Page -11 of 642
PDF/HTML Page 22 of 675
single page version
❈
ku nda-prabhA-praNayi-kIrti-vibhUShitAshaH .
shchakre shrutasya bharate prayataH pratiShThAm ..
is pR^ithvI par kisase vandya nahI.n hai.n ?
rbAhyepi sa.nvya~njayitu.n yatIshaH .
chachAr manye chatura~N.hgula.n saH ..
❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈
Page -10 of 642
PDF/HTML Page 23 of 675
single page version
❈
ki — ve antarame.n tathA bAhyame.n rajase (apanI) atyanta aspR^iShTatA vyakta karate the
to munijan sachche mArgako kaise jAnate ?
sha.nkA nahI.n hai . vah bAt vaisI hI hai.n; kalpanA karanA nahI.n, nA kahanA nahI.n; mAno to
Page -9 of 642
PDF/HTML Page 24 of 675
single page version
ki, ‘mai.n jo yah bhAv kahanA
chAhatA hU.N, vah antarake
AtmasAkShIke pramAN dvArA pramAN
karanA kyo.nki yah anubhavapradhAn
gra.nth hai, usame.n mujhe vartate sva-
Atmavaibhav dvArA kahA jA rahA
hai’ aisA kahakar gAthA 6 me.n
AchArya bhagavAn kahate hai.n ki,
‘Atmadravya apramatta nahI.n aur
pramatta nahI.n hai arthAt un do
avasthAo.nkA niShedh karatA mai.n
ek jAnanahAr akha.nD hU.N
merI vartamAn vartatI dashAse kah rahA hU.N’ . munitvarUp dashA apramatta va pramatta — in do bhUmikAme.n hajAro.n bAr AtI-jAtI hai.n, us bhUmikAme.n vartate mahA-munikA yah kathan hai .
samayaprAbhR^it arthAt samayasArarUpI upahAr . jaise rAjAko milaneke lie upahAr lekar jAnA hotA hai . us bhA.nti apanI param utkR^iShTa AtmadashArUp paramAtmadashA pragaT karaneke lie samayasAr jo samyagdarshan-j~nAn-chAritrasvarUp AtmA, usakI pariNatirUp upahAr dene par paramAtmadashA – siddhadashA pragaT hotI hai .
yah shabdabrahmarUp paramAgamase darshit ekatvavibhakta AtmAko pramAN karanA . ‘hA.N’se hI svIkR^it karanA, kalpanA nahI.n karanA; isakA bahumAn karanevAlA bhI mahAbhAgyashAlI hai .
Page -8 of 642
PDF/HTML Page 25 of 675
single page version
j~nAnI sukAnI maLyA vinA e nAv paN tAre nahI.n;
A kALamA.n shuddhAtmaj~nAnI sukAnI bahu bahu dohyalo,
muj puNyarAshi phaLyo aho ! guru k hAn tu.n nAvik maLyo.
bAhyA.ntar vibhavo tArA, tAre nAv mumukShunA.n.
nijAla.nbIbhAve pariNati svarUpe jaI bhaLe,
nimitto vahevAro chidaghan viShe kA.nI na maLe.
je vajre sumumukShu sattva jhaLake ; paradravya nAto tUTe;
ka ruNA akAraN samudra ! tane namu.n hu.n;
he j~nAnapoShak sumegh ! tane namu.n hu.n,
A dAsanA jIvanashilpI ! tane namu.n hu.n.
vANI chinmUrti ! tArI ur-anubhavanA sUkShma bhAve bharelI;
bhAvo U.nDA vichArI, abhinav mahimA chittamA.n lAvI lAvI,
khoyelu.n ratna pAmu.n,
Page -7 of 642
PDF/HTML Page 26 of 675
single page version
usame.n jIv nAmake padArthakA svarUp kahA hai
ekatvakI kathA virale jAnate hai.n jo ki
durlabh hai, us sambandhI kathan
yah jIv-ajIvarUp Chah dravyAtmak lok hai,
dravya to svabhAvapariNatisvarUp hI hai.n aur
jIv-pudgaladravyake anAdikAlake sa.nyogase
vibhAvapariNati bhI hai, kyo.nki sparsha, ras, ga.ndh,
varNa aur shabdarUp mUrtik pudgalo.nko dekhakar
yah jIv rAgadveShamoharUp pariNamatA hai aur
isake nimittase pudgal karmarUp hokar jIvake
sAth ba.NdhatA hai
kar grahaN karanA
jAnanevAlA hai vahI jIv hai, us sambandhI
hai vah j~nAyak hI hai
karma nahI.n ba.ndhate, purAne karma jha.D.h.h jAte hai.n,
isaliye mokSha hotI hai; aise jIvakI svasamay-
parasamayarUp pravR^itti hai
bhAvarUp pariNamatA hai tab svasamay hotA hai
aur jab tak mithyA-darshanaj~nAn-chAritrarUp
pariNamatA hai tab tak vah pudgalakarmame.n ThaharA
huA parasamay hai, aisA kathan
sAdhak avasthAme.n hai.n unake vyavahAranay bhI
prayojanavAn hai, aisA kathan
isame.n jIv sa.nsArame.n bhramatA anek tarahake duHkh
pAtA hai; isaliye svabhAvame.n sthir ho
Page -6 of 642
PDF/HTML Page 27 of 675
single page version
kathan
kathan
shuddhanayake viShayabhUt AtmAko jab tak na jAne
dR^iShTA.ntapUrvak kathan
23-25
72
73
Asravo.nse nivR^itta honekA vidhAn
pratyAkhyAn j~nAn hI hai
75
gAthAo.nme.n) pUrNa
hotA
sakatA
jIvakA svarUp na jAnanese aj~nAnIjan jIvakI
karate hai.n, is prakArakA varNan
kartR^ikarmabhAv aur bhoktR^i bhogyabhAv hai.n
jIvakA svarUp anyathA kalpate hai.n, unake
Page -5 of 642
PDF/HTML Page 28 of 675
single page version
vyavahAranay AtmA aur pudgalakarmake kartR^i-
karma jIvane kiyA
inakA jIv kartAbhoktA nahI.n hai
usakA hetu
pudgalako pariNAmI kahA hai
nimittase pudgalakA karmarUp honA
97
uttar
ve nimitta-naimittikabhAvase kartA hai.n aur yog-
upayogakA AtmA kartA hai
101
146
147
nahI.n hai, kyo.nki paradravyo.nke paraspar kartR^ikarma-
bhAv nahI.n hai.n
Page -4 of 642
PDF/HTML Page 29 of 675
single page version
vratAdik pAlai to bhI j~nAn binA mokSha
puNyakarmake pakShapAtIkA doSh
j~nAnako hI paramArthasvarUp mokShakA kAraN kahA
karma mokShake kAraNakA ghAt karatA hai aisA dR^iShTA.nt
aur tIsarA adhikAr pUrNa
194
195
196
197
bandhake kAraN hai.n, aisA kathan
sambandhI kathan
169
j~nAnIke dravya-Asravo.nkA abhAv
‘j~nAnI nirAsrav kis tarah hai’ aise
ek vItarAg j~nAyakabhAvapadame.n sthir
honekA upadesh
aj~nAnI aur j~nAnIke AsravakA hone aur na
rAg-dveSh-moh aj~nAnapariNAm hai, vahI
kShayopashamake nimittase hai.n
nahI.n hai; isaliye j~nAnIke karmaba.ndh bhI nahI.n
hai
Page -3 of 642
PDF/HTML Page 30 of 675
single page version
j~nAnI parako kyo.n nahI.n grahaN karatA, aise
shiShyake prashnakA uttar
208
parigrahake tyAgakA vidhAn
j~nAnIke sab parigrahakA tyAg hai
karmake phalakI vA.NChAse karma karatA hai vah
karmase lipta hotA hai; j~nAnIke vA.NChA nahI.n honese vah karmase lipta nahI.n hotA hai, usakA dR^iShTA.nt dvArA kathan
avala.nban abhavya bhI karatA hai, vrat, samiti,
gupti pAlatA hai, gyArah a.ng pa.DhtA hai, to bhI
use mokSha nahI.n hai
samyaktvake ATh a.ng hai.n, uname.nse pratham
274
to samyagdR^iShTi niHsha.nk tathA sAt bhay rahit hai, aisA kathan
niShkA.nkShitA, nirvichikitsA, amUDhatva, upagUhan,
sthatikaraN, vAtsalya, prabhAvanA – inakA
nishchayanayakI pradhAnatAse varNan
7. bandha adhikAr
bandhake kAraNakA kathan
aise kAraNarUp AtmA na pravarte to bandha na
ho, aisA kathan
aj~nAn hai, aisA siddha kiyA hai
svarUpako jAnakar hI sa.ntuShTa hai vah mokSha nahI.n
pAtA hai
karaN hai
hai, aisA kathan
karanA, bandhako Cho.DnA
Page -2 of 642
PDF/HTML Page 31 of 675
single page version
AtmAko praj~nAke dvArA kaise grahaN karanA,
us sambandhI kathan
AtmAke sivAy anya bhAvakA tyAg karanA;
kaun j~nAnI parabhAvako par jAnakar grahaN karegA ? arthAt koI nahI.n karegA
jo paradravyako grahaN karatA hai vah aparAdhI hai,
kiyA hai.n
bandhaname.n pa.DtA hai; jo aparAdh nahI.n karatA, vah bandhaname.n nahI.n pa.DtA
304-305
aparAdhakA svarUp .............................. ‘shuddha AtmAke grahaNase mokSha kahA; parantu AtmA
yuktipUrvak niShedh
to pratikramaN Adi dvArA hI doSho.nse ChUT jAtA hai; to phi ra shuddha AtmAke grahaNakA kyA kAm hai ?’ aise shiShyake prashnakA uttar yah diyA hai ki pratikramaN-apratikramaNase rahit apratikramaNAdi-svarUp tIsarI bhUmikAse hI — shuddha AtmAke grahaNase hI
nahI.n hotA; ve mAtra aj~nAnadashAme.n pravartamAn
jIvake pariNAm hai.n
hotA hai
AtmAke akartApanA dR^iShTA.ntapUrvak kahate
kartApanA jIv aj~nAnase mAnatA hai; us
AtmA bhI apane sthAnase ChUTakar unako
jAnane nahI jAtA; parantu aj~nAnI jIv unase
vR^ithA rAg-dveSh karatA hai
jab tak AtmA prakR^itike nimittase
vah kartA hotA hai
aisA kathan
318-319
ba.ndh karatA hai
Page -1 of 642
PDF/HTML Page 32 of 675
single page version
kAyAse atIt, vartamAn aur anAgat karmake tyAgakA unachAs unachAs bha~N.hga dvArA kathan karake karmachetanAke tyAgakA vidhAn dikhAyA hai tathA ek sau a.DtAlIs prakR^itiyo.nke phalake tyAgakA kathan karake karmaphalachetanAke tyAgakA vidhAn dikhAyA hai
AtA hai ? isako batAte hue, tathA ek hI
j~nAname.n upAyabhAv aur upeyabhAv dono.n kis
tarah banate hai.n ? yah batAte hue TIkAkAr
AchAryadev is ‘AtmakhyAti’ TIkAke
antame.n parishiShTarUpase syAdvAd aur upAy-
upey-bhAvake viShayame.n tho.DA kahanekI
pratij~nA karate hai.n
j~nAnako samasta anya dravyo.nse bhinna batalAyA hai.n
in bhAvo.nke chaudah bhed kar unake 14
kAvya kahe hai.n
darshanaj~nAnachAritra hI mokShamArga hai, aisA
kathan
isaliye AtmAko j~nAnamAtra kahA hai
mokShakA arthI darshanaj~nAnachAritrasvarUp
shaktiyo.nke nAm tathA lakShaNo.nkA kathan
upadesh kiyA hai
aisA kathan
li.ngako mokShamArga nahI.n kahatA — aisA
sampUrNa
is shAstrako pUrNa karate hue, usake abhyAs
is shAstrako ananta dharmavAle AtmAko
Page 0 of 642
PDF/HTML Page 33 of 675
single page version
puNyaprakAshaka.n, pApapraNAshakamida.n shAstra.n shrIsamayasAranAmadheya.n, asya mUlagranthakartAraH
shrIsarvaj~nadevAstaduttaragranthakartAraH shrIgaNadharadevAH pratigaNadharadevAsteShA.n vachanAnusAramAsAdya
AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachita.n, shrotAraH sAvadhAnatayA shR^iNavantu ..
Page 1 of 642
PDF/HTML Page 34 of 675
single page version
samayasAr
shrImadbhagavatkundakundAchAryadev kR^it mUl gAthAye.n aur shrImad amR^itachandrasUri kR^it AtmakhyAti nAmak TIkAke gujarAtI anuvAdakA
Page 2 of 642
PDF/HTML Page 35 of 675
single page version
arthasamayame.n jIv nAm hai sAr, sunahu sahu;
tAtai.n ju sAr binakarmamal shuddha jIv shuddha nay kahai,
is grantha mA.Nhi kathanI sabai samayasAr budhajan gahai ..4..
pratham, sa.nskR^it TIkAkAr shrImad amR^itachandrAchAryadev granthake prArambhame.n ma.ngalake liye iShTadevako namaskAr karate hai.n : —
shlokArtha : — [namaH samayasArAy ] ‘samay’ arthAt jIv nAmak padArtha, usame.n sAr — jo dravyakarma, bhAvakarma, nokarma rahit shuddha AtmA, use merA namaskAr ho . vah kaisA hai ? [bhAvAy ] shuddha sattAsvarUp vastu hai . is visheShaNapadase sarvathA abhAvavAdI nAstiko.nkA mat khaNDit ho gayA . aur vah kaisA hai ? [chitsvabhAvAy ] jisakA svabhAv chetanAguNarUp hai . is visheShaNase guN-guNIkA sarvathA bhed mAnanevAle naiyAyiko.nkA niShedh ho gayA . aur vah kaisA hai ? [svAnubhUtyA chakAsate ] apanI hI anubhavanarUp kriyAse prakAshamAn hai, arthAt apaneko apanese hI jAnatA hai — pragaT karatA hai . is visheShaNase, AtmAko tathA j~nAnako sarvathA parokSha hI mAnanevAle jaiminIy – bhaTTa – prabhAkarake bhedavAle mImA.nsako.nke matakA khaNDan ho gayA; tathA j~nAn anya j~nAnase jAnA jA sakatA hai, svaya.n apaneko nahI.n jAnatA — aisA mAnanevAle naiyAyiko.nkA bhI pratiShedh ho gayA . aur vah kaisA hai ? [sarvabhAvAntarachChide ] apanese anya sarva jIvAjIv, charAchar padArtho.nko sarva kShetrakAlasambandhI, sarva visheShaNo.nke sAth, ek hI samayame.n jAnanevAlA hai . is visheShaNase, sarvaj~nakA abhAv mAnanevAle mImA.nsak AdikA nirAkaraN ho gayA . is prakArake visheShaNo.n (guNo.n) se shuddha AtmAko hI iShTadev siddha karake (use) namaskAr kiyA hai .
Page 3 of 642
PDF/HTML Page 36 of 675
single page version
daviratamanubhAvyavyAptikalmAShitAyAH .
bhAvArtha : — yahA.N ma.ngalake liye shuddha AtmAko namaskAr kiyA hai . yadi koI yah prashna kare ki kisI iShTadevakA nAm lekar namaskAr kyo.n nahI.n kiyA ? to usakA samAdhAn is prakAr hai : — vAstavame.n iShTadevakA sAmAnya svarUp sarvakarmarahit, sarvaj~na, vItarAg, shuddha AtmA hI hai, isaliye is adhyAtmagranthame.n ‘samayasAr’ kahanese isame.n iShTadevakA samAvesh ho gayA . tathA ek hI nAm leneme.n anyamatavAdI matapakShakA vivAd karate hai.n un sabakA nirAkaraN, samayasArake visheShaNo.nse kiyA hai . aur anyavAdIjan apane iShTadevakA nAm lete hai.n usame.n iShTa shabdakA artha ghaTit nahI.n hotA, usame.n anek bAdhAe.N AtI hai.n, aur syAdvAdI jaino.nko to sarvaj~na vItarAgI shuddha AtmA hI iShTa hai . phi ra chAhe bhale hI us iShTadevako paramAtmA kaho, paramajyoti kaho, parameshvar, parabrahma, shiv, nira.njan, niShkala.nk, akShay, avyay, shuddha, buddha, avinAshI, anupam, achChedya, abhedya, paramapuruSh, nirAbAdh, siddha, satyAtmA, chidAna.nd, sarvaj~na, vItarAg, arhat, jin, Apta, bhagavAn, samayasAr ityAdi hajAro nAmo.nse kaho; ve sab nAm katha.nchit satyArtha hai.n . sarvathA ekAntavAdiyo.nko bhinna nAmo.nme.n virodh hai, syAdvAdIko koI virodh nahI.n hai . isaliye arthako yathArtha samajhanA chAhie .
shlokArtha : — [anekAntamayI mUrtiH ] jiname.n anek anta (dharma) hai.n aise jo j~nAn tathA vachan usamayI mUrti [nityam ev ] sadA hI [prakAshatAm ] prakAsharUp ho . kaisI hai vah mUrti ? [anantadharmaNaH pratyagAtmanaH tattva.n ] jo ananta dharmo.nvAlA hai aur jo paradravyo.nse tathA paradravyo.nke guNaparyAyo.nse bhinna eva.n paradravyake nimittase honevAle apane vikAro.nse katha.nchit bhinna ekAkAr hai aise AtmAke tattvako, arthAt asAdhAraN — sajAtIy vijAtIy dravyo.nse vilakShaN — nijasvarUpako, [pashyantI ] vah mUrti avalokan karatI hai .
bhAvArtha : — yahA.N sarasvatIkI mUrtiko AshIrvachanarUpase namaskAr kiyA hai . laukikame.n jo sarasvatIkI mUrti prasiddha hai vah yathArtha nahI.n hai, isaliye yahA.N usakA yathArtha varNan kiyA hai . samyakj~nAn hI sarasvatIkI yathArtha mUrti hai . usame.n bhI sampUrNa j~nAn to kevalaj~nAn hai,
Page 4 of 642
PDF/HTML Page 37 of 675
single page version
rbhavatu samayasAravyAkhyayaivAnubhUteH ..3..
jisame.n samasta padArtha pratyakSha bhAsit hote hai.n . vah ananta dharma sahit Atmatattvako pratyakSha dekhatA hai isaliye vah sarasvatIkI mUrti hai . aur usIke anusAr jo shrutaj~nAn hai vah Atmatattvako parokSha dekhatA hai isaliye vah bhI sarasvatIkI mUrti hai . aur dravyashrut vachanarUp hai vah bhI usakI mUrti hai, kyo.nki vah vachano.nke dvArA anek dharmavAle AtmAko batalAtI hai . isaprakAr samasta padArtho.nke tattvako batAnevAlI j~nAnarUp tathA vachanarUp anekA.ntamayI sarasvatIkI mUrti hai; isIliye sarasvatIke vANI, bhAratI, shAradA, vAgdevI ityAdi bahutase nAm kahe jAte hai.n . yah sarasvatIke mUrti anantadharmo.nko ‘syAt’ padase ek dharmIme.n avirodharUpase sAdhatI hai, isaliye vah satyArtha hai . kitane hI anyavAdIjan sarasvatIkI mUrtiko anyathA (prakArAntarase) sthApit karate hai.n, kintu vah padArthako satyArtha kahanevAlI nahI.n hai .
yahA.N koI prashna karatA hai ki AtmAko anantadharmavAlA kahA hai, so usame.n ve ananta dharma kaun kaunase hai.n ? usakA uttar dete hue kahate hai.n ki — vastume.n astitva, vastutva, prameyatva, pradeshatva, chetanatva, achetanatva, mUrtikatva, amUrtikatva ityAdi (dharma) to guN hai.n; aur un guNo.nkA tIno.n kAlame.n samay-samayavartI pariNaman honA paryAy hai, jo ki ananta hai.n . aur vastume.n ekatva, anekatva, nityatva, anityatva, bhedatva, abhedatva, shuddhatva, ashuddhatva Adi anek dharma hai.n . ve sAmAnyarUp dharma to vachanagochar hai.n, kintu anya visheSharUp ananta dharma bhI hai.n jo ki vachanake viShay nahI.n hai.n, kintu ve j~nAnagamya hai.n . AtmA bhI vastu hai, isaliye usame.n bhI apane ananta dharma hai.n .
AtmAke ananta dharmo.nme.n chetanatva asAdhAraN dharma hai vah anya achetan dravyo.nme.n nahI.n hai . sajAtIy jIvadravya ananta hai.n, uname.n bhI yadyapi chetanatva hai tathApi sabakA chetanatva nijasvarUpase bhinna bhinna kahA hai, kyo.nki pratyek dravyake pradeshabhed honese vah kisIkA kisIme.n nahI.n milatA . vah chetanatva apane ananta dharmo.nme.n vyApak hai, isaliye use AtmAkA tattva kahA hai . use yah sarasvatIkI mUrti dekhatI hai aur dikhAtI hai . isaprakAr isake dvArA sarva prANiyo.nkA kalyAN hotA hai isaliye ‘sadA prakAsharUp raho’ isaprakAr isake prati AshIrvAdarUp vachan kahA ..2..
shlokArtha : — shrImad amR^itachandrAchAryadev kahate hai.n ki [samayasAravyAkhyayA ev ] is samayasAr (shuddhAtmA tathA grantha) kI vyAkhyA (TIkA) se hI [mam anubhUteH ] merI anubhUtikI
Page 5 of 642
PDF/HTML Page 38 of 675
single page version
rahit utkR^iShTa nirmalatA) [bhavatu ] ho . kaisI hai yah merI pariNati ? [parapariNatihetoH mohanAmnaH
se [aviratam anubhAvya-vyApti-kalmAShitAyAH ] jo anubhAvya (rAgAdi pariNAmo.n) kI vyApti hai
usase nirantar kalmAShit arthAt mailI hai . aur mai.n kaisA hU.N ? [shuddha-chinmAtramUrteH ] dravyadR^iShTise shuddha
bhAvArtha : — AchAryadev kahate hai.n ki shuddha dravyArthikanayakI dR^iShTise to mai.n shuddha chaitanyamAtra mUrti hU.N . kintu merI pariNati mohakarmake udayakA nimitta pA karake mailI hai — rAgAdisvarUp ho rahI hai . isaliye shuddha AtmAkI kathanIrUp is samayasAr gra.nthakI TIkA karanekA phal yah chAhatA hU.N ki merI pariNati rAgAdi rahit shuddha ho, mere shuddha svarUpakI prApti ho . mai.n dUsarA kuCh bhI — khyAti, lAbh, pUjAdik — nahI.n chAhatA . isaprakAr AchAryane TIkA karanekI pratij~nAgarbhit usake phalakI prArthanA kI hai ..3..
ab mUlagAthAsUtrakAr shrImadbhagavatkundakundAchAryadev granthake prArambhame.n ma.ngalapUrvak pratij~nA karate hai.n —
mai.n va.nd shrutakevalikathit kahU.N samayaprAbhR^itako aho ..1..
gAthArtha : — [dhruvAm ] dhruv, [achalAm ] achal aur [anaupamyA.n ] anupam — in tIn visheShaNo.nse yukta [gati.n ] gatiko [prAptAn ] prApta hue [sarvasiddhAn ] sarva siddho.nko [vanditvA ] namaskAr karake [aho ] aho ! [shrutakevalibhaNitam ] shrutakevaliyo.nke dvArA kathit [ida.n ] yah [samayaprAbhR^itam ] samayasAr nAmak prAbhR^it [vakShyAmi ] kahU.NgA .
Page 6 of 642
PDF/HTML Page 39 of 675
single page version
ath prathamat ev svabhAvabhAvabhUtatayA dhruvatvamavala.nbamAnAmanAdibhAvAntaraparaparivR^itti- vishrA.ntivashenAchalatvamupagatAmakhilopamAnavilakShaNAdbhutamAhAtmyatvenAvidyamAnaupamyAmapavargasa.nj~nikA.n gatimApannAn bhagavataH sarvasiddhAn siddhatven sAdhyasyAtmanaH pratichChandasthAnIyAn bhAvadravyastavAbhyA.n svAtmani parAtmani cha nidhAyAnAdinidhanashrutaprakAshitatven nikhilArthasArthasAkShAtkArikevalipraNIt- tven shrutakevalibhiH svayamanubhavadbhirabhihitatven cha pramANatAmupagatasyAsya samayaprakAshak sya prAbhR^itA- hvayasyArhatpravachanAvayavasya svaparayoranAdimohaprahANAy bhAvavAchA dravyavAchA cha paribhAShaNamupakramyate .
TIkA : — yahA.N (sa.nskR^it TIkAme.n) ‘ath’ shabda ma.ngalake arthako sUchit karatA hai . gra.nthake prAra.nbhame.n sarva siddho.nko bhAv-dravyastutise apane AtmAme.n tathA parake AtmAme.n sthApit karake is samay nAmak prAbhR^itakA bhAvavachan aur dravyavachanase paribhAShaN (vyAkhyAn) prArambha karate hai.n — is prakAr shrI kundakundAchAryadev kahate hai.n . ve siddha bhagavAn, siddhatvake kAraN, sAdhya jo AtmA usake pratichChandake sthAn par hai.n, — jinake svarUpakA sa.nsArI bhavyajIv chi.ntavan karake, unake samAn apane svarUpako dhyAkar, unhI.n ke samAn ho jAte hai.n aur chAro.n gatiyo.nse vilakShaN pa.nchamagati – mokShako prApta karate hai.n . vah pa.nchamagati svabhAvasvarUp hai, isalie dhruvatvakA avalamban karatI hai . chAro.n gatiyA.N paranimittase hotI hai.n, isalie dhruv nahI.n kintu vinashvar hai.n . ‘dhruv’ visheShaNase pa.nchamagatime.n is vinashvaratAkA vyavachChed ho gayA . aur vah gati anAdikAlase parabhAvo.nke nimittase honevAle parame.n bhramaN, usakI vishrA.nti (abhAv)ke vash achalatAko prApta hai . is visheShaNase, chAro.n gatiyo.nme.n par nimittase jo bhramaN hotA hai, usakA pa.nchamagatime.n vyavachChed ho gayA . aur vah jagatme.n jo samasta upamAyogya padArtha hai.n unase vilakShaN — adbhut mahimAvAlI hai, isalie use kisIkI upamA nahI.n mil sakatI . is visheShaNase chAro.n gatiyo.nme.n jo paraspar katha.nchit samAnatA pAI jAtI hai, usakA pa.nchamagatime.n nirAkaraN ho gayA . aur us gatikA nAm apavarga hai . dharma, artha aur kAm — trivarga kahalAte hai.n; mokShagati is vargame.n nahI.n hai, isalie use apavarga kahI hai . — aisI pa.nchamagatiko siddha bhagavAn prApta hue hai.n . unhe.n apane tathA parake AtmAme.n sthApit karake, samayakA (sarva padArtho.nkA athavA jIv padArthakA) prakAshak jo prAbhR^it nAmak arhatpravachanakA avayav hai usakA, anAdikAlase utpanna hue apane aur parake mohakA nAsh karaneke lie paribhAShaN karatA hU.N . vah arhatpravachanakA avayav anAdinidhan paramAgam shabdabrahmase prakAshit honese, sarva padArtho.nke samUhako sAkShAt karanevAle kevalI bhagavAn sarvaj~nadev dvArA praNIt honese aur kevaliyo.nke nikaTavartI sAkShAt sunanevAle tathA svaya.n anubhav karanevAle shrutakevalI gaNadharadevo.nke dvArA kathit honese pramANatAko prApta hai . yah anya vAdiyo.nke AgamakI bhA.Nti Chadmastha (alpaj~nAniyo.n)kI kalpanA mAtra nahI.n hai ki jisakA apramAN ho .
Page 7 of 642
PDF/HTML Page 40 of 675
single page version
adhikAr hai.n . uname.nse dashave.n vastume.n samay nAmak jo prAbhR^it hai usake mUlasUtro.nke shabdo.nkA j~nAn pahale
kundakundAchAryadevako bhI thA . unho.nne samayaprAbhR^itakA paribhAShaN kiyA — paribhAShAsUtra banAyA .
AchAryane ma.ngalake lie siddho.nko namaskAr kiyA hai . sa.nsArIke lie shuddha AtmA sAdhya hai aur siddha sAkShAt shuddhAtmA hai, isalie unhe.n namaskAr karanA uchit hai . yahA.N kisI iShTadevakA nAm lekar namaskAr kyo.n nahI.n kiyA ? isakI charchA TIkAkArane ma.ngalAcharaN par kI hai, use yahA.N bhI samajh lenA chAhie . siddho.nko ‘sarva’ visheShaN dekar yah abhiprAy batAyA hai ki siddha ananta hai.n . isase yah mAnanevAle anyamatiyo.nkA khaNDan ho gayA ki ‘shuddha AtmA ek hI hai’ . ‘shrutakevalI’ shabdake arthame.n (1) shrut arthAt anAdinidhan pravAharUp Agam aur kevalI arthAt sarvaj~nadev kahe gaye hai.n, tathA (2) shrut-apekShAse kevalI samAn aise gaNadharadevAdi vishiShTa shrutaj~nAnadhar kahe gaye hai.n; unase samayaprAbhR^itakI utpatti batAI gaI hai . isaprakAr granthakI pramANatA batAI hai, aur apanI buddhise kalpit kahanekA niShedh kiyA hai . anyavAdI Chadmastha (alpaj~na) apanI buddhise padArthakA svarUp chAhe jaisA kahakar vivAd karate hai.n, unakA asatyArthapan batAyA hai .
is granthake abhidhey, sambandha aur prayojan to pragaT hI hai.n . shuddha AtmAkA svarUp abhidhey (kahane yogya) hai . usake vAchak is granthame.n jo shabda hai.n unakA aur shuddha AtmAkA vAchyavAchakarUp sambandha hai so sambandha hai . aur shuddhAtmAke svarUpakI prAptikA honA prayojan hai ..1..
pratham gAthAme.n samayakA prAbhR^it kahanekI pratij~nA kI hai . isalie yah AkA.nkShA hotI hai ki samay kyA hai ? isalie pahale us samayako hI kahate hai.n : —
sthit karmapudgalake pradesho.n, parasamay jIv jAnanA ..2..