Page 208 of 642
PDF/HTML Page 241 of 675
single page version
bhaveyuH, na punaH kAlAyasavalayAdayaH, kAlAyasamayAdbhAvAchcha kAlAyasajAtimanativartamAnAH kAlAyasavalayAday ev bhaveyuH, na punarjAmbUnadakuNDalAdayaH; tathA jIvasya svaya.n pariNAm- svabhAvatve satyapi, kAraNAnuvidhAyitvAdev kAryANA.n, aj~nAninaH svayamaj~nAnamayAdbhAvAdaj~nAn- jAtimanativartamAnA vividhA apyaj~nAnamayA ev bhAvA bhaveyuH, na punarj~nAnamayAH, j~nAninashcha svaya.n j~nAnamayAdbhAvAjj~nAnajAtimanativartamAnAH sarve j~nAnamayA ev bhAvA bhaveyuH, na punaraj~nAnamayAH . ki svaya.n aj~nAnamay bhAv hai usake — aj~nAnamay bhAvame.nse, aj~nAnajAtikA ulla.nghan na karate hue anek prakArake aj~nAnamay bhAv hI hote hai.n; kintu j~nAnamay bhAv nahI.n hote, tathA j~nAnIke — jo ki svaya.n j~nAnamay bhAv hai.n usake — j~nAnamay bhAvame.nse, j~nAnakI jAtikA ulla.nghan na karate hue samasta j~nAnamay bhAv hI hote hai.n; kintu aj~nAnamay bhAv nahI.n hote .
bhAvArtha : — ‘jaisA kAraN hotA hai vaisA hI kArya hotA hai’ is nyAyase jaise loheme.nse lauhamay ka.DA ityAdi vastue.N hotI hai.n aur suvarName.nse suvarNamay AbhUShaN hote hai.n, isI prakAr aj~nAnI svaya.n aj~nAnamay bhAv honese usake (aj~nAnamay bhAvame.nse) aj~nAnamay bhAv hI hote hai.n aur j~nAnI svaya.n j~nAnamay bhAv honese usake (j~nAnamay bhAvame.nse) j~nAnamay bhAv hI hote hai.n .
hai.n tathApi usake un bhAvo.nme.n Atmabuddhi nahI.n hai.n, vah unhe.n parake nimittase utpanna upAdhi mAnatA hai . usake krodhAdik karma udayame.n Akar khir jAte hai.n — vah bhaviShyakA aisA bandha nahI.n karatA ki jisase sa.nsAraparibhramaN ba.Dhe; kyo.nki (j~nAnI) svaya.n udyamI hokar krodhAdibhAvarUp pariNamatA nahI.n hai, aur yadyapi udayakI 1balavattAse pariNamatA hai tathApi j~nAtR^itvakA ulla.nghan karake pariNamatA nahI.n hai; j~nAnIkA svAmitva nirantar j~nAname.n hI vartatA hai, isaliye vah krodhAdibhAvo.nkA anya j~neyo.nkI bhA.Nti j~nAtA hI hai, kartA nahI.n . isaprakAr j~nAnIke samasta bhAv j~nAnamay hI hai.n ..130-131.. 1 samyagdR^iShTikI ruchi sarvadA shuddhAtmadravyake prati hI hotI hai; unakI kabhI rAgadveShAdi bhAvo.nkI ruchi nahI.n hotI .
hI hote hai.n, phi ra bhI ve ruchipUrvak nahI.n hote is kAraN un bhAvo.nko ‘karmakI balavattAse honevAle bhAv’
kahaneme.n Ate hai.n . isase aisA nahI.n samajhanA ki ‘ja.D.h.h dravyakarma AtmAke U par leshamAtra bhI jor kar sakatA
bhI kamI nahI.n hai, mAtra chAritrAdi sambandhI nirbalatA hai — aisA Ashay batalAneke liye aisA kahA hai .’ jahA.N
Page 209 of 642
PDF/HTML Page 242 of 675
single page version
shlokArtha : — [aj~nAnI ] aj~nAnI [aj~nAnamayabhAvAnAm bhUmikAm ] (apane) aj~nAnamay bhAvo.nkI bhUmikAme.n [vyApya ] vyApta hokar [dravyakarmanimittAnA.n bhAvAnAm ] (AgAmI) dravyak rmake nimitta jo (aj~nAnAdi) bhAv unake [hetutAm eti ] hetutvako prApta hotA hai (arthAt dravyak rmake nimittarUp bhAvo.nkA hetu banatA hai) .68.
Page 210 of 642
PDF/HTML Page 243 of 675
single page version
gAthArtha : — [jIvAnAm ] jIvo.nke [yA ] jo [atattvopalabdhiH ] tattvakA aj~nAn (-vastusvarUpakA ayathArtha – viparIt j~nAn) hai [saH ] vah [aj~nAnasya ] aj~nAnakA [udayaH ] uday hai [tu ] aur [jIvasya ] jIvake [ashraddadhAnatvam ] jo (tattvakA) ashraddhAn hai vah [mithyAtvasya ] mithyAtvakA [udayaH ] uday hai; [tu ] aur [jIvAnA.n ] jIvo.nke [yad ] jo [aviramaNam ] aviramaN arthAt atyAgabhAv hai vah [asa.nyamasya ] asa.nyamakA [udayaH ] uday [bhavet ] hai [tu ] aur [jIvAnA.n ] jIvo.nke [yaH ] jo [kaluShopayogaH ] malin (j~nAtR^itvakI svachChatAse rahit) upayog hai [saH ] vah [kaShAyodayaH ] ka ShAyakA uday hai; [tu ] tathA [jIvAnA.n ] jIvo.nke [yaH ] jo [shobhanaH ashobhanaH vA ] shubh yA ashubh [kartavyaH viratibhAvaH vA ] pravR^itti yA nivR^ittirUp [cheShTotsAhaH ] (manavachanakAyA-Ashrit) cheShTAkA utsAh hai [ta.n ] use [yogodaya.n ] yogakA uday [jAnIhi ] jAno
.
[eteShu ] ye (uday) [hetubhUteShu ] hetubhUt hone par [yat tu ] jo [kArmaNavargaNAgata.n ] kArmaNavargaNAgat (kArmaNavargaNArUp) pudgaladravya [j~nAnAvaraNAdibhAvaiH aShTavidha.n ] j~nAnAvaraNAdi- bhAvarUpase ATh prakAr [pariNamate ] pariNamatA hai, [tat kArmaNavargaNAgata.n ] vah kArmaNavargaNAgat pudgaladravya [yadA ] jab [khalu ] vAstavame.n [jIvanibaddha.n ] jIvame.n ba.NdhatA hai [tadA tu ] tab [jIvaH ]
Page 211 of 642
PDF/HTML Page 244 of 675
single page version
atattvopalabdhirUpeN j~nAne svadamAno.aj~nAnodayaH . mithyAtvAsa.nyamakaShAyayogodayAH karmahetavastanmayAshchatvAro bhAvAH . tattvAshraddhAnarUpeN j~nAne svadamAno mithyAtvodayaH, aviramaNarUpeN j~nAne svadamAno.asa.nyamodayaH, kaluShopayogarUpeN j~nAne svadamAnaH kaShAyodayaH, shubhAshubhapravR^itti- nivR^ittivyApArarUpeN j~nAne svadamAno yogodayaH . athaiteShu paudgalikeShu mithyAtvAdyudayeShu hetubhUteShu yatpudgaladravya.n karmavargaNAgata.n j~nAnAvaraNAdibhAvairaShTadhA svayamev pariNamate tatkhalu karmavargaNAgata.n jIvanibaddha.n yadA syAttadA jIvaH svayamevAj~nAnAtparAtmanorekatvAdhyAsenAj~nAnamayAnA.n tattvAshraddhAnAdInA.n svasya pariNAmabhAvAnA.n heturbhavati . jIv [pariNAmabhAvAnAm ] (apane aj~nAnamay) pariNAmabhAvo.nkA [hetuH ] hetu [bhavati ] hotA hai .
TIkA : — tattvake aj~nAnarUpase (vastusvarUpakI anyathA upalabdhirUpase) j~nAname.n svAdarUp hotA huA aj~nAnakA uday hai . mithyAtva, asa.nyam, kaShAy aur yogake uday — jo ki (navIn) karmo.nke hetu hai.n — ve aj~nAnamay chAr bhAv hai.n . tattvake ashraddhAnarUpase j~nAname.n svAdarUp hotA huA mithyAtvakA uday hai; aviramaNarUpase (atyAgabhAvarUpase) j~nAname.n svAdarUp hotA huA asa.nyamakA uday hai; kaluSh (malin) upayogarUp j~nAname.n svAdarUp hotA huA kaShAyakA uday hai; shubhAshubh pravR^itti yA nivR^ittike vyApArarUpase j~nAname.n svAdarUp hotA huA yogakA uday hai . ye paudgalik mithyAtvAdike uday hetubhUt hone par jo kArmaNavargaNAgat pudgaladravya j~nAnAvaraNAdibhAvase ATh prakAr svayamev pariNamatA hai, vah kArmaNavargaNAgat pudgaladravya jab jIvame.n nibaddha hove tab jIv svayamev aj~nAnase sva-parake ekatvake adhyAsake kAraN tattva-ashraddhAn Adi apane aj~nAnamay pariNAmabhAvo.nkA hetu hotA hai .
bhAvArtha : — aj~nAnabhAvake bhedarUp mithyAtva, avirati, kaShAy aur yogake uday pudgalake pariNAm hai.n aur unakA svAd atattvashraddhAnAdirUpase j~nAname.n AtA hai . ve uday nimittabhUt hone par, kArmaNavargaNArUp navIn pudgal svayamev j~nAnAvaraNAdi karmarUp pariNamate hai.n aur jIvake sAth ba.Ndhate hai.n; aur us samay jIv bhI svayamev apane aj~nAnabhAvase atattvashraddhAnAdi bhAvarUp pariNamatA hai aur isaprakAr apane aj~nAnamay bhAvo.nkA kAraN svaya.n hI hotA hai .
mithyAtvAdikA uday honA, navIn pudgalo.nkA karmarUp pariNamanA tathA ba.NdhanA, aur jIvakA apane atattvashraddhAnAdi bhAvarUp pariNamanA — yah tIno.n hI ek samayame.n hote hai.n; sab svata.ntratayA apane Ap hI pariNamate hai.n, koI kisIkA pariNaman nahI.n karAtA ..132 se 136..
Page 212 of 642
PDF/HTML Page 245 of 675
single page version
gAthArtha : — [yadi ] yadi [pudgaladravyasya ] pudgaladravyakA [jIven sah chaiv ] jIvake sAth hI [karmapariNAmaH ] ka rmarUp pariNAm hotA hai (arthAt dono.n milakar hI ka rmarUp pariNamit hote hai.n ) — aisA mAnA jAye to [eva.n ] isaprakAr [pudgalajIvau dvau api ] pudgal aur jIv dono.n [khalu ] vAstavame.n [karmatvam Apannau ] ka rmatvako prApta ho jAye.n . [tu ] parantu [karmabhAven ] ka rmabhAvase [pariNAmaH ] pariNAm to [pudgaladravyasya ekasya ] pudgaladravyake ek ke hI hotA hai, [tat ] isaliye [jIvabhAvahetubhiH vinA ] jIvabhAvarUp nimittase rahit hI arthAt bhinna hI [karmaNaH ] ka rmakA [pariNAmaH ] pariNAm hai .
TIkA : — yadi pudgaladravyake, karmapariNAmake nimittabhUt aise rAgAdi-aj~nAn-pariNAmase pariNat jIvake sAth hI (arthAt dono.n milakar hI), karmarUp pariNAm hotA hai — aisA vitarka upasthit kiyA jAye to, jaise milI huI haldI aur phi TakarIkA – dono.nkA lAl ra.ngarUp pariNAm
Page 213 of 642
PDF/HTML Page 246 of 675
single page version
bhavatIti vitarkaH, tadA pudgaladravyajIvayoH sahabhUtaharidrAsudhayoriv dvayorapi karmapariNAmApattiH . ath chaikasyaiv pudgaladravyasya bhavati karmatvapariNAmaH, tato rAgAdijIvAj~nAnapariNAmAddhetoH pR^ithagbhUt ev pudgalakarmaNaH pariNAmaH .
jo ki karmakA nimitta hai usase bhinna hI pudgalakarmakA pariNAm hai .
bhAvArtha : — yadi yah mAnA jAye ki pudgaladravya aur jIvadravya dono.n milakar karmarUp pariNamate hai.n to dono.nke karmarUp pariNAm siddha ho . parantu jIv to kabhI bhI ja.D.h.h karmarUp nahI.n pariNam sakatA; isaliye jIvakA aj~nAnapariNAm jo ki karmakA nimitta hai usase alag hI pudgaladravyakA karmapariNAm hai ..137-138..
gAthArtha : — [jIvasya tu ] yadi jIvake [karmaNA cha sah ] ka rmake sAth hI [rAgAdayaH pariNAmAH ] rAgAdi pariNAm [khalu bhavanti ] hote hai.n (arthAt dono.n milakar rAgAdirUp pariNamate hai.n) aisA mAnA jAye [eva.n ] to isaprakAr [jIvaH karma cha ] jIv aur ka rma [dve api ] dono.n
Page 214 of 642
PDF/HTML Page 247 of 675
single page version
yadi jIvasya tannimittabhUtavipachyamAnapudgalakarmaNA sahaiv rAgAdyaj~nAnapariNAmo bhavatIti vitarkaH, tadA jIvapudgalakarmaNoH sahabhUtasudhAharidrayoriv dvayorapi rAgAdyaj~nAnapariNAmApattiH . ath chaikasyaiv jIvasya bhavati rAgAdyaj~nAnapariNAmaH, tataH pudgalakarmavipAkAddhetoH pR^ithagbhUt ev jIvasya pariNAmaH .
[karmodayahetubhiH vinA ] ka rmodayarUp nimittase rahit hI arthAt bhinna hI [jIvasya ] jIvakA
[pariNAmaH ] pariNAm hai .
TIkA : — yadi jIvake, rAgAdi-aj~nAnapariNAmake nimittabhUt udayAgat pudgalakarmake sAth hI (dono.n ekatrit hokar hI), rAgAdi-aj~nAnapariNAm hotA hai — aisA vitarka upasthit kiyA jAye to, jaise milI huI phi TakarI aur haldI – dono.nkA lAl ra.ngarUp pariNAm hotA hai usIprakAr, jIv aur pudgalakarma dono.nke rAgAdi-aj~nAnapariNAmakI Apatti A jAve . parantu ek jIvake hI rAgAdi-aj~nAnapariNAm to hotA hai; isaliye pudgalakarmakA uday jo ki jIvake rAgAdi- aj~nAnapariNAmakA nimitta hai usase bhinna hI jIvakA pariNAm hai .
bhAvArtha : — yadi yah mAnA jAye ki jIv aur pudgalakarma milakar rAgAdirUp pariNamate hai.n to dono.nke rAgAdirUp pariNAm siddha ho.n . kintu pudgalakarma to rAgAdirUp (jIvarAgAdirUp) kabhI nahI.n pariNam sakatA; isaliye pudgalakarmakA uday jo ki rAgAdipariNAmakA nimitta hai usase bhinna hI jIvakA pariNAm hai ..139-140..
Page 215 of 642
PDF/HTML Page 248 of 675
single page version
jIvapudgalakarmaNorekabandhaparyAyatven tadAtve vyatirekAbhAvAjjIve baddhaspR^iShTa.n karmeti vyavahAr- nayapakShaH . jIvapudgalakarmaNoranekadravyatvenAtyantavyatirekAjjIve.abaddhaspR^iShTa.n karmeti nishchayanayapakShaH .
gAthArtha : — [jIve ] jIvame.n [karma ] karma [baddha.n ] (usake pradesho.nke sAth) ba.NdhA huA hai [cha ] tathA [spR^iShTa.n ] sparshit hai [iti ] aisA [vyavahAranayabhaNitam ] vyavahAranayakA kathan hai [tu ] aur [jIve ] jIvame.n [karma ] karma [abaddhaspR^iShTa.n ] abaddha aur asparshit [bhavati ] hai aisA [shuddhanayasya ] shuddhanayakA kathan hai .
TIkA : — jIvako aur pudgalakarmako ekabandhaparyAyapanese dekhane par uname.n us kAlame.n bhinnatAkA abhAv hai, isaliye jIvame.n karma baddhaspR^iShTa hai aisA vyavahAranayakA pakSha hai . jIvako tathA pudgalakarmako anekadravyapanese dekhane par uname.n atyanta bhinnatA hai, isaliye jIvame.n karma abaddhaspR^iShTa hai aisA nishchayanayakA pakSha hai ..141..
kintu isase kyA ? jo AtmA un dono.n nayapakSho.nko pAr kar chukA hai vahI samayasAr hai, — yah ab gAthA dvArA kahate hai.n : —
gAthArtha : — [jIve ] jIvame.n [karma ] karma [baddham ] baddha hai athavA [abaddha.n ] abaddha hai — [eva.n tu ] isaprakAr to [nayapakSham ] nayapakSha [jAnIhi ] jAno; [punaH ] kintu [yaH ] jo [pakShAtikrAntaH ] pakShAtikrAnta (pakShako ulla.nghan karanevAlA) [bhaNyate ] kahalAtA hai [saH ] vah [samayasAraH ] samayasAr (arthAt nirvik lpa shuddha Atmatattva) hai .
Page 216 of 642
PDF/HTML Page 249 of 675
single page version
yaH kil jIve baddha.n karmeti yashcha jIve.abaddha.n karmeti vikalpaH sa dvitayo.api hi nayapakShaH . ya evainamatikrAmati sa ev sakalavikalpAtikrAntaH svaya.n nirvikalpaikavij~nAnaghanasvabhAvo bhUtvA sAkShAtsamayasAraH sambhavati . tatra yastAvajjIve baddha.n karmeti vikalpayati sa jIve.abaddha.n karmeti eka.n pakShamatikrAmannapi na vikalpamatikrAmati; yastu jIve.abaddha.n karmeti vikalpayati so.api jIve baddha.n karmetyeka.n pakShamatikrAmannapi na vikalpamatikrAmati; yaH punarjIve baddhamabaddha.n cha karmeti vikalpayati sa tu ta.n dvitayamapi pakShamanatikrAman na vikalpamatikrAmati . tato ya ev samastanayapakShamatikrAmati sa ev samasta.n vikalpamatikrAmati . ya ev samasta.n vikalpamatikrAmati sa ev samayasAra.n vindati .
TIkA : — ‘jIvame.n karma baddha hai’ aisA jo vikalpa tathA ‘jIvame.n karma abaddha hai’ aisA jo vikalpa ve dono.n nayapakSha hai.n . jo us nayapakShakA atikram karatA hai ( – use ulla.nghan kar detA hai, Cho.D.h.h detA hai), vahI samasta vikalpo.nkA atikram karake svaya.n nirvikalpa, ek vij~nAnaghanasvabhAvarUp hokar sAkShAt samayasAr hotA hai . yahA.N (visheSh samajhAyA jAtA hai ki) — jo ‘jIvame.n karma baddha hai’ aisA vikalpa karatA hai vah ‘jIvame.n karma abaddha hai’ aise ek pakShakA atikram karatA huA bhI vikalpakA atikram nahI.n karatA, aur jo ‘jIvame.n karma abaddha hai aisA vikalpa karatA hai vah bhI ‘jIvame.n karma baddha hai’ aise ek pakShakA atikram karatA huA bhI vikalpakA atikram nahI.n karatA; aur jo yah vikalpa karatA hai ki ‘jIvame.n karma baddha hai aur abaddha bhI hai’ vah un dono.n pakShakA atikram na karatA huA, vikalpakA atikram nahI.n karatA . isaliye jo samasta nay pakShakA atikram karatA hai vahI samasta vikalpakA atikram karatA hai; jo samasta vikalpakA atikram karatA hai vahI samayasArako prApta karatA hai — usakA anubhav karatA hai .
bhAvArtha : — jIv karmase ‘ba.NdhA huA hai’ tathA ‘nahI.n ba.NdhA huA hai’ — yah dono.n nayapakSha hai.n . uname.nse kisIne bandhapakSha grahaN kiyA, usane vikalpa hI grahaN kiyA; kisIne abandhapakSha liyA, to usane vikalpa hI grahaN kiyA; aur kisIne dono.n pakSha liye, to usane bhI pakSharUp vikalpakA hI grahaN kiyA . parantu aise vikalpo.nko Cho.Dkar jo kisI bhI pakShako grahaN nahI.n karatA vahI.n shuddha padArthakA svarUp jAnakar us-rUp samayasArako — shuddhAtmAko — prApta karatA hai . nayapakShako grahaN karanA rAg hai, isaliye samasta nayapakShako Cho.Dnese vItarAg samayasAr huA jAtA hai ..142..
Page 217 of 642
PDF/HTML Page 250 of 675
single page version
(upendravajrA) ya ev muktvA nayapakShapAta.n svarUpaguptA nivasanti nityam . vikalpajAlachyutashAntachittA- sta ev sAkShAdamR^ita.n pibanti ..69..
(upajAti) ekasya baddho na tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..70..
kahate hai.n : —
shlokArtha : — [ye ev ] jo [nayapakShapAta.n muktvA ] nayapakShapAtako Cho.Dkar [svarUpaguptAH ] (apane) svarUpame.n gupta hokar [nityam ] sadA [nivasanti ] nivAs karate hai.n [te ev ] ve hI, [vikalpajAlachyutashAntachittAH ] jinakA chitta vikalpajAlase rahit shAnta ho gayA hai aise hote hue, [sAkShAt amR^ita.n pibanti ] sAkShAt amR^itako pIte hai.n .
bhAvArtha : — jab tak kuCh bhI pakShapAt rahatA hai tab tak chittakA kShobh nahI.n miTatA . jab nayo.nkA sab pakShapAt dUr ho jAtA hai tab vItarAg dashA hokar svarUpakI shraddhA nirvikalpa hotI hai, svarUpame.n pravR^itti hotI hai aur atIndriy sukhakA anubhav hotA hai ..69..
ab 20 kalasho.n dvArA nayapakShakA visheSh varNan karate hue kahate hai.n ki jo aise samasta nayapakSho.nko Cho.D.h.h detA hai vah tattvavettA (tattvaj~nAnI) svarUpako prApta karatA hai : —
shlokArtha : — [baddhaH ] jIv karmo.nse ba.NdhA huA hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv karmo.nse nahI.n ba.NdhA huA hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha hai; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA (vastusvarUpakA j~nAtA) pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai (arthAt use chitsvarUp jIv jaisA hai vaisA nirantar anubhavame.n AtA hai) .
Page 218 of 642
PDF/HTML Page 251 of 675
single page version
(upajAti) ekasya mUDho na tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..71..
(upajAti) ekasya rakto na tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..72..
bhAvArtha : — is granthame.n pahalese hI vyavahAranayako gauN karake aur shuddhanayako mukhya karake kathan kiyA gayA hai . chaitanyake pariNAm paranimittase anek hote hai.n un sabako AchAryadev pahalese hI gauN kahate Aye hai.n aur unho.nne jIvako mukhya shuddha chaitanyamAtra kahA hai . isaprakAr jIv-padArthako shuddha, nitya, abhed chaitanyamAtra sthApit karake ab kahate hai.n ki — jo is shuddhanayakA bhI pakShapAt (vikalpa) karegA vah bhI us shuddha svarUpake svAdako prApta nahI.n karegA . ashuddhanayakI to bAt hI kyA hai ? kintu yadi koI shuddhanayakA bhI pakShapAt karegA to pakShakA rAg nahI.n miTegA, isaliye vItarAgatA pragaT nahI.n hogI . pakShapAtako Cho.Dkar chinmAtra svarUpame.n lIn hone par hI samayasArako prApta kiyA jAtA hai . isaliye shuddhanayako jAnakar, usakA bhI pakShapAt Cho.Dkar shuddha svarUpakA anubhav karake, svarUpame.n pravR^ittirUp chAritra prApta karake, vItarAg dashA prApta karanI chAhiye .70.
shlokArtha : — [mUDhaH ] jIv mU.Dh.h.h (mohI) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv mU.Dh.h.h (mohI) nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai (arthAt use chitsvarUp jIv jaisA hai vaisA nirantar anubhavame.n AtA hai) .71.
Page 219 of 642
PDF/HTML Page 252 of 675
single page version
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..73..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..74..
chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH
chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .72.
shlokArtha : — [duShTaH ] jIv dveShI hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv dveShI nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .73.
shlokArtha : — [kartA ] jIv kartA hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv kartA nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .74.
Page 220 of 642
PDF/HTML Page 253 of 675
single page version
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..75..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..76..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..77..
shlokArtha : — [bhoktA ] jIv bhoktA hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv bhoktA nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .75.
shlokArtha : — [jIvaH ] jIv jIv hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv jIv nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .76.
shlokArtha : — [sUkShmaH ] jIv sUkShma hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv sUkShma nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp
Page 221 of 642
PDF/HTML Page 254 of 675
single page version
(upajAti) ekasya heturna tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..78..
(upajAti) ekasya kArya.n na tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..79..
(upajAti) ekasya bhAvo na tathA parasya chiti dvayordvAviti pakShapAtau . yastattvavedI chyutapakShapAt- stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..80..
shlokArtha : — [hetuH ] jIv hetu (kAraN) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv hetu (kAraN) nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .78.
shlokArtha : — [kArya.n ] jIv kArya hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv kArya nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .79.
Page 222 of 642
PDF/HTML Page 255 of 675
single page version
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..81..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..82..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
[chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH
chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .80.
shlokArtha : — [ekaH ] jIvaek hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv ek nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .81.
shlokArtha : — [sAntaH ] jIv sAnta (-anta sahit) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv sAnta nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .82.
Page 223 of 642
PDF/HTML Page 256 of 675
single page version
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..83..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..84..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..85..
chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI
jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .83.
shlokArtha : — [vAchyaH ] jIv vAchya (arthAt vachanase kahA jA sake aisA) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv vAchya (-vachanagochar) nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .84.
shlokArtha : — [nAnA ] jIv nAnArUp hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv nAnArUp nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .85.
Page 224 of 642
PDF/HTML Page 257 of 675
single page version
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..86..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..87..
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..88..
shlokArtha : — [chetyaH ] jIv chetya (-chetAjAneyogya) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv chetya nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .86.
shlokArtha : — [dR^ishyaH ] jIv dR^ishya ( – dekhe jAne yogya) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv dR^ishya nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai .87.
shlokArtha : — [vedyaH ] jIv vedya ( – vedaname.n Ane yogya, j~nAt hone yogya) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv vedya nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ]
Page 225 of 642
PDF/HTML Page 258 of 675
single page version
chiti dvayordvAviti pakShapAtau .
stasyAsti nitya.n khalu chichchidev ..89..
meva.n vyatItya mahatI.n nayapakShakakShAm .
sva.n bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtram ..90..
shlokArtha : — [bhAtaH ] jIv ‘bhAt’ (prakAshamAn arthAt vartamAn pratyakSha) hai [ekasya ] aisA ek nayakA pakSha hai aur [na tathA ] jIv ‘bhAt’ nahI.n hai [parasya ] aisA dUsare nayakA pakSha haie; [iti ] isaprakAr [chiti ] chitsvarUp jIvake sambandhame.n [dvayoH ] do nayo.nke [dvau pakShapAtau ] do pakShapAt hai.n . [yaH tattvavedI chyutapakShapAtaH ] jo tattvavettA pakShapAtarahit hai [tasya ] use [nitya.n ] nirantar [chit ] chitsvarUp jIv [khalu chit ev asti ] chitsvarUp hI hai (arthAt use chitsvarUp jIv jaisA hai vaisA nirantar anubhUt hotA hai) .
bhAvArtha : — baddha abaddha, mU.Dh.h.h amU.Dh.h.h, rAgI arAgI, dveShI adveShI, kartA akartA, bhoktA abhoktA, jIv ajIv, sUkShma sthUl, kAraN akAraN, kArya akArya, bhAv abhAv, ek anek, sAnta ananta, nitya anitya, vAchya avAchya, nAnA anAnA, chetya achetya, dR^ishya adR^ishya, vedya avedya, bhAt abhAt ityAdi nayo.nke pakShapAt hai.n . jo puruSh nayo.nke kathanAnusAr yathAyogya vivakShApUrvak tattvakA — vastusvarUpakA nirNay karake nayo.nke pakShapAtako Cho.DtA hai use chitsvarUp jIvakA chitsvarUparUp anubhav hotA hai .
jIvame.n anek sAdhAraN dharma hai.n, parantu chitsvabhAv usakA pragaT anubhavagochar asAdhAraN dharma hai, isaliye use mukhya karake yahA.N jIvako chitsvarUp kahA hai .89.
shlokArtha : — [eva.n ] isaprakAr [svechChA-samuchChalad-analpa-vikalpa-jAlAm ] jisame.n bahutase vikalpo.nkA jAl apane Ap uThatA hai aisI [mahatI.n ] ba.DI [nayapakShakakShAm ]
Page 226 of 642
PDF/HTML Page 259 of 675
single page version
(rathoddhatA) indrajAlamidamevamuchChalat puShkalochchalavikalpavIchibhiH . yasya visphu raNamev tatkShaNa.n kR^itsnamasyati tadasmi chinmahaH ..91..
bhItar aur bAhar [samarasaikarasasvabhAva.n ] samatA-rasarUpI ek ras hI jisakA svabhAv hai aise
[anubhUtimAtram ekam sva.n bhAvam ] anubhUtimAtra ek apane bhAvako ( — svarUpako) [upayAti ]
shlokArtha : — [puShkal-ut-chal-vikalpa-vIchibhiH uchChalat ] vipul, mahAn, cha~nchal vikalparUpI tara.ngo.nke dvArA uThate hue [idm evam kR^itsnam indrajAlam ] is samasta indrajAlako [yasya visphu raNam ev ] jisakA sphu raN mAtra hI [tatkShaNa.n ] tatkShaN [asyati ] u.DA detA hai [tat chinmahaH asmi ] vah chinmAtra tejaHpu~nja mai.n hU.N .
bhAvArtha : — chaitanyakA anubhav hone par samasta nayo.nke vikalparUpI indrajAl usI kShaN vilayako prApta hotA hai; aisA chitprakAsh mai.n hU.N .91.
Page 227 of 642
PDF/HTML Page 260 of 675
single page version
yathA khalu bhagavAnkevalI shrutaj~nAnAvayavabhUtayorvyavahAranishchayanayapakShayoH vishvasAkShitayA kevala.n svarUpamev jAnAti, na tu satatamullasitasahajavimalasakalakevalaj~nAnatayA nitya.n svayamev vij~nAnaghanabhUtatvAt shrutaj~nAnabhUmikAtikrAntatayA samastanayapakShaparigrahadUrIbhUtatvAt ka.nchanApi nayapakSha.n parigR^ihNAti, tathA kil yaH shrutaj~nAnAvayavabhUtayorvyavahAranishchayanayapakShayoH kShayopasham- vijR^imbhitashrutaj~nAnAtmakavikalpapratyudgamane.api paraparigrahapratinivR^ittautsukyatayA svarUpamev kevala.n jAnAti, na tu kharataradR^iShTigR^ihItasunistuShanityoditachinmayasamayapratibaddhatayA tadAtve svayamev vij~nAnaghanabhUtatvAt shrutaj~nAnAtmakasamastAntarbahirjalparUpavikalpabhUmikAtikrAntatayA samastanay- pakShaparigrahadUrIbhUtatvAtka.nchanApi nayapakSha.n parigR^ihNAti, sa khalu nikhilavikalpebhyaH parataraH paramAtmA j~nAnAtmA pratyagjyotirAtmakhyAtirUpo.anubhUtimAtraH samayasAraH
hotA huA (arthAt chitsvarUp AtmAkA anubhav karatA huA), [dvayoH api ] dono.n hI [nayayoH ] nayo.nke [bhaNita.n ] kathanako [kevala.n tu ] mAtra [jAnAti ] jAnatA hI hai, [tu ] parantu [nayapakSha.n ] nayapakShako [ki~nchit api ] ki.nchitmAtra bhI [na gR^ihNAti ] grahaN nahI.n karatA .
TIkA : — jaise kevalI bhagavAn, vishvake sAkShIpanake kAraN, shrutaj~nAnake avayavabhUt vyavahAranishchayanayapakSho.nke svarUpako hI keval jAnate hai.n parantu, nirantar prakAshamAn, sahaj, vimal, sakal kevalaj~nAnake dvArA sadA svaya.n hI vij~nAnaghan hue honese, shrutaj~nAnakI bhUmikAkI atikrAntatAke dvArA (arthAt shrutaj~nAnakI bhUmikAko pAr kar chukaneke kAraN) samasta nayapakShake grahaNase dUr hue honese, kisI bhI nayapakShako grahaN nahI.n karate, isIprakAr jo (shrutaj~nAnI AtmA), kShayopashamase jo utpanna hote hai.n aise shrutaj~nAnAtmak vikalpa utpanna hone par bhI parakA grahaN karaneke prati utsAh nivR^itta huA honese, shrutaj~nAnake avayavabhUt vyavahAranishchayanayapakSho.nke svarUpako hI keval jAnatA hai parantu, ati tIkShNa j~nAnadR^iShTise grahaN kiye gaye, nirmal nitya-udit, chinmay samayase pratibaddhatAke dvArA (arthAt chaitanyamay AtmAke anubhavan dvArA) anubhavake samay svaya.n hI vij~nAnaghan huA honese, shrutaj~nAnAtmak samasta antarjalparUp tathA bahirjalparUp vikalpo.nkI bhUmikAkI atikrAntatAke dvArA samasta nayapakShake grahaNase dUr hotA huA honese, kisI bhI nayapakShako grahaN nahI.n karatA, vah (AtmA) vAstavame.n samasta vikalpo.nse ati par, paramAtmA, j~nAnAtmA, pratyagjyoti, AtmakhyAtirUp, anubhUtimAtra samayasAr hai
bhAvArtha : — jaise kevalI bhagavAn sadA nayapakShake svarUpake sAkShI (j~nAtAdraShTA) hai.n usIprakAr shrutaj~nAnI bhI jab samasta nayapakSho.nse rahit hokar shuddha chaitanyamAtra bhAvakA anubhavan karatA hai tab vah nayapakShake svarUpakA j~nAtA hI hai . yadi ek nayakA sarvathA pakSha grahaN kiyA jAye to mithyAtvake sAth milA huA rAg hotA hai; prayojanavash ek nayako pradhAn karake usakA grahaN