Samaysar-Hindi (itrans transliteration). BhagwAn shri kundkundAchAryadev; BhagwAn kundakundAchAryke sambadhame ullekh; Sadgurudevshreeke hrudyodgar; Sadgurudev stuti; VishayanukramaNikA; ShAstra swAdhyAya kA prArambhik mangalAcharan; Purvarang; Kalash: 1-3 ; Gatha: 1-2.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 34

 


Page -11 of 642
PDF/HTML Page 22 of 675
single page version

OM
bhagavAn shrI kundakundAchAryadevake sambandhame.n
ullekh
vandyo vibhurbhbhuvi na kai rih kauNDakundaH
ku nda-prabhA-praNayi-kIrti-vibhUShitAshaH
.
yashchAru-chAraN-karAmbujacha~ncharIk -
shchakre shrutasya bharate prayataH pratiShThAm
..
[chandragiri parvatakA shilAlekh ]
artha :kundapuShpakI prabhA dhAraN karanevAlI jinakI kIrti dvArA dishAe.N
vibhUShit huI hai.n, jo chAraNo.nkechAraNaR^iddhidhArI mahAmuniyo.nkesundar hastakamalo.nke
bhramar the aur jin pavitrAtmAne bharatakShetrame.n shrutakI pratiShThA kI hai, ve vibhu kundakunda
is pR^ithvI par kisase vandya nahI.n hai.n ?
........koNDaku ndo yatIndraH ..
rajobhiraspR^iShTatamatvamanta-
rbAhyepi sa.nvya~njayitu.n yatIshaH
.
rajaHpada.n bhUmitala.n vihAy
chachAr manye chatura~N.hgula.n saH
..
[vi.ndhyagirishilAlekh ]

❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈


Page -10 of 642
PDF/HTML Page 23 of 675
single page version

artha :yatIshvar (shrI kundakundasvAmI) rajaHsthAnakobhUmitalako
Cho.Dkar chAr a.ngul Upar AkAshame.n gaman karate the usake dvArA mai.n aisA samajhatA hU.N
ki
ve antarame.n tathA bAhyame.n rajase (apanI) atyanta aspR^iShTatA vyakta karate the
(antarame.n ve rAgAdik malase aspR^iShTa the aur bAhyame.n dhUlase aspR^iShTa the) .
jai paumaNa.ndiNAho sIma.ndharasAmidivvaNANeN .
Na vibohai to samaNA ka ha.n sumagga.n payANa.nti ..
[darshanasAr]
artha :(mahAvidehakShetrake vartamAn tIrtha.nkaradev) shrI sImandharasvAmIse prApta
hue divya j~nAn dvArA shrI padmanandinAthane (shrI kundakundAchAryadevane) bodh na diyA hotA
to munijan sachche mArgako kaise jAnate ?
he kundakundAdi AchAryo.n ! Apake vachan bhI svarUpAnusandhAname.n is pAmarako
param upakArabhUt hue hai.n . usake liye mai.n Apako atyanta bhaktipUrvak namaskAr karatA
hU.N . [shrImad rAjachandra ]]
bhagavAn shrI kundakundAchAryadevakA hamAre upar bahut upakAr hai, ham unake
dAsAnudAs hai . shrImadbhagavatkundakundAchAryadev mahAvidehakShetrame.n sarvaj~na vItarAg shrI
sIma.ndhar bhagavAnake samavasaraName.n gaye the aur ve vahA.N ATh din rahe the usame.n leshamAtra
sha.nkA nahI.n hai
. vah bAt vaisI hI hai.n; kalpanA karanA nahI.n, nA kahanA nahI.n; mAno to
bhI vaise hI hai, na mAno to bhI vaise hI hai . yathAtathya bAt hai, akSharashaH satya hai,
pramANasiddha hai . [pUjya gurudev shrI kAnajIsvAmI ]
❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈

Page -9 of 642
PDF/HTML Page 24 of 675
single page version

hR^idayodgAr
(sva hastAkSharame.n)
[ bhAShAntar ]
OM
namaH siddhebhyaH
bhagavAn ku.ndaku.nd
AchAryadev samayaprAbhR^itame.n kahate hai.n
ki, ‘mai.n jo yah bhAv kahanA
chAhatA hU.N, vah antarake
AtmasAkShIke pramAN dvArA pramAN
karanA kyo.nki yah anubhavapradhAn
gra.nth hai, usame.n mujhe vartate sva-
Atmavaibhav dvArA kahA jA rahA
hai’ aisA kahakar gAthA 6 me.n
AchArya bhagavAn kahate hai.n ki,
‘Atmadravya apramatta nahI.n aur
pramatta nahI.n hai arthAt un do
avasthAo.nkA niShedh karatA mai.n
ek jAnanahAr akha.nD hU.N
yah

merI vartamAn vartatI dashAse kah rahA hU.N’ . munitvarUp dashA apramatta va pramattain do bhUmikAme.n hajAro.n bAr AtI-jAtI hai.n, us bhUmikAme.n vartate mahA-munikA yah kathan hai .

samayaprAbhR^it arthAt samayasArarUpI upahAr . jaise rAjAko milaneke lie upahAr lekar jAnA hotA hai . us bhA.nti apanI param utkR^iShTa AtmadashArUp paramAtmadashA pragaT karaneke lie samayasAr jo samyagdarshan-j~nAn-chAritrasvarUp AtmA, usakI pariNatirUp upahAr dene par paramAtmadashA siddhadashA pragaT hotI hai .

yah shabdabrahmarUp paramAgamase darshit ekatvavibhakta AtmAko pramAN karanA . ‘hA.N’se hI svIkR^it karanA, kalpanA nahI.n karanA; isakA bahumAn karanevAlA bhI mahAbhAgyashAlI hai .

L

Page -8 of 642
PDF/HTML Page 25 of 675
single page version

background image
shrI sadgurudev-stuti
(harigIt)
sa.nsArasAgar tAravA jinavANI Che naukA bhalI,
j~nAnI sukAnI maLyA vinA e nAv paN tAre nahI.n;
A kALamA.n shuddhAtmaj~nAnI sukAnI bahu bahu dohyalo,
muj puNyarAshi phaLyo aho ! guru k hAn tu.n nAvik maLyo.
(anuShTup)
aho ! bhakta chidAtmAnA, sIma.ndhar-vIr-ku.n danA !
bAhyA.ntar vibhavo tArA, tAre nAv mumukShunA.n.
(shikhariNI)
sadA draShTi tArI vimaL nij chaitanya nIrakhe,
ane j~naptimA.nhI darav-guN-paryAy vilase;
nijAla.nbIbhAve pariNati svarUpe jaI bhaLe,
nimitto vahevAro chidaghan viShe kA.nI na maLe.
(shArdUlavikrIDit)
haiyu.n ‘sat sat, j~nAn j~nAn’ dhabake ne vajravANI ChUTe,
je vajre sumumukShu sattva jhaLake ; paradravya nAto tUTe;
rAgadveSh ruche na, ja.np na vaLe bhAve.ndrimA.na.nshamA.n,
Ta.nkotkIrNa aka.n pa j~nAn mahimA hR^idaye rahe sarvadA.
(vasa.ntatilakA)
nitye sudhAjharaN cha.ndra ! tane namu.n hu.n,
ka ruNA akAraN samudra ! tane namu.n hu.n;
he j~nAnapoShak sumegh ! tane namu.n hu.n,
A dAsanA jIvanashilpI ! tane namu.n hu.n.
(sragdharA)
U.nDI U.nDI, U.nDethI sukhanidhi satanA vAyu nitye vaha.ntI,
vANI chinmUrti ! tArI ur-anubhavanA sUkShma bhAve bharelI;
bhAvo U.nDA vichArI, abhinav mahimA chittamA.n lAvI lAvI,
khoyelu.n ratna pAmu.n,
manarath manano; pUrajo shakti shALI !
rachayitA : hi.nmatalAl jeThAlAl shAh

Page -7 of 642
PDF/HTML Page 26 of 675
single page version

background image
viShayAnukramaNikA
viShay
gAthA
viShay
gAthA
(ThIk) hai
. ...................................
3
pUrvara.ng
jIvake judApan aur ekapanAkA pAnA durlabh hai;
(pratham 38 gAthAo.nme.n ra.ngabhUmisthal bA.NdhA hai,
usame.n jIv nAmake padArthakA svarUp kahA hai
kyo.nki ba.ndhakI kathA to sabhI prANI karate hai.n,
ekatvakI kathA virale jAnate hai.n jo ki
durlabh hai, us sambandhI kathan
.
)
1
ma.ngalAcharaN, granthapratij~nA ............................
yah jIv-ajIvarUp Chah dravyAtmak lok hai,
. ............
4
is kathAko ham sarva nij vibhavase kahate hai.n,
isame.n dharma, adharma, AkAsh, kAl ye chAr
dravya to svabhAvapariNatisvarUp hI hai.n aur
jIv-pudgaladravyake anAdikAlake sa.nyogase
vibhAvapariNati bhI hai, kyo.nki sparsha, ras, ga.ndh,
varNa aur shabdarUp mUrtik pudgalo.nko dekhakar
yah jIv rAgadveShamoharUp pariNamatA hai aur
isake nimittase pudgal karmarUp hokar jIvake
sAth ba.NdhatA hai
usako anya jIv bhI apane anubhavase parIkShA
kar grahaN karanA
. ............................
5
shuddhanayase dekhiye to jIv apramatta-pramatta dono.n
dashAo.nse judA ek j~nAyakabhAvamAtra hai, jo
jAnanevAlA hai vahI jIv hai, us sambandhI
.
6
is j~nAyakabhAvamAtra AtmAke darshan-j~nAn-
chAritrake bhedase bhI ashuddhapan nahI.n hai, j~nAyak
hai vah j~nAyak hI hai
.
is tarah in dono.nkI
. ........................
7
anAdise ba.ndhAvasthA hai
.
jIv jab nimitta
pAkar rAgAdirUp nahI.n pariNamatA tab navIn
karma nahI.n ba.ndhate, purAne karma jha.D.h.h jAte hai.n,
isaliye mokSha hotI hai; aise jIvakI svasamay-
parasamayarUp pravR^itti hai
vyavahAranay AtmAko ashuddha kahatA hai; us
8
vyavahAranayake upadeshakA prayojan
. ..........
vyavahAranay paramArthakA pratipAdak kaise
.
jab jIv
9-10
hai ? .............................................
samyagdarshanaj~nAnachAritrabhAvarUp apane sva-
bhAvarUp pariNamatA hai tab svasamay hotA hai
aur jab tak mithyA-darshanaj~nAn-chAritrarUp
pariNamatA hai tab tak vah pudgalakarmame.n ThaharA
huA parasamay hai, aisA kathan
shuddhanay satyArtha aur vyavahAranay asatyArtha kahA
gayA hai
. ........................................
11
jo svarUpake shuddha paramabhAvako prApta ho gaye
. ..............
2
unako to shuddhanay hI prayojanavAn hai, aur jo
sAdhak avasthAme.n hai.n unake vyavahAranay bhI
prayojanavAn hai, aisA kathan
jIvake pudgalakarmake sAth ba.ndh honese
. ................
12
parasamayapan hai so sundar nahI.n hai, kyo.nki
isame.n jIv sa.nsArame.n bhramatA anek tarahake duHkh
pAtA hai; isaliye svabhAvame.n sthir ho
sabase
jIvAditattvo.nko shuddhanayase jAnanA so samyaktva
13
hai, aisA kathan
. ..............................
judA ho akelA sthir hotabhI sundar
shuddhanayakA viShayabhUt AtmA baddhaspR^iShTa, anya,

Page -6 of 642
PDF/HTML Page 27 of 675
single page version

viShay
gAthA
viShay
gAthA
aniyat, visheSh aur sa.nyuktain pA.Nch
adhyavasAnAdibhAv pudgalamay hai.n, jIv nahI.n hai.n,
bhAvo.nse rahit hone sambandhI kathan
. .........
aisA kathan
............................
14
45
adhyavasAnAdibhAvako vyavahAranayase jIv kahA
shuddhanayake viShayabhUt AtmAko jAnanA so
gayA hai; tathA usakA dR^iShTA.nt
. ........
46-48
samyagj~nAn hai, aisA kathan
. ...................
15
paramArtharUp jIvakA svarUp
. ...........
49
samyagdarshanaj~nAnachAritrarUp AtmA hI sAdhuke
varNako Adi lekar guNasthAn paryanta jitane bhAv
sevan karane yogya hai, usakA dR^iShTA.ntasahit
kathan
hai.n ve jIvake nahI.n hai.n, aisA Chah gAthAo.nme.n
kathan
. ...................................
16-18
. .................................
50-55

shuddhanayake viShayabhUt AtmAko jab tak na jAne

ye varNAdik bhAv jIvake hai.n aisA vyavahAranay
tab tak ve jIv aj~nAnI hai.n
..........
19
kahatA hai, nishchayanay nahI.n kahatA, aisA
dR^iShTA.ntapUrvak kathan
apratibuddha(aj~nAnI)ko kaise pahichAnA jA
. ...................
56-60
sakatA hai ? ..............................
20-22
23-25
varNAdik bhAvo.nkA jIvake sAth tAdAtmya koI
aj~nAnI mAne, usakA niShedh
. ........
61-68
aj~nAnIko samajhAnekI rIti
. ..............
2. kartAkarma adhikAr
aj~nAnIne jIvdehako ek dekhakar tIrtha~N.hkarakI
aj~nAnI jIv krodhAdime.n jab tak vartatA hai tab
stutikA prashna kiyA, usakA uttar
. .
26-27
tak karmakA ba.ndh karatA hai
. ........
69-70
is uttarame.n jIv dehakI bhinnatAkA dR^ishya tathA
Asrav aur AtmAkA bhedaj~nAn hone par bandha nahI.n
jitendriy, jitamoh aur kShINamoh
. ..
28-33
hotA
. ...................................
71
72
73
chAritrame.n jo pratyAkhyAn kahaneme.n AtA hai vah kyA
j~nAnamAtrase hI bandhakA nirodh kaise hotA hai ?
Asravo.nse nivR^itta honekA vidhAn
hai ? aise shiShyake prashnakA uttar diyA hai ki
pratyAkhyAn j~nAn hI hai
. ......
. ................
34-35
j~nAn honekA aur Asravo.nkI nivR^ittikA samakAl
anubhUti dvArA parabhAvake tathA j~neyabhAvake
kaise hai ? usakA kathan
. ...........
74
75
bhedaj~nAnake prakAr
........................
36-
37
j~nAnasvarUp hue AtmAkA chihna
. .......
darshanaj~nAnachAritrasvarUp pariNat hue AtmAkA
Asrav aur AtmAkA bhedaj~nAn hone par
svarUp kah kar ra.ngabhUmikA sthal (38
gAthAo.nme.n) pUrNa
AtmA j~nAnI hotA hai tab kartR^ikarmabhAv bhI nahI.n
hotA
. ..............................
76-79
. ...................................
38
jIv-pudgalakarmake paraspar namitta-naimittik
1. jIv-ajIv adhikAr
bhAv hai to bhI kartR^ikarmabhAv nahI kahA jA
sakatA

jIvakA svarUp na jAnanese aj~nAnIjan jIvakI

. ................................
80-82
kalpanA adhyavasAnAdi bhAvarUp anyathA
karate hai.n, is prakArakA varNan
nishchayanayase AtmA aur karmake kartR^ikarmabhAv
. .......
39-43
aur bhoktR^i bhogyabhAv nahI.n hai.n, apane me.n hI
kartR^ikarmabhAv aur bhoktR^i bhogyabhAv hai.n

jIvakA svarUp anyathA kalpate hai.n, unake

83
.
niShedhakI gAthA
. .........................
44

Page -5 of 642
PDF/HTML Page 28 of 675
single page version

viShay
gAthA
viShay
gAthA

vyavahAranay AtmA aur pudgalakarmake kartR^i-

jIv nimittabhUt banane par karmakA pariNAm hotA
karmabhAv aur bhoktR^i bhogyabhAv kahatA hai
.
huA dekhakar upachArase kahA jAtA hai ki yah
karma jIvane kiyA
84
. ..................
AtmAko pudgalakarmakA kartA aur bhoktA mAnA
105-108
jAy to mahAn doShsvaparake abhinna-
mithyAtvAdi sAmAnya Asrav aur guNasthAnarUp
panekA prasa.ngAtA hai; vah mithyAtva honese
unake visheSh ba.ndhake kartA hai.n, nishchayakar
inakA jIv kartAbhoktA nahI.n hai
jinadevako sammat nahI.n hai
. ........
85-86
....
109-112
mithyAtvAdi Asrav jIv-ajIvake bhedase
jIv aur Asravo.nkA bhed dikhalAyA hai; abhed
do prakArake hai.n, aisA kathan aur
usakA hetu
kahaneme.n dUShaN diyA hai
. .............
113-115
. .........................
87-88
sA.nkhyamatI, puruSh aur prakR^itiko apariNAmI
AtmAke mithyAtva, aj~nAn, aviratiye tIn
kahate hai.n usakA niShedh kar puruSh aur
pudgalako pariNAmI kahA hai
pariNAm anAdi hai.n; unakA kartR^ipanA aur unake
nimittase pudgalakA karmarUp honA
. ......
116-125
.
89-92
j~nAnase j~nAnabhAv aur aj~nAnase aj~nAnabhAv hI
AtmA mithyAtvAdibhAvarUp na pariName tab karmakA
utpanna hotA hai
. ......................
126-131
kartA nahI.n hai
. .......................
93
aj~nAnI jIv dravyakarma ba.ndhanekA nimittarUp
aj~nAnase karma kaise hotA hai aisA shiShyakA prashna
aj~nAnAdi bhAvo.nkA hetu hotA hai
....
132-136
aur usakA uttar
...................
94-95
pudgalake pariNAm to jIvase jude hai.n aur jIvake
karmake kartApanakA mUl aj~nAn hI hai
.
......
96
97
137-140
pudgalase jude hai.n
. ....................
j~nAnake hone par kartApan nahI.n hotA
.
......
karma jIvase baddhaspR^iShTa hai yA abaddhaspR^iShTa aise
vyavahArI jIv pudgalakarmakA kartA AtmAko
shiShyake prashnakA nishchay-vyavahAr dono.n nayo.nse
uttar
kahate hai.n, yah aj~nAn hai
...........
98-99
141
. ..................................
AtmA pudgalakarmakA kartA nimitta-naimittik-
jo nayo.nke pakShase rahit hai vah kartR^ikarmabhAvase
bhAvase bhI nahI.n hai; AtmAke yog-upayog hai.n
ve nimitta-naimittikabhAvase kartA hai.n aur yog-
upayogakA AtmA kartA hai
rahit samayasArshuddha AtmA
hai aisA
142-144
kahakar adhikAr pUrNa
. .............
. .............
100
101
3. puNya-pAp adhikAr
j~nAnI j~nAnakA hI kartA hai
. ..................
145
146
147
shubhAshubh karmake svabhAvakA varNan
.........
aj~nAnI bhI apane aj~nAnabhAvakA hI kartA hai,
dono.n hI karma bandhake kAraN hai.n
. ..........
pudgalakarmakA kartA to j~nAnI yA aj~nAnI koI
nahI.n hai, kyo.nki paradravyo.nke paraspar kartR^ikarma-
bhAv nahI.n hai.n
isaliye dono.n karmo.nkA niShedh
. .............
. .............................
usakA dR^iShTA.nt aur AgamakI
102
148-150
sAkShI
. .................................
ek dravya anya dravyakA kuCh bhI kar sakatA
nahI.n
. .................................
151
103-104
j~nAn mokShakA kAraN hai
. .....................

Page -4 of 642
PDF/HTML Page 29 of 675
single page version

viShay
gAthA
viShay
gAthA

vratAdik pAlai to bhI j~nAn binA mokSha

5. sa.nvar adhikAr
nahI.n hai
. .................................
152-153
sa.nvarakA mUl upAy bhedavij~nAn hai usakI

puNyakarmake pakShapAtIkA doSh

. ...........
154
181-183
rItikA tIn gAthAo.nme.n kathan
. ......

j~nAnako hI paramArthasvarUp mokShakA kAraN kahA

bhedavij~nAnase hI shuddha AtmAkI prApti
hai, aur anyakA niShedh kiyA hai
...
155-156
hotI hai, aisA kathan
..................
184-185

karma mokShake kAraNakA ghAt karatA hai aisA dR^iShTA.nt

shuddha AtmAkI prAptise hI sa.nvar hotA
dvArA kathan
. ............................
157-159
hai, aisA kathan
. .......................
186
sa.nvar honekA prakArtIn gAthAo.nme.n
. .
karma Ap hI bandhasvarUp hai
. ..........
160
187-189
sa.nvar honeke kramakA kathan; adhikAr
karma bandhake kAraNarUp bhAvasvarUp hai arthAt
pUrNa
......................................
mithyAtva-aj~nAn-kaShAyarUp hai aisA kathan,
aur tIsarA adhikAr pUrNa
190-192
. ..........
161-163
6. nirjarA adhikAr
4. Asrav adhikAr
dravyanirjarAkA svarUp
. .......................
193
194
195
196
197
Asravake svarUpakA varNan arthAt mithyAtva,
bhAvanirjarAkA svarUp
. .......................
avirati, kaShAy aur yogye jIv-
j~nAnakA sAmarthya
...............................
ajIvake bhedase do prakArake hai.n aur ve
bandhake kAraN hai.n, aisA kathan
vairAgyakA sAmarthya
. ...........................
164-165
. .....
j~nAn-vairAgyake sAmarthyakA dR^iShTA.ntapUrvak kathan
.
166
j~nAnIke un Asravo.nkA abhAv kahA hai
. .
samyagdR^iShTi sAmAnyarUpase tathA visheSharUpase
jIvake rAg-dveSh-moharUp aj~nAnamay pariNAm
sva-parako kis rItise jAnatA hai, us
sambandhI kathan
167
hai.n, ve hI Asrav hai.n
. ....................
. ........................
198-199
rAgAdikase amishrit j~nAnamay bhAvakI
samyagdR^iShTi j~nAn-vairAgyasampanna hotA hai
. ..
200
168
169
utpatti
. ....................................
rAgI jIv samyagdR^iShTi kyo.n nahI.n hotA

j~nAnIke dravya-Asravo.nkA abhAv

. ..........
hai, us sambandhI kathan
. ..............
201-202

‘j~nAnI nirAsrav kis tarah hai’ aise

aj~nAnI rAgI prANI rAgAdikako apanA pad
shiShyake prashnakA uttar
. ..................
170
jAnatA hai; us padako Cho.D.h.h apane
ek vItarAg j~nAyakabhAvapadame.n sthir
honekA upadesh

aj~nAnI aur j~nAnIke AsravakA hone aur na

203
. ...........................
honekA yuktipUrvak varNan
...........
171-176
AtmAkA pad ek j~nAyakasvabhAv hai aur vah hI

rAg-dveSh-moh aj~nAnapariNAm hai, vahI

mokShakA kAraN hai; j~nAname.n jo bhed hai.n ve karmake
kShayopashamake nimittase hai.n
ba.ndhake kAraNarUp Asrav hai; vah j~nAnIke
nahI.n hai; isaliye j~nAnIke karmaba.ndh bhI nahI.n
hai
. ...............
204
.
adhikAr pUrNa
. .................
177-180
j~nAn j~nAnase hI prApta hotA hai
. ..........
205-206

Page -3 of 642
PDF/HTML Page 30 of 675
single page version

viShay
gAthA
viShay
gAthA

j~nAnI parako kyo.n nahI.n grahaN karatA, aise

yah adhyavasAy kyA hai ? aise shiShyake

shiShyake prashnakA uttar

. ..................
prashnakA uttar
..............................
271
207
208

parigrahake tyAgakA vidhAn

...................
is adhyavasAnakA niShedh hai vah

j~nAnIke sab parigrahakA tyAg hai

.
209-217
vyavahAranayakA hI niShedh hai
. ............
272

karmake phalakI vA.NChAse karma karatA hai vah

jo keval vyavahArakA hI avala.nban karatA hai vah

karmase lipta hotA hai; j~nAnIke vA.NChA nahI.n honese vah karmase lipta nahI.n hotA hai, usakA dR^iShTA.nt dvArA kathan

aj~nAnI aur mithyAdR^iShTi hai; kyo.nki isakA
avala.nban abhavya bhI karatA hai, vrat, samiti,
gupti pAlatA hai, gyArah a.ng pa.DhtA hai, to bhI
use mokSha nahI.n hai
. ...........
218-227

samyaktvake ATh a.ng hai.n, uname.nse pratham

. ........................
273
274

to samyagdR^iShTi niHsha.nk tathA sAt bhay rahit hai, aisA kathan

shAstro.nkA j~nAn hone par bhI abhavya aj~nAnI hai
.
. ................
228-229
abhavya dharmakI shraddhA karatA hai vah bhAgahetu

niShkA.nkShitA, nirvichikitsA, amUDhatva, upagUhan,

dharmakI hI hai, mokShahetu dharmakI nahI.n
. ..
275

sthatikaraN, vAtsalya, prabhAvanAinakA

vyavahAr-nishchayanayakA svarUp
. .........
276-277

nishchayanayakI pradhAnatAse varNan

........
230-236
rAgAdik bhAvo.nkA nimitta AtmA hai yA paradravya ?

7. bandha adhikAr

usakA uttar
. ..........................
278-282
237-241

bandhake kAraNakA kathan

. ................
AtmA rAgAdikakA akArak hI kis rItise hai,

aise kAraNarUp AtmA na pravarte to bandha na

usakA udAharaNapUrvak kathan
........
283-287
242-246

ho, aisA kathan

........................
8. mokSha adhikAr
mithyAdR^iShTiko jisase bandha hotA hai, us
mokShakA svarUp karmaba.ndhase ChUTanA hai; jo jIv
Ashayako pragaT kiyA hai aur vah Ashay
aj~nAn hai, aisA siddha kiyA hai
ba.ndhakA Ched nahI.n karatA hai, parantu mAtra ba.ndhake
svarUpako jAnakar hI sa.ntuShTa hai vah mokSha nahI.n
pAtA hai
247-258
. ....
aj~nAnamay adhyavasAy hI bandhakA
288-290
. ...............................
259-264
kAraN hai
. ..............................
bandhakI chintA karane par bhI bandha nahI.n kaTatA
bAhyavastu bandhakA kAraN nahI.n hai, adhyavasAn
291
hai
. ..........................................
hI ba.ndhakA kAraN haiaisA kathan
.
265
292-293
bandha-Chedanase hI mokSha hotA hai
. .......
adhyavasAn apanI arthakriyA nahI.n karatA
bandhakA Ched kaise karanA, aise prashnakA uttar yah
266-267
honese mithyA hai
. ......................
hai ki karmabandhake Chedaneko praj~nAshastra hI
karaN hai
mithyAdR^iShTi aj~nAnarUp adhyavasAyase apanI
294
. ..................................
AtmAko anek avasthArUp karatA
hai, aisA kathan
praj~nArUp karaNase AtmA aur bandhadono.nko
268-269
. .......................
jude jude kar praj~nAse hI AtmAko grahaN
karanA, bandhako Cho.DnA
yah aj~nAnarUp adhyavasAy jinake nahI.n
295-296
. .............
hai ve muni karmase lipta nahI.n hote
. .....
270

Page -2 of 642
PDF/HTML Page 31 of 675
single page version

viShay
gAthA
viShay
gAthA

AtmAko praj~nAke dvArA kaise grahaN karanA,

jo AtmAko kartA mAnate hai.n unakA mokSha

us sambandhI kathan

......................
297-299
nahI.n hai, aisA kathan
. ...........
321-327

AtmAke sivAy anya bhAvakA tyAg karanA;

aj~nAnI apane bhAvakarmakA kartA hai, aisA

kaun j~nAnI parabhAvako par jAnakar grahaN karegA ? arthAt koI nahI.n karegA

yuktipUrvak kathan
. ..............
328-331
......
300
AtmAke kartApanA aur akartApanA jis tarah hai

jo paradravyako grahaN karatA hai vah aparAdhI hai,

us tarah syAdvAd dvArA terah gAthAo.nme.n siddha
kiyA hai.n

bandhaname.n pa.DtA hai; jo aparAdh nahI.n karatA, vah bandhaname.n nahI.n pa.DtA

. .........................
332-344
. ...............
301-303
304-305
bauddhamatI aisA mAnate hai.n ki karmako karanevAlA

aparAdhakA svarUp .............................. ‘shuddha AtmAke grahaNase mokSha kahA; parantu AtmA

dUsarA hai aur bhoganevAlA dUsarA hai; usakA
yuktipUrvak niShedh
. ..............
345-348

to pratikramaN Adi dvArA hI doSho.nse ChUT jAtA hai; to phi ra shuddha AtmAke grahaNakA kyA kAm hai ?’ aise shiShyake prashnakA uttar yah diyA hai ki pratikramaN-apratikramaNase rahit apratikramaNAdi-svarUp tIsarI bhUmikAse hIshuddha AtmAke grahaNase hI

kartR^ikarmakA bhed-abhed jaise hai usI tarah
nayavibhAg dvArA dR^iShTA.ntapUrvak kathan
.
349-355
nishchayavyavahArake kathanako, kha.DiyAke dR^iShTA.ntase
das gAthAo.nme.n spaShTa kiyA hai.n
.
356-365
‘j~nAn aur j~ney sarvathA bhinna hai.n’ aisA jAnaneke
AtmA nirdoSh
kAraN samyagdR^iShTiko viShayo.nke prati rAgadveSh
nahI.n hotA; ve mAtra aj~nAnadashAme.n pravartamAn
jIvake pariNAm hai.n

hotA hai

306-307
. ...................................
9. sarvavishuddhaj~nAn adhikAr
. .............
366-371

AtmAke akartApanA dR^iShTA.ntapUrvak kahate

anyadravyakA anyadravya kuCh nahI.n kar sakatA,
308-311
hai.n
. ...............................................
aisA kathan
.......................
372

kartApanA jIv aj~nAnase mAnatA hai; us

sparsha Adi pudgalake guN hai.n ve AtmAko kuCh
aj~nAnakA sAmarthya dikhAte hai.n
.................
312-313
aisA nahI.n kahate ki hamako grahaN karo aur
AtmA bhI apane sthAnase ChUTakar unako
jAnane nahI jAtA; parantu aj~nAnI jIv unase
vR^ithA rAg-dveSh karatA hai

jab tak AtmA prakR^itike nimittase

upajanA- vinashanA na Cho.De tab tak
vah kartA hotA hai
.........
. ..............
373-382
314-315
pratikramaN, pratyAkhyAn aur AlochanAkA
karmaphalakA bhoktR^i panA bhI AtmAkA svabhAv
svarUp
. ...........................
383-386
nahI.n hai, aj~nAnase hI vah bhoktA hotA hai
aisA kathan
.......................
jo karma aur karmaphalakA anubhav karatA huA
316-317
318-319
apaneko usarUp karatA hai vah navIn karmakA
ba.ndh karatA hai
j~nAnI karmaphalakA bhoktA nahI.n hai
..
.
(yahA.N par TIkAkAr AchArya-
j~nAnI kartA-bhoktA nahI.n hai, usakA
devane kR^it-kArit-anumodanAse man-vachan-
320
dR^iShTA.ntapUrvak kathan
. ..............

Page -1 of 642
PDF/HTML Page 32 of 675
single page version

viShay
gAthA
viShay
gAthA

kAyAse atIt, vartamAn aur anAgat karmake tyAgakA unachAs unachAs bha~N.hga dvArA kathan karake karmachetanAke tyAgakA vidhAn dikhAyA hai tathA ek sau a.DtAlIs prakR^itiyo.nke phalake tyAgakA kathan karake karmaphalachetanAke tyAgakA vidhAn dikhAyA hai

j~nAnamAtra kahaneme.n syAdvAdase virodh kaise nahI.n
AtA hai ? isako batAte hue, tathA ek hI
j~nAname.n upAyabhAv aur upeyabhAv dono.n kis
tarah banate hai.n ? yah batAte hue TIkAkAr
AchAryadev is ‘AtmakhyAti’ TIkAke
antame.n parishiShTarUpase syAdvAd aur upAy-
upey-bhAvake viShayame.n tho.DA kahanekI
pratij~nA karate hai.n
. .................................
387-389
. .................
589

j~nAnako samasta anya dravyo.nse bhinna batalAyA hai.n

. ......................
390-404
ek j~nAname.n hI ‘‘tat, atat, ek,
anek, sat, asat, nitya, anitya’’
in bhAvo.nke chaudah bhed kar unake 14
kAvya kahe hai.n
AtmA amUrtik hai, isaliye isake
pudgalamayI deh nahI.n hai
.........
405-407
. ..................
590
dravyali.ng dehamayI hai, isaliye dravyali.ng
j~nAn lakShaN hai aur AtmA lakShya hai, j~nAnakI
AtmAke mokShakA kAraN nahI.n hai;
darshanaj~nAnachAritra hI mokShamArga hai, aisA
kathan
prasiddhise hI AtmAkI prasiddhi hotI hai,
isaliye AtmAko j~nAnamAtra kahA hai
.
606
. ............................
408-410
ek j~nAnakriyArUp pariNat AtmAme.n hI ananta

mokShakA arthI darshanaj~nAnachAritrasvarUp

shaktiyA.N pragaT hai.n, uname.nse sai.ntAlIs
shaktiyo.nke nAm tathA lakShaNo.nkA kathan
mokShamArgame.n hI AtmAko pravartAve, aisA
upadesh kiyA hai
.
609
. ................
411-412
upAy-upeyabhAvakA varNan; usame.n, AtmA
jo dravyali.ngame.n mamatva karate hai.n ve samayasArako
pariNAmI honese sAdhakapanA aur siddhapanA
nahI.n jAnate hai.n
. ...................
413
ye dono.n bhAv achChI tarah banate hai.n,
aisA kathan
vyavahAranay hI muni-shrAvakake li.ngako
.......................
614
mokShamArga kahatA hai, aur nishchayanay kisI
li.ngako mokShamArga nahI.n kahatA
aisA
tho.De kalasho.nme.n, anek vichitratAse bhare
hue AtmAkI mahimA karake parishiShTa
sampUrNa
kathan
. ............................
414
. ...........................
618

is shAstrako pUrNa karate hue, usake abhyAs

TIkAkAr AchAryadevakA vaktavya,
AdikA phal kahate hai.n
. .......
415
AtmakhyAti TIkA sampUrNa
. ....
628
[parishiShTa pR^iShTha 592 se 629]
pa.n0 shrI jayachandajI ChAba.DAkA vaktavya,

is shAstrako ananta dharmavAle AtmAko

grantha samApta
. .....................
629
L

Page 0 of 642
PDF/HTML Page 33 of 675
single page version

namaH shrIsarvaj~navItarAgAy .
shAstra-svAdhyAyakA prAra.nbhik ma.ngalAcharaN
o.nkAra.n bindusa.nyukta.n nitya.n dhyAyanti yoginaH .
kAmada.n mokShada.n chaiv OMkArAy namo namaH ..1..
aviralashabdaghanaughaprakShAlitasakalabhUtalakala~N.hkA .
munibhirupAsitatIrthA sarasvatI haratu no duritAn ..2..
aj~nAnatimirAndhAnA.n j~nAnA~njanashalAkayA .
chakShurunmIlita.n yen tasmai shrIgurave namaH ..3..
shrIparamagurave namaH, paramparAchAryagurave namaH ..
sakalakaluShavidhva.nsaka.n, shreyasA.n parivardhaka.n, dharmasambandhaka.n, bhavyajIvamanaHpratibodhakAraka.n,
puNyaprakAshaka.n, pApapraNAshakamida.n shAstra.n shrIsamayasAranAmadheya.n, asya mUlagranthakartAraH
shrIsarvaj~nadevAstaduttaragranthakartAraH shrIgaNadharadevAH pratigaNadharadevAsteShA.n vachanAnusAramAsAdya
AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachita.n, shrotAraH sAvadhAnatayA shR^iNavantu
..
ma~N.hgala.n bhagavAn vIro ma~N.hgala.n gautamo gaNI .
ma~N.hgala.n kundakundAryo jainadharmo.astu ma~N.hgalam ..1..
sarvama~N.hgalamA~N.hgalya.n sarvakalyANakAraka.n .
pradhAna.n sarvadharmANA.n jaina.n jayatu shAsanam ..2..


Page 1 of 642
PDF/HTML Page 34 of 675
single page version

namaH paramAtmane.
shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt
shrI

samayasAr

pUrvara.ng
shrImadamR^itachandrasUrikR^itA AtmakhyAtivyAkhyAsamupetaH .
(anuShTubh)
namaH samayasArAy svAnubhUtyA chakAsate .
chitsvabhAvAy bhAvAy sarvabhAvAntarachChide ..1..

shrImadbhagavatkundakundAchAryadev kR^it mUl gAthAye.n aur shrImad amR^itachandrasUri kR^it AtmakhyAti nAmak TIkAke gujarAtI anuvAdakA

hindI rUpAntar
(ma.ngalAcharaN)
shrI paramAtamako praNami, shArad suguru manAy .
samayasAr shAsan karU.n deshavachanamay, bhAy ..1..
shabdabrahmaparabrahmake vAchakavAchyaniyog .
ma.ngalarUp prasiddha hvai, namo.n dharmadhanabhog ..2..
nay nay lahai sAr shubhavAr, pay pay dahai mAr dukhakAr .
lay lay gahai pAr bhavadhAr, jay jay samayasAr avikAr ..3..
1

Page 2 of 642
PDF/HTML Page 35 of 675
single page version

(anuShTubh)
anantadharmaNastattva.n pashyantI pratyagAtmanaH .
anekAntamayI mUrtirnityamev prakAshatAm ..2..
shabda, artha aru j~nAnsamayatray Agam gAye,
mat, siddhAnta ru kAlbhedatray nAm batAye;
inahi.n Adi shubh arthasamayavachake suniye bahu,
arthasamayame.n jIv nAm hai sAr, sunahu sahu;
tAtai.n ju sAr binakarmamal shuddha jIv shuddha nay kahai,
is grantha mA.Nhi kathanI sabai samayasAr budhajan gahai
..4..
nAmAdik Chah granthamukh, tAme.n ma.ngal sAr .
vighanaharan nAstikaharan, shiShTAchAr uchAr ..5..
samayasAr jinarAj hai, syAdvAd jinavain .
mudrA jin niragranthatA, namU.n karai sab chain ..6..

pratham, sa.nskR^it TIkAkAr shrImad amR^itachandrAchAryadev granthake prArambhame.n ma.ngalake liye iShTadevako namaskAr karate hai.n :

shlokArtha :[namaH samayasArAy ] ‘samay’ arthAt jIv nAmak padArtha, usame.n sAr jo dravyakarma, bhAvakarma, nokarma rahit shuddha AtmA, use merA namaskAr ho . vah kaisA hai ? [bhAvAy ] shuddha sattAsvarUp vastu hai . is visheShaNapadase sarvathA abhAvavAdI nAstiko.nkA mat khaNDit ho gayA . aur vah kaisA hai ? [chitsvabhAvAy ] jisakA svabhAv chetanAguNarUp hai . is visheShaNase guN-guNIkA sarvathA bhed mAnanevAle naiyAyiko.nkA niShedh ho gayA . aur vah kaisA hai ? [svAnubhUtyA chakAsate ] apanI hI anubhavanarUp kriyAse prakAshamAn hai, arthAt apaneko apanese hI jAnatA haipragaT karatA hai . is visheShaNase, AtmAko tathA j~nAnako sarvathA parokSha hI mAnanevAle jaiminIybhaTTaprabhAkarake bhedavAle mImA.nsako.nke matakA khaNDan ho gayA; tathA j~nAn anya j~nAnase jAnA jA sakatA hai, svaya.n apaneko nahI.n jAnatAaisA mAnanevAle naiyAyiko.nkA bhI pratiShedh ho gayA . aur vah kaisA hai ? [sarvabhAvAntarachChide ] apanese anya sarva jIvAjIv, charAchar padArtho.nko sarva kShetrakAlasambandhI, sarva visheShaNo.nke sAth, ek hI samayame.n jAnanevAlA hai . is visheShaNase, sarvaj~nakA abhAv mAnanevAle mImA.nsak AdikA nirAkaraN ho gayA . is prakArake visheShaNo.n (guNo.n) se shuddha AtmAko hI iShTadev siddha karake (use) namaskAr kiyA hai .


Page 3 of 642
PDF/HTML Page 36 of 675
single page version

(mAlinI)
parapariNatihetormohanAmno.anubhAvA-
daviratamanubhAvyavyAptikalmAShitAyAH
.

bhAvArtha :yahA.N ma.ngalake liye shuddha AtmAko namaskAr kiyA hai . yadi koI yah prashna kare ki kisI iShTadevakA nAm lekar namaskAr kyo.n nahI.n kiyA ? to usakA samAdhAn is prakAr hai :vAstavame.n iShTadevakA sAmAnya svarUp sarvakarmarahit, sarvaj~na, vItarAg, shuddha AtmA hI hai, isaliye is adhyAtmagranthame.n ‘samayasAr’ kahanese isame.n iShTadevakA samAvesh ho gayA . tathA ek hI nAm leneme.n anyamatavAdI matapakShakA vivAd karate hai.n un sabakA nirAkaraN, samayasArake visheShaNo.nse kiyA hai . aur anyavAdIjan apane iShTadevakA nAm lete hai.n usame.n iShTa shabdakA artha ghaTit nahI.n hotA, usame.n anek bAdhAe.N AtI hai.n, aur syAdvAdI jaino.nko to sarvaj~na vItarAgI shuddha AtmA hI iShTa hai . phi ra chAhe bhale hI us iShTadevako paramAtmA kaho, paramajyoti kaho, parameshvar, parabrahma, shiv, nira.njan, niShkala.nk, akShay, avyay, shuddha, buddha, avinAshI, anupam, achChedya, abhedya, paramapuruSh, nirAbAdh, siddha, satyAtmA, chidAna.nd, sarvaj~na, vItarAg, arhat, jin, Apta, bhagavAn, samayasAr ityAdi hajAro nAmo.nse kaho; ve sab nAm katha.nchit satyArtha hai.n . sarvathA ekAntavAdiyo.nko bhinna nAmo.nme.n virodh hai, syAdvAdIko koI virodh nahI.n hai . isaliye arthako yathArtha samajhanA chAhie .

pragaTai nij anubhav karai, sattA chetanarUp .
sab-j~nAtA lakhike.n namau.n, samayasAr sab-bhUp ..1..
ab sarasvatIko namaskAr karate hai.n

shlokArtha :[anekAntamayI mUrtiH ] jiname.n anek anta (dharma) hai.n aise jo j~nAn tathA vachan usamayI mUrti [nityam ev ] sadA hI [prakAshatAm ] prakAsharUp ho . kaisI hai vah mUrti ? [anantadharmaNaH pratyagAtmanaH tattva.n ] jo ananta dharmo.nvAlA hai aur jo paradravyo.nse tathA paradravyo.nke guNaparyAyo.nse bhinna eva.n paradravyake nimittase honevAle apane vikAro.nse katha.nchit bhinna ekAkAr hai aise AtmAke tattvako, arthAt asAdhAraNsajAtIy vijAtIy dravyo.nse vilakShaN nijasvarUpako, [pashyantI ] vah mUrti avalokan karatI hai .

bhAvArtha :yahA.N sarasvatIkI mUrtiko AshIrvachanarUpase namaskAr kiyA hai . laukikame.n jo sarasvatIkI mUrti prasiddha hai vah yathArtha nahI.n hai, isaliye yahA.N usakA yathArtha varNan kiyA hai . samyakj~nAn hI sarasvatIkI yathArtha mUrti hai . usame.n bhI sampUrNa j~nAn to kevalaj~nAn hai,


Page 4 of 642
PDF/HTML Page 37 of 675
single page version

mam paramavishuddhiH shuddhachinmAtramUrte-
rbhavatu samayasAravyAkhyayaivAnubhUteH
..3..

jisame.n samasta padArtha pratyakSha bhAsit hote hai.n . vah ananta dharma sahit Atmatattvako pratyakSha dekhatA hai isaliye vah sarasvatIkI mUrti hai . aur usIke anusAr jo shrutaj~nAn hai vah Atmatattvako parokSha dekhatA hai isaliye vah bhI sarasvatIkI mUrti hai . aur dravyashrut vachanarUp hai vah bhI usakI mUrti hai, kyo.nki vah vachano.nke dvArA anek dharmavAle AtmAko batalAtI hai . isaprakAr samasta padArtho.nke tattvako batAnevAlI j~nAnarUp tathA vachanarUp anekA.ntamayI sarasvatIkI mUrti hai; isIliye sarasvatIke vANI, bhAratI, shAradA, vAgdevI ityAdi bahutase nAm kahe jAte hai.n . yah sarasvatIke mUrti anantadharmo.nko ‘syAt’ padase ek dharmIme.n avirodharUpase sAdhatI hai, isaliye vah satyArtha hai . kitane hI anyavAdIjan sarasvatIkI mUrtiko anyathA (prakArAntarase) sthApit karate hai.n, kintu vah padArthako satyArtha kahanevAlI nahI.n hai .

yahA.N koI prashna karatA hai ki AtmAko anantadharmavAlA kahA hai, so usame.n ve ananta dharma kaun kaunase hai.n ? usakA uttar dete hue kahate hai.n kivastume.n astitva, vastutva, prameyatva, pradeshatva, chetanatva, achetanatva, mUrtikatva, amUrtikatva ityAdi (dharma) to guN hai.n; aur un guNo.nkA tIno.n kAlame.n samay-samayavartI pariNaman honA paryAy hai, jo ki ananta hai.n . aur vastume.n ekatva, anekatva, nityatva, anityatva, bhedatva, abhedatva, shuddhatva, ashuddhatva Adi anek dharma hai.n . ve sAmAnyarUp dharma to vachanagochar hai.n, kintu anya visheSharUp ananta dharma bhI hai.n jo ki vachanake viShay nahI.n hai.n, kintu ve j~nAnagamya hai.n . AtmA bhI vastu hai, isaliye usame.n bhI apane ananta dharma hai.n .

AtmAke ananta dharmo.nme.n chetanatva asAdhAraN dharma hai vah anya achetan dravyo.nme.n nahI.n hai . sajAtIy jIvadravya ananta hai.n, uname.n bhI yadyapi chetanatva hai tathApi sabakA chetanatva nijasvarUpase bhinna bhinna kahA hai, kyo.nki pratyek dravyake pradeshabhed honese vah kisIkA kisIme.n nahI.n milatA . vah chetanatva apane ananta dharmo.nme.n vyApak hai, isaliye use AtmAkA tattva kahA hai . use yah sarasvatIkI mUrti dekhatI hai aur dikhAtI hai . isaprakAr isake dvArA sarva prANiyo.nkA kalyAN hotA hai isaliye ‘sadA prakAsharUp raho’ isaprakAr isake prati AshIrvAdarUp vachan kahA ..2..

ab TIkAkAr is gra.nthakA vyAkhyAn karanekA phal chAhate hue pratij~nA karate hai.n :

shlokArtha :shrImad amR^itachandrAchAryadev kahate hai.n ki [samayasAravyAkhyayA ev ] is samayasAr (shuddhAtmA tathA grantha) kI vyAkhyA (TIkA) se hI [mam anubhUteH ] merI anubhUtikI


Page 5 of 642
PDF/HTML Page 38 of 675
single page version

ath sUtrAvatAr :
va.ndittu savvasiddhe dhuvamachalamaNovama.n gadi.n patte .
vochChAmi samayapAhuDamiNamo sudakevalIbhaNida.n ..1..
vanditvA sarvasiddhAn dhruvAmachalAmanaupamyA.n gati.n prAptAn .
vakShyAmi samayaprAbhR^itamida.n aho shrutakevalibhaNitam ..1..
arthAt anubhavanarUp pariNatikI [paramavishuddhiH ] param vishuddhi (samasta rAgAdi vibhAvapariNati
rahit utkR^iShTa nirmalatA) [bhavatu ] ho
. kaisI hai yah merI pariNati ? [parapariNatihetoH mohanAmnaH
anubhAvAt ] parapariNatikA kAraN jo moh nAmak karma hai, usake anubhAv (udayarUp vipAk)
se [aviratam anubhAvya-vyApti-kalmAShitAyAH ] jo anubhAvya (rAgAdi pariNAmo.n) kI vyApti hai
usase nirantar kalmAShit arthAt mailI hai
. aur mai.n kaisA hU.N ? [shuddha-chinmAtramUrteH ] dravyadR^iShTise shuddha
chaitanyamAtra mUrti hU.N .

bhAvArtha :AchAryadev kahate hai.n ki shuddha dravyArthikanayakI dR^iShTise to mai.n shuddha chaitanyamAtra mUrti hU.N . kintu merI pariNati mohakarmake udayakA nimitta pA karake mailI hairAgAdisvarUp ho rahI hai . isaliye shuddha AtmAkI kathanIrUp is samayasAr gra.nthakI TIkA karanekA phal yah chAhatA hU.N ki merI pariNati rAgAdi rahit shuddha ho, mere shuddha svarUpakI prApti ho . mai.n dUsarA kuCh bhI khyAti, lAbh, pUjAdiknahI.n chAhatA . isaprakAr AchAryane TIkA karanekI pratij~nAgarbhit usake phalakI prArthanA kI hai ..3..

ab mUlagAthAsUtrakAr shrImadbhagavatkundakundAchAryadev granthake prArambhame.n ma.ngalapUrvak pratij~nA karate hai.n

(harigItikA Chanda)
dhruv achal aru anupam gati pAye hue sab siddhako
mai.n va.nd shrutakevalikathit kahU.N samayaprAbhR^itako aho
..1..

gAthArtha :[dhruvAm ] dhruv, [achalAm ] achal aur [anaupamyA.n ] anupamin tIn visheShaNo.nse yukta [gati.n ] gatiko [prAptAn ] prApta hue [sarvasiddhAn ] sarva siddho.nko [vanditvA ] namaskAr karake [aho ] aho ! [shrutakevalibhaNitam ] shrutakevaliyo.nke dvArA kathit [ida.n ] yah [samayaprAbhR^itam ] samayasAr nAmak prAbhR^it [vakShyAmi ] kahU.NgA .


Page 6 of 642
PDF/HTML Page 39 of 675
single page version

ath prathamat ev svabhAvabhAvabhUtatayA dhruvatvamavala.nbamAnAmanAdibhAvAntaraparaparivR^itti- vishrA.ntivashenAchalatvamupagatAmakhilopamAnavilakShaNAdbhutamAhAtmyatvenAvidyamAnaupamyAmapavargasa.nj~nikA.n gatimApannAn bhagavataH sarvasiddhAn siddhatven sAdhyasyAtmanaH pratichChandasthAnIyAn bhAvadravyastavAbhyA.n svAtmani parAtmani cha nidhAyAnAdinidhanashrutaprakAshitatven nikhilArthasArthasAkShAtkArikevalipraNIt- tven shrutakevalibhiH svayamanubhavadbhirabhihitatven cha pramANatAmupagatasyAsya samayaprakAshak sya prAbhR^itA- hvayasyArhatpravachanAvayavasya svaparayoranAdimohaprahANAy bhAvavAchA dravyavAchA cha paribhAShaNamupakramyate .

TIkA :yahA.N (sa.nskR^it TIkAme.n) ‘ath’ shabda ma.ngalake arthako sUchit karatA hai . gra.nthake prAra.nbhame.n sarva siddho.nko bhAv-dravyastutise apane AtmAme.n tathA parake AtmAme.n sthApit karake is samay nAmak prAbhR^itakA bhAvavachan aur dravyavachanase paribhAShaN (vyAkhyAn) prArambha karate hai.nis prakAr shrI kundakundAchAryadev kahate hai.n . ve siddha bhagavAn, siddhatvake kAraN, sAdhya jo AtmA usake pratichChandake sthAn par hai.n,jinake svarUpakA sa.nsArI bhavyajIv chi.ntavan karake, unake samAn apane svarUpako dhyAkar, unhI.n ke samAn ho jAte hai.n aur chAro.n gatiyo.nse vilakShaN pa.nchamagatimokShako prApta karate hai.n . vah pa.nchamagati svabhAvasvarUp hai, isalie dhruvatvakA avalamban karatI hai . chAro.n gatiyA.N paranimittase hotI hai.n, isalie dhruv nahI.n kintu vinashvar hai.n . ‘dhruv’ visheShaNase pa.nchamagatime.n is vinashvaratAkA vyavachChed ho gayA . aur vah gati anAdikAlase parabhAvo.nke nimittase honevAle parame.n bhramaN, usakI vishrA.nti (abhAv)ke vash achalatAko prApta hai . is visheShaNase, chAro.n gatiyo.nme.n par nimittase jo bhramaN hotA hai, usakA pa.nchamagatime.n vyavachChed ho gayA . aur vah jagatme.n jo samasta upamAyogya padArtha hai.n unase vilakShaNadbhut mahimAvAlI hai, isalie use kisIkI upamA nahI.n mil sakatI . is visheShaNase chAro.n gatiyo.nme.n jo paraspar katha.nchit samAnatA pAI jAtI hai, usakA pa.nchamagatime.n nirAkaraN ho gayA . aur us gatikA nAm apavarga hai . dharma, artha aur kAmtrivarga kahalAte hai.n; mokShagati is vargame.n nahI.n hai, isalie use apavarga kahI hai .aisI pa.nchamagatiko siddha bhagavAn prApta hue hai.n . unhe.n apane tathA parake AtmAme.n sthApit karake, samayakA (sarva padArtho.nkA athavA jIv padArthakA) prakAshak jo prAbhR^it nAmak arhatpravachanakA avayav hai usakA, anAdikAlase utpanna hue apane aur parake mohakA nAsh karaneke lie paribhAShaN karatA hU.N . vah arhatpravachanakA avayav anAdinidhan paramAgam shabdabrahmase prakAshit honese, sarva padArtho.nke samUhako sAkShAt karanevAle kevalI bhagavAn sarvaj~nadev dvArA praNIt honese aur kevaliyo.nke nikaTavartI sAkShAt sunanevAle tathA svaya.n anubhav karanevAle shrutakevalI gaNadharadevo.nke dvArA kathit honese pramANatAko prApta hai . yah anya vAdiyo.nke AgamakI bhA.Nti Chadmastha (alpaj~nAniyo.n)kI kalpanA mAtra nahI.n hai ki jisakA apramAN ho .

bhAvArtha :gAthAsUtrame.n AchAryadevane ‘vakShyAmi’ kahA hai, usakA artha TIkAkArane ‘vach

Page 7 of 642
PDF/HTML Page 40 of 675
single page version

tatra tAvatsamay evAbhidhIyate
jIvo charittada.nsaNaNANaThido ta.n hi sasamaya.n jAN .
poggalakammapadesaTThida.n cha ta.n jAN parasamaya.n ..2..
paribhAShaNe’ dhAtuse paribhAShaN kiyA hai . usakA Ashay isaprakAr sUchit hotA hai ki chaudah pUrvo.nme.nse
j~nAnapravAd nAmak pA.Nchave.n pUrvame.n bArah ‘vastu’ adhikAr hai.n; uname.n bhI ek ekake bIs bIs ‘prAbhR^it’
adhikAr hai.n
. uname.nse dashave.n vastume.n samay nAmak jo prAbhR^it hai usake mUlasUtro.nke shabdo.nkA j~nAn pahale
ba.De AchAryo.nko thA aur usake arthakA j~nAn AchAryo.nkI paripATIke anusAr shrI
kundakundAchAryadevako bhI thA
. unho.nne samayaprAbhR^itakA paribhAShaN kiyA paribhAShAsUtra banAyA .
sUtrakI dash jAtiyA.N kahI gaI hai.n, uname.nse ek ‘paribhAShA’ jAti bhI hai . jo adhikArako arthake dvArA
yathAsthAn sUchit kare vah ‘paribhAShA’ kahalAtI hai . shrI kundakundAchAryadev samayaprAbhR^itakA paribhAShaN
karate hai.n,arthAt ve samayaprAbhR^itake arthako hI yathAsthAn batAnevAlA paribhAShAsUtra rachate hai.n .

AchAryane ma.ngalake lie siddho.nko namaskAr kiyA hai . sa.nsArIke lie shuddha AtmA sAdhya hai aur siddha sAkShAt shuddhAtmA hai, isalie unhe.n namaskAr karanA uchit hai . yahA.N kisI iShTadevakA nAm lekar namaskAr kyo.n nahI.n kiyA ? isakI charchA TIkAkArane ma.ngalAcharaN par kI hai, use yahA.N bhI samajh lenA chAhie . siddho.nko ‘sarva’ visheShaN dekar yah abhiprAy batAyA hai ki siddha ananta hai.n . isase yah mAnanevAle anyamatiyo.nkA khaNDan ho gayA ki ‘shuddha AtmA ek hI hai’ . ‘shrutakevalI’ shabdake arthame.n (1) shrut arthAt anAdinidhan pravAharUp Agam aur kevalI arthAt sarvaj~nadev kahe gaye hai.n, tathA (2) shrut-apekShAse kevalI samAn aise gaNadharadevAdi vishiShTa shrutaj~nAnadhar kahe gaye hai.n; unase samayaprAbhR^itakI utpatti batAI gaI hai . isaprakAr granthakI pramANatA batAI hai, aur apanI buddhise kalpit kahanekA niShedh kiyA hai . anyavAdI Chadmastha (alpaj~na) apanI buddhise padArthakA svarUp chAhe jaisA kahakar vivAd karate hai.n, unakA asatyArthapan batAyA hai .

is granthake abhidhey, sambandha aur prayojan to pragaT hI hai.n . shuddha AtmAkA svarUp abhidhey (kahane yogya) hai . usake vAchak is granthame.n jo shabda hai.n unakA aur shuddha AtmAkA vAchyavAchakarUp sambandha hai so sambandha hai . aur shuddhAtmAke svarUpakI prAptikA honA prayojan hai ..1..

pratham gAthAme.n samayakA prAbhR^it kahanekI pratij~nA kI hai . isalie yah AkA.nkShA hotI hai ki samay kyA hai ? isalie pahale us samayako hI kahate hai.n :

jIv charitadarshanaj~nAnasthit, svasamay nishchay jAnanA;
sthit karmapudgalake pradesho.n, parasamay jIv jAnanA
..2..