak pandrah-vAn takakA sonA bhI prayojanavAn hai . isI prakAr yah jIv nAmak padArtha hai, jo ki pudgalake sa.nyogase ashuddha anekarUp ho rahA hai . usakA samasta paradravyo.nse bhinna, ek j~nAyakatvamAtrakA j~nAn, shraddhAn tathA AcharaNarUp prAptiyah tIno.n jinhe.n ho gaye hai.n, unhe.n pudgalasa.nyogajanit anekarUpatAko kahanevAlA ashuddhanay kuCh bhI prayojanavAn (kisI matalabakA) nahI.n hai; kintu jahA.N tak shuddhabhAvakI prApti nahI.n huI vahA.N tak jitanA ashuddhanayakA kathan hai utanA yathApadavI prayojanavAn hai . jahA.n tak yathArtha j~nAnashraddhAnakI prAptirUp samyagdarshanakI prApti nahI.n huI ho, vahA.n tak to jinase yathArtha upadesh milatA hai aise jinavachano.nko sunanA, dhAraN karanA tathA jinavachano.nko kahanevAle shrI jin- gurukI bhakti, jinabimbake darshan ityAdi vyavahAramArgame.n pravR^itta honA prayojanavAn hai; aur jinhe.n shraddhAnj~nAn to hue hai; kintu sAkShAt prApti nahI.n huI unhe.n pUrvakathit kArya, paradravyakA Alamban Cho.DnerUp aNuvrat-mahAvratakA grahaN, samiti, gupti aur pa.nch parameShThIkA dhyAnarUp pravartan tathA us prakAr pravartan karanevAlo.nkI sa.ngati eva.n visheSh jAnaneke liye shAstro.nkA


Page 27 of 642
PDF/HTML Page 60 of 675
single page version

(mAlinI)
ubhayanayavirodhadhva.nsini syAtpadA.nke
jinavachasi ramante ye svaya.n vAntamohAH
.
sapadi samayasAra.n te para.n jyotiruchchai-
ranavamanayapakShAkShuNNamIkShanta ev
..4..
abhyAs karanA ityAdi vyavahAramArgame.n svaya.n pravartan karanA aur dUsaro.nko pravartan karAnAaise
vyavahAranayakA upadesh a~N.hgIkAr karanA prayojanavAn hai . vyavahAranayako katha.nchit asatyArtha
kahA gayA hai; kintu yadi koI use sarvathA asatyArtha jAnakar Cho.D.h.h de to vah shubhopayogarUp
vyavahArako Cho.D.h.h degA aur use shuddhopayogakI sAkShAt prApti to nahI.n huI hai, isalie ulTA
ashubhopayogame.n hI Akar, bhraShTa hokar, chAhe jaisI svechChArUp pravR^itti karegA to vah narakAdi
gati tathA paramparAse nigodako prApta hokar sa.nsArame.n hI bhramaN karegA
. isalie shuddhanayakA
viShay jo sAkShAt shuddha AtmA hai usakI prApti jab tak na ho tab tak vyavahAr bhI
prayojanavAn hai
aisA syAdvAd matame.n shrI guruo.nkA upadesh hai ..12..
isI arthakA kalasharUp kAvya TIkAkAr kahate hai.n :

shlokArtha :[ubhay-nay virodh-dhva.nsini ] nishchay aur vyavahArin do nayo.nke viShayake bhedase paraspar virodh hai; us virodhakA nAsh karanevAlA [syAt-pad-a~N.hke ] ‘syAt’-padase chihnit jo [jinavachasi ] jin bhagavAnakA vachan (vANI) hai usame.n [ye ramante ] jo puruSh ramate hai.n ( - prachur prIti sahit abhyAs karate hai.n) [te ] ve [svaya.n ] apane Ap hI (anya kAraNake binA) [vAntamohAH ] mithyAtvakarmake udayakA vaman karake [uchchaiH para.n jyotiH samayasAra.n ] is atishayarUp paramajyoti prakAshamAn shuddha AtmAko [sapadi IkShante ev ] tatkAl hI dekhate hai.n . vah samayasArarUp shuddha AtmA [anavam ] navIn utpanna nahI.n huA, kintu pahale karmo.nse AchChAdit thA so vah pragaT vyaktirUp ho gayA hai . aur vah [anay-pakSha-akShuNNam ] sarvathA ekAntarUp kunayake pakShase khaNDit nahI.n hotA, nirbAdh hai . vyavahAranayake upadeshase aisA nahI.n samajhanA chAhie ki AtmA paradravyakI kriyA kar sakatA hai, lekin aisA samajhanA ki vyavahAropadiShTa shubh bhAvo.nko AtmA vyavahArase kar sakatA hai . aur us upadeshase aisA

bhI nahI.n samajhanA chAhie ki shubh bhAv karanese AtmA shuddhatAko prApta karatA hai, parantu aisA samajhanA
ki sAdhak dashAme.n bhUmikAke anusAr shubh bhAv Aye binA nahI.n rahate
.