Page 228 of 642
PDF/HTML Page 261 of 675
single page version
(svAgatA) chitsvabhAvabharabhAvitabhAvA- bhAvabhAvaparamArthatayaikam . bandhapaddhatimapAsya samastA.n chetaye samayasAramapAram ..92..
vastusvarUpako keval jAnatA hI hai tab us samay shrutaj~nAnI bhI kevalIkI bhA.Nti vItarAg jaisA
hI hotA hai aisA jAnanA ..143..
shlokArtha : — [chitsvabhAv-bhar-bhAvit-bhAv-abhAv-bhAv-paramArthatayA ekam ] chit- svabhAvake pu.nj dvArA hI apane utpAd, vyay aur dhrauvya kiye jAte hai.n — aisA jisakA paramArtha svarUp hai, isaliye jo ek hai aise [apAram samayasAram ] apAr samayasArako mai.n, [samastA.n bandhapaddhatim ] samasta bandhapaddhatiko [apAsya ] dUr karake arthAt karmodayase honevAle sarva bhAvo.nko Cho.Dkar, [chetaye ] anubhav karatA hU.N .
bhAvArtha : — nirvikalpa anubhav hone par, jisake kevalaj~nAnAdi guNo.nkA pAr nahI.n hai aise samayasArarUpI paramAtmAkA anubhav hI vartatA hai, ‘mai.n anubhav karatA hU.N ’ aisA bhI vikalpa nahI.n hotA — aisA jAnanA .92.
Page 229 of 642
PDF/HTML Page 262 of 675
single page version
ayamek ev kevala.n samyagdarshanaj~nAnavyapadesha.n kil labhate . yaH khalvakhilanay-pakShAkShuNNatayA vishrAntasamastavikalpavyApAraH sa samayasAraH . yataH prathamataH shrutaj~nAnAvaShTambhen j~nAnasvabhAvamAtmAna.n nishchitya, tataH khalvAtmakhyAtaye, parakhyAtihetUnakhilA evendriyAnindriy-buddhIravadhArya AtmAbhimukhIkR^itamatij~nAnatattvaH, tathA nAnAvidhanayapakShAlambanenAnek-vikalpairAkulayantIH shrutaj~nAnabuddhIrapyavadhArya shrutaj~nAnatattvamapyAtmAbhimukhIkurvannatyantamavikalpo bhUtvA jhagityev svarasat ev vyaktIbhavantamAdimadhyAntavimuktamanAkulameka.n kevalamakhilasyApi vishvasyopari tarantamivAkhaNDa- pratibhAsamayamananta.n vij~nAnaghana.n paramAtmAna.n samayasAra.n vindannevAtmA samyagdR^ishyate j~nAyate cha; tataH samyagdarshana.n j~nAna.n cha samayasAr ev
hai [saH ] vah [samayasAraH ] samayasAr hai; [eShaH ] isIko ( – samayasArako hI) [kevala.n ] keval [samyagdarshanaj~nAnam ] samyagdarshan aur samyagj~nAn [iti ] aisI [vyapadesham ] sa.nj~nA (nAm) [labhate ] milatI hai . (nAmo.nke bhinna hone par bhI vastu ek hI hai .)
TIkA : — jo vAstavame.n samasta nayapakSho.nke dvArA kha.nDit na honese jisakA samasta vikalpo.nkA vyApAr ruk gayA hai aisA hai, so samayasAr hai; vAstavame.n is ekako hI keval samyagdarshan aur samyagj~nAnakA nAm prApta hai . (samyagdarshan aur samyagj~nAn samayasArase alag nahI.n hai, ek hI hai .)
pratham, shrutaj~nAnake avalambanase j~nAnasvabhAv AtmAkA nishchay karake, aur phi ra AtmAkI pragaT prasiddhike liye, par padArthakI prasiddhikI kAraNabhUt jo indriyo.n dvArA aur manake dvArA pravartamAn buddhiyA.N un sabako maryAdAme.n lAkar jisane matij~nAn – tattvako ( – matij~nAnake svarUpako) Atmasanmukh kiyA hai aisA, tathA jo nAnA prakArake nayapakSho.nke Alambanase honevAle anek vikalpo.nke dvArA AkulatA utpanna karanevAlI shrutaj~nAnakI buddhiyo.nko bhI maryAdAme.n lAkar shrutaj~nAn- tattvako bhI Atmasanmukh karatA huA, atyanta vikalparahit hokar, tatkAl nij rasase hI pragaT honevAle, Adi-madhya-antase rahit, anAkul, keval ek, sampUrNa hI vishva par mAno.n tairatA ho aise akhaNDa pratibhAsamay, ananta, vij~nAnaghan, paramAtmArUp samayasArakA jab AtmA anubhav karatA hai usIsamay AtmA samyaktayA dikhAI detA hai (arthAt usakI shraddhA kI jAtI hai) aur j~nAt hotA hai, isaliye samayasAr hI samyagdarshan aur samyagj~nAn hai
bhAvArtha : — AtmAko pahale Agamaj~nAnase j~nAnasvarUp nishchay karake phi ra indriyabuddhirUp matij~nAnako j~nAnamAtrame.n hI milAkar, tathA shrutaj~nAnarUpI nayo.nke vikalpo.nko miTAkar shrutaj~nAnako bhI nirvikalpa karake, ek akhaNDa pratibhAsakA anubhav karanA hI ‘samyagdarshan aur samyagj~nAn’ke
Page 230 of 642
PDF/HTML Page 263 of 675
single page version
sAro yaH samayasya bhAti nibhR^itairAsvAdyamAnaH svayam .
j~nAna.n darshanamapyaya.n kimathavA yatki.nchanaiko.apyayam ..93..
dUrAdev vivekanimnagamanAnnIto nijaugha.n balAt .
Atmanyev sadA gatAnugatatAmAyAtyaya.n toyavat ..94..
nAmako prApta karatA hai; samyagdarshan aur samyagj~nAn kahI.n anubhavase bhinna nahI.n hai.n ..144..
shlokArtha : — [nayAnA.n pakShaiH vinA ] nayo.nke pakSho.nke rahit, [achala.n avikalpabhAvam ] achal nirvikalpabhAvako [AkrAman ] prApta hotA huA [yaH samayasya sAraH bhAti ] jo samayakA (AtmAkA) sAr prakAshit hotA hai [saH eShaH ] vah yah samayasAr (shuddha AtmA) — [nibhR^itaiH svayam AsvAdyamAnaH ] jo ki nibhR^it (nishchal, AtmalIn) puruSho.nke dvArA svaya.n AsvAdyamAn hai ( – anubhavame.n AtA hai) vah — [vij~nAn-ek-rasaH bhagavAn ] vij~nAn hI jisakA ek ras hai aisA bhagavAn hai, [puNyaH purANaH pumAn ] pavitra purAN puruSh hai; chAhe [j~nAna.n darshanam api aya.n ] j~nAn kaho yA darshan vah yah (samayasAr) hI hai; [athavA kim ] athavA adhik kyA kahe.n ? [yat ki.nchan api ayam ekaH ] jo kuCh hai so yah ek hI hai ( – mAtra bhinna-bhinna nAmase kahA jAtA hai) .93.
shlokArtha : — [toyavat ] jaise pAnI apane samUhase chyut hotA huA dUr gahan vaname.n bah rahA ho use dUrase hI DhAlavAle mArgake dvArA apane samUhakI or balapUrvak mo.D.h.h diyA jAye; to phi ra vah pAnI, pAnIko pAnIke samUhakI or khI.nchatA huA pravAharUp hokar, apane samUhame.n A milatA hai; isIprakAr [aya.n ] yah AtmA [nij-oghAt chyutaH ] apane vij~nAnaghanasvabhAvase chyut hokar [bhUri-vikalpa-jAl-gahane dUra.n bhrAmyan ] prachur vikalpajAlo.nke gahan vaname.n dUr paribhramaN kar rahA thA use [dUrAt ev ] dUrase hI [vivek-nimna-gamanAt ] vivekarUpI DhAlavAle mArga dvArA [nij-ogha.n balAt nItaH ] apane vij~nAnaghanasvabhAvakI or balapUrvak mo.D.h.h diyA gayA; isalie
Page 231 of 642
PDF/HTML Page 264 of 675
single page version
yastu vetti sa tu vetti kevalam .
yastu vetti na karoti sa kvachit ..96..
ek vij~nAnarasavAlA hI anubhavame.n AtA hai aisA vah AtmA, [AtmAnam Atmani ev Aharan ]
AtmAko AtmAme.n hI khI.nchatA huA (arthAt j~nAn j~nAnako khI.nchatA huA pravAharUp hokar), [sadA
gatAnugatatAm AyAti] sadA vij~nAnaghanasvabhAvame.n A milatA hai .
bhAvArtha : — jaise pAnI, apane (pAnIke) nivAsasthalase kisI mArgase bAhar nikalakar vaname.n anek sthAno.n par bah nikale; aur phi ra kisI DhAlavAle mArga dvArA, jyo.nkA tyo.n apane nivAs-sthAname.n A mile; isIprakAr AtmA bhI mithyAtvake mArgase svabhAvase bAhar nikalakar vikalpo.nke vaname.n bhramaN karatA huA kisI bhedaj~nAnarUpI DhAlavAle mArga dvArA svaya.n hI apaneko khI.nchatA huA apane vij~nAnaghanasvabhAvame.n A milatA hai .94.
ab kartAkarma adhikArakA upasa.nhAr karate hue, kuCh kalasharUp kAvya kahate hai.n; uname.nse pratham kalashame.n kartA aur karmakA sa.nkShipta svarUp kahate hai.n : —
shlokArtha : — [vikalpakaH para.n kartA ] vikalpa karanevAlA hI keval kartA hai aur [vikalpaH kevalam karma ] vikalpa hI keval karma hai; (anya koI kartA-karma nahI.n hai;) [savikalpasya ] jo jIv vikalpasahit hai usakA [kartR^ikarmatva.n ] kartAkarmapanA [jAtu ] kabhI [nashyati na ] naShTa nahI.n hotA .
bhAvArtha : — jab tak vikalpabhAv hai tab tak kartAkarmabhAv hai; jab vikalpakA abhAv ho jAtA hai tab kartAkarmabhAvakA bhI abhAv ho jAtA hai .95.
Page 232 of 642
PDF/HTML Page 265 of 675
single page version
j~naptau karotishcha na bhAsate.antaH .
j~nAtA na karteti tataH sthita.n cha ..97..
kvachit na hi vetti ] jo karatA hai vah kabhI jAnatA nahI.n [tu ] aur [yaH vetti saH kvachit na
karoti ] jo jAnatA hai vah kabhI karatA nahI.n .
shlokArtha : — [karotau antaH j~naptiH na hi bhAsate ] karanerUp kriyAke bhItar jAnanerUp kriyA bhAsit nahI.n hotI [cha ] aur [j~naptau antaH karotiH na bhAsate ] jAnanerUp kriyAke bhItar karanerUp kriyA bhAsit nahI.n hotI; [tataH j~naptiH karotiH cha vibhinne ] isaliye j~naptikriyA aur ‘karoti’ kriyA dono.n bhinna hai; [cha tataH iti sthita.n ] aur isase yah siddha huA ki [j~nAtA kartA na ] jo j~nAtA hai vah kartA nahI.n hai .
bhAvArtha : — jab AtmA isaprakAr pariNaman karatA hai ki ‘mai.n paradravyako karatA hU.N’ tab to vah kartAbhAvarUp pariNamanakriyAke karanese arthAt ‘karoti’-kriyAke karanese kartA hI hai aur jab vah isaprakAr pariNaman karatA hai ki ‘mai.n paradravyako jAnatA hU.N’ tab j~nAtAbhAvarUp pariNaman karanese arthAt j~naptikriyAke karanese j~nAtA hI hai .
yahA.N koI prashna karatA hai ki avirat-samyagdR^iShTi Adiko jab tak chAritramohakA uday rahatA hai tab tak vah kaShAyarUp pariNaman karatA hai, isaliye usakA vah kartA kahalAtA hai yA nahI.n ? usakA samAdhAn : — avirat-samyagdR^iShTi ityAdike shraddhA-j~nAname.n paradravyake svAmitvarUp kartR^itvakA abhiprAy nahI.n hai; jo kaShAyarUp pariNaman hai vah udayakI 1balavattAke kAraN hai; vah usakA j~nAtA hai; isaliye usake aj~nAn sambandhI kartR^itva nahI.n hai . nimittakI balavattAse honevAle pariNamanakA phal ki.nchit hotA hai vah sa.nsArakA kAraN nahI.n hai . jaise vR^ikShakI ja.D.h.h kAT deneke bAd vah vR^ikSha kuCh samay tak rahe athavA na rahe — pratikShaN usakA nAsh hI hotA jAtA hai, isIprakAr yahA.N bhI samajhanA .97. 1 dekho gAthA 131ke bhAvArthake nIchekA phU TanoT .
Page 233 of 642
PDF/HTML Page 266 of 675
single page version
dvandva.n vipratiShidhyate yadi tadA kA kartR^ikarmasthitiH .
rnepathye bat nAnaTIti rabhasA mohastathApyeSh kim ..98..
j~nAna.n j~nAna.n bhavati cha yathA pudgalaH pudgalo.api .
shchichChaktInA.n nikarabharato.atyantagambhIrametat ..99..
shlokArtha : — [kartA karmaNi nAsti, karma tat api niyata.n kartari nAsti ] nishchayase na to kartA karmame.n hai, aur na karma kartAme.n hI hai — [yadi dvandva.n vipratiShidhyate ] yadi isaprakAr paraspar dono.nkA niShedh kiyA jAye [tadA kartR^ikarmasthitiH kA ] to kartA-karmakI kyA sthiti hogI ? (arthAt jIv-pudgalake kartAkarmapan kadApi nahI.n ho sakegA .) [j~nAtA j~nAtari, karma sadA karmaNi ] isaprakAr j~nAtA sadA j~nAtAme.n hI hai aur karma sadA karmame.n hI hai [ iti vastusthitiH vyaktA ] aisI vastusthiti pragaT hai [tathApi bat ] tathApi are ! [nepathye eShaH mohaH kim rabhasA nAnaTIti ] nepathyame.n yah moh kyo.n atyanta vegapUrvak nAch rahA hai ? (isaprakAr AchAryako khed aur Ashcharya hotA hai .)
bhAvArtha : — karma to pudgal hai, jIvako usakA kartA kahanA asatya hai . un dono.nme.n atyanta bhed hai, na to jIv pudgalame.n hai aur na pudgal jIvame.n; tab phi ra uname.n kartAkarmabhAv kaise ho sakatA hai ? isaliye jIv to j~nAtA hai so j~nAtA hI hai, vah pudgalakarmo.nkA kartA nahI.n hai; aur pudgalakarma hai.n ve pudgal hI hai.n, j~nAtAkA karma nahI.n hai.n . AchAryadevane khedapUrvak kahA hai ki — isaprakAr pragaT bhinna dravya hai.n tathApi ‘mai.n kartA hU.N aur yah pudgal merA karma hai’ isaprakAr aj~nAnIkA yah moh ( – aj~nAn) kyo.n nAch rahA hai ? 98.
ab yah kahate hai.n ki, athavA yadi moh nAchatA hai to bhale nAche, tathApi vastusvarUp to jaisA hai vaisA hI hai : —
Page 234 of 642
PDF/HTML Page 267 of 675
single page version
shlokArtha : — [achala.n ] achal, [vyakta.n ] vyakta aur [chit-shaktInA.n nikar-bharataH atyanta-gambhIram ] chitshaktiyo.nke ( – j~nAnake avibhAgapratichChedo.nke) samUhake bhArase atyanta gambhIr [etat j~nAnajyotiH ] yah j~nAnajyoti [antaH ] antara~N.hgame.n [uchchaiH ] ugratAse [tathA jvalitam ] aisI jAjvalyamAn huI ki — [yathA kartA kartA na bhavati ] AtmA aj~nAname.n kartA hotA thA so ab vah kartA nahI.n hotA aur [karma karma api na ev ] aj~nAnake nimittase pudgal karmarUp hotA thA so vah karmarUp nahI.n hotA; [yathA j~nAna.n j~nAna.n bhavati cha ] aur j~nAn j~nAnarUp hI rahatA hai tathA [pudgalaH pudgalaH api ] pudgal pudgalarUp hI rahatA hai .
bhAvArtha : — jab AtmA j~nAnI hotA hai tab j~nAn to j~nAnarUp hI pariNamit hotA hai, pudgalakarmakA kartA nahI.n hotA; aur pudgal pudgal hI rahatA hai, karmarUp pariNamit nahI.n hotA . isaprakAr yathArtha j~nAn hone par dono.n dravyo.nke pariNamaname.n nimittanaimittikabhAv nahI.n hotA . aisA j~nAn samyagdR^iShTike hotA hai .99.
praviShTa hue the . jab samyagdR^iShTine apane yathArtha-darshak j~nAnase unhe.n bhinna-bhinna lakShaNase yah jAn liyA ki ve ek nahI.n, kintu do alag-alag hai.n tab ve veShakA tyAg karake ra.ngabhUmise bAhar nikal gaye . bahurUpiyAkI aisI pravR^itti hotI hai ki jab tak dekhanevAle use pahichAn nahI.n lete tab tak vah apanI cheShTAe.N kiyA karatA hai, kintu jab koI yathArtharUpase pahichAn letA hai tab vah nij rUpako pragaT karake cheShTA karanA Cho.D.h.h detA hai . isI prakAr yahA.N bhI samajhanA .
tAkari bandhan An taNU.n phal le sukhadu:kha bhavAshramavAso;
j~nAn bhaye karatA na banai tab bandha na hoy khulai parapAso,
AtamamA.nhi sadA suvilAs karai siv pAy rahai niti thAso .
isaprakAr shrI samayasAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImadamR^itachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAme.n kartAkarmakA prarUpak dUsarA a.nk samApta huA .
Page 235 of 642
PDF/HTML Page 268 of 675
single page version
dvitayatA.n gatamaikyamupAnayan .
svayamudetyavabodhasudhAplavaH ..100..
pratham TIkAkAr kahate hai.n ki ‘ab ek hI karma do pAtrarUp hokar puNya-pAparUpase pravesh karate hai.n .’
jaise nR^ityama~ncha par ek hI puruSh apane do rUp dikhAkar nAch rahA ho to use yathArtha j~nAtA pahichAn letA hai aur use ek hI jAn letA hai, isIprakAr yadyapi karma ek hI hai tathApi vah puNya-pApake bhedase do prakArake rUp dhAraN karake nAchatA hai use, samyagdR^iShTikA yathArthaj~nAn ekarUp jAn letA hai . us j~nAnakI mahimAkA kAvya is adhikArake prArambhame.n TIkAkAr AchArya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [ath ] ab (ka rtAk rma adhikArake pashchAt), [shubh-ashubh-bhedataH ] shubh aur ashubhake bhedase [dvitayatA.n gatam tat karma ] dvitvako prApta us ka rmako [aikyam upAnayan ] ek rUp ka ratA huA, [glapit-nirbhar-moharajA ] jisane atya.nt moharajako dUr ka ra diyA hai aisA [aya.n avabodh-sudhAplavaH ] yah (pratyakSha – anubhavagochar) j~nAnasudhA.nshu (samyagj~nAnarUpI chandramA) [svayam ] svaya.n [udeti ] udayako prApta hotA hai .
Page 236 of 642
PDF/HTML Page 269 of 675
single page version
danyaH shUdraH svayamahamiti snAti nitya.n tayaiv .
shUdrau sAkShAdapi cha charato jAtibhedabhrameN ..101..
bhAvArtha : — aj~nAnase ek hI karma do prakAr dikhAI detA thA use samyakj~nAnane ek prakArakA batAyA hai . j~nAn par jo moharUp raj cha.DhI huI thI use dUr kar denase yathArtha j~nAn pragaT huA hai; jaise bAdal yA kuhareke paTalase chandramAkA yathArtha prakAshan nahI.n hotA, kintu AvaraNake dUr hone par vah yathArtha prakAshamAn hotA hai, isIprakAr yahA.N bhI samajh lenA chAhie .100.
shlokArtha : — (shUdrAke peTase ek hI sAth janmako prApta do putro.nme.nse ek brAhmaNake yahA.N aur dUsarA shUdrAke ghar palA . uname.nse) [ek : ] ek to [brAhmaNatva-abhimAnAt ] ‘mai.n brAhmaN hU.N’ isaprakAr brAhmaNatvake abhimAnase [dUrAt ] dUrase hI [madirA.n ] madirAkA [tyajati ] tyAg karatA hai, use sparsha tak nahI.n karatA; tab [anyaH ] dUsarA [aham svayam shUdraH iti ] ‘mai.n svaya.n shUdra hU.N’ yah mAnakar [nitya.n ] nitya [tayA ev ] madirAse hI [snAti ] snAn ka ratA hai arthAt use pavitra mAnatA hai . [etau dvau api ] yadyapi ve dono.n [shUdrikAyAH udarAt yugapat nirgatau ] shUDDadrAke peTase ek hI sAth utpanna hue hai.n ve [sAkShAt shUdrau ] (paramArthataH) dono.n sAkShAt shUdra hai.n, [api cha ] tathApi [jAtibhedabhrameN ] jAtibhedake bhram sahit [charataH ] pravR^itti (AcharaN) ka rate hai.n . isIprakAr puNya aur pApake sambandhame.n samajhanA chAhie .
bhAvArtha : — puNya – pAp dono.n vibhAvapariNatise utpanna hue hai.n, isaliye dono.n bandhanarUp hI hai.n . vyavahAradR^iShTise bhramavash unakI pravR^itti bhinna-bhinna bhAsit honese, ve achChe aur bUre rUpase do prakAr dikhAI dete hai.n . paramArthadR^iShTi to unhe.n ekarUp hI, bandharUp hI, burA hI jAnatI hai .101.
kis rIt hoy sushIl jo sa.nsArame.n dAkhil kare ? 145..
Page 237 of 642
PDF/HTML Page 270 of 675
single page version
shubhAshubhajIvapariNAmanimittatve sati kAraNabhedAt, shubhAshubhapudgalapariNAmamayatve sati svabhAvabhedAt, shubhAshubhaphalapAkatve satyanubhavabhedAt, shubhAshubhamokShabandhamArgAshritatve satyAshray- bhedAt chaikamapi karma ki.nchichChubha.n ki.nchidashubhamiti keShA.nchitkil pakShaH . sa tu sapratipakShaH . tathA hi — shubho.ashubho vA jIvapariNAmaH kevalAj~nAnamayatvAdekaH, tadekatve sati kAraNAbhedAdeka.n karma . shubho.ashubho vA pudgalapariNAmaH kevalapudgalamayatvAdekaH, tadekatve sati svabhAvAbhedAdeka.n karma . shubho.ashubho vA phalapAkaH kevalapudgalamayatvAdekaH, tadekatve satyanubhAvAbhedAdeka.n karma . shubhAshubhau
gAthArtha : — [ashubha.n ka rma ] ashubh ka rma [ku shIla.n ] kushIl hai ( – burA hai) [api cha ] aur [shubhak rma ] shubh ka rma [sushIlam ] sushIl hai ( – achChA hai) aisA [jAnIth ] tum jAnate ho! [tat ] (ki ntu) vah [sushIla.n ] sushIl [ka tha.n ] kaise [bhavati ] ho sakatA hai [yat ] jo [sa.nsAra.n ] (jIvako) sa.nsArame.n [praveshayati ] pravesh ka rAtA hai ?
TIkA : — kisI karmame.n shubh jIvapariNAm nimitta honese kisIme.n ashubh jIvapariNAm nimitta honese karmake kAraNo.nme.n bhed hotA hai; koI karma shubh pudgalapariNAmamay aur koI ashubh pudgalapariNAmamay honese karmake svabhAvame.n bhed hotA hai; kisI karmakA shubh phalarUp aur kisIkA ashubh phalarUp vipAk honese karmake anubhavame.n ( – svAdame.n) bhed hotA hai; koI karma shubh ( – achChe) aise mokShamArgake Ashrit honese aur koI karma ashubh ( – bure) aise bandhamArgake Ashrit honese karmake Ashrayame.n bhed hotA hai . (isaliye) yadyapi (vAstavame.n) karma ek hI hai tathApi kaI logo.nkA aisA pakSha hai ki koI karma shubh hai aur koI ashubh hai . parantu vah (pakSha) pratipakSha sahit hai . vah pratipakSha (arthAt vyavahArapakShakA niShedh karanevAlA nishchayapakSha) isaprakAr hai : —
shubh yA ashubh jIvapariNAm keval aj~nAnamay honese ek hai; aur usake ek honese karmake kAraName.n bhed nahI.n hotA; isilaye karma ek hI hai . shubh yA ashubh pudgalapariNAm keval pudgalamay honese ek hai; usake ek honese karmake svabhAvame.n bhed nahI.n hotA; isilaye karma ek hI hai . shubh yA ashubh phalarUp honevAlA vipAk keval pudgalamay honese ek hI hai; usake ek honese karmake anubhavame.n ( – svAdame.n) bhed nahI.n hotA; isaliye karma ek hI hai . shubh ( – achChA) aisA mokShamArga to keval jIvamay hai aur ashubh ( – burA) aisA bandhamArga to keval pudgalamay hai, isaliye ve anek ( – bhinna bhinna, do) hai; aur unake anek hone par bhI karma to
Page 238 of 642
PDF/HTML Page 271 of 675
single page version
mokShabandhamArgau tu pratyeka.n kevalajIvapudgalamayatvAdanekau, tadanekatve satyapi keval- pudgalamayabandhamArgAshritatvenAshrayAbhedAdeka.n karma . keval pudgalamay aise bandhamArgake hI Ashrit honese karmake Ashrayame.n bhed nahI.n hai.n; isilaye karma ek hI hai .
bhAvArtha : — koI karma to arahantAdime.n bhakti – anurAg, jIvo.nke prati anukampAke pariNAm aur manda kaShAyake chittakI ujjvalatA ityAdi shubh pariNAmo.nke nimittase hote hai.n aur koI tIvra krodhAdik ashubh leshyA, nirdayatA, viShayAsakti aur dev – guru Adi pUjya puruSho.nke prati vinayabhAvase nahI.n pravartanA ityAdi ashubh pariNAmo.nke nimittase hote hai.n; isaprakAr hetubhed honese karmake shubh aur ashubh aise do bhed hai.n . sAtAvedanIy, shubh-Ayu, shubhanAm aur shubhagotra — in karmo.nke pariNAmo.n ( – prakR^iti ityAdi – )me.n tathA chAr ghAtIkarma, asAtAvedanIy, ashubh-Ayu, ashubhanAm aur ashubhagotra — in karmo.nke pariNAmo.n ( – prakR^iti ityAdi – )me.n bhed hai; isaprakAr svabhAvabhed honese karmo.nke shubh aur ashubh do bhed hai.n . kisI karmake phalakA anubhav sukharUp aur kisIkA duHkharUp hai; isaprakAr anubhavakA bhed honese karmake shubh aur ashubh aise do bhed hai.n . koI karma mokShamArgake Ashrit hai (arthAt mokShamArgame.n bandhatA hai) aur koI karma bandhamArgake Ashrit hai; isaprakAr AshrayakA bhed honese karmake shubh aur ashubh do bhed hai.n . isaprakAr hetu, svabhAv, anubhav aur Ashray — aise chAr prakArase karmame.n bhed honese koI karma shubh aur koI ashubh hai; aisA kuCh logo.nkA pakSha hai .
ab is bhedAbhedakA niShedh kiyA jAtA hai : — jIvake shubh aur ashubh pariNAm dono.n aj~nAnamay hai.n, isaliye karmakA hetu ek aj~nAn hI hai; ataH karma ek hI hai . shubh aur ashubh pudgalapariNAm dono.n pudgalamay hI hai.n, isaliye karmakA svabhAv ek pudgalapariNAmarUp hI hai; ataH karma ek hI hai . sukh-duHkharUp dono.n anubhav pudgalamay hI hai.n, isaliye karmakA anubhav ek pudgalamay hI hai; ataH karma ek hI hai . mokShamArga aur bandhamArgame.n, mokShamArga to keval jIvake pariNAmamay hI hai aur bandhamArga keval pudgalake pariNAmamay hI hai, isaliye karmakA Ashray mAtra bandhamArga hI hai (arthAt karma ek bandhamArgake Ashrayase hI hotA hai — mokShamArgame.n nahI.n hotA) ataH karma ek hI hai . isaprakAr karmake shubhAshubh bhedake pakShako gauN karake usakA niShedh kiyA hai; kyo.nki yahA.N abhedapakSha pradhAn hai, aur yadi abhedapakShase dekhA jAy to karma ek hI hai — do nahI.n ..145..
Page 239 of 642
PDF/HTML Page 272 of 675
single page version
(upajAti) hetusvabhAvAnubhavAshrayANA.n sadApyabhedAnna hi karmabhedaH . tadbandhamArgAshritamekamiShTa.n svaya.n samasta.n khalu bandhahetuH ..102..
shlokArtha : — [hetu-svabhAv-anubhav-AshrayANA.n ] hetu, svabhAv, anubhav aur Ashray — in chAro.nkA [sadA api ] sadA hI [abhedAt ] abhed honese [na hi ka rmabhedaH ] ka rmame.n nishchayase bhed nahI.n hai; [tad samasta.n svaya.n ] isaliye, samasta ka rma svaya.n [khalu ] nishchayase [bandhamArga-Ashritam ] ba.ndhamArgake Ashrit hai aur [bandhahetuH ] ba.ndhakA kAraN hai, ataH [ek m iShTa.n ] ka rma ek hI mAnA gayA hai — use ek hI mAnanA yogya hai .102.
ab yah siddha karate hai.n ki — (shubhAshubh) dono.n karma avisheShatayA (binA kisI antarake) bandhake kAraN hai.n : —
gAthArtha : — [yathA ] jaise [sauvarNik m ] sonekI [nigala.n ] be.DI [api ] bhI [puruSham ] puruShako [badhnAti ] bA.n.NdhatI hai aur [kAlAyasam ] lohekI [api ] bhI bA.NdhatI hai, [eva.n ] isIprakAr [shubham vA ashubham ] shubh tathA ashubh [kR^ita.n ka rma ] kiyA huA ka rma [jIva.n ] jIvako [badhnAti ] (avisheShatayA) bA.NdhatA hai .
Page 240 of 642
PDF/HTML Page 273 of 675
single page version
kushIlashubhAshubhakarmabhyA.n sah rAgasa.nsargau pratiShiddhau, bandhahetutvAt, kushIlamanoramA- manoramakareNukuTTanIrAgasa.nsargavat .
athobhaya.n karma pratiShedhya.n svaya.n dR^iShTAnten samarthayate — kyo.nki bandhanabhAvakI apekShAse uname.n koI antar nahI.n hai, isIprakAr shubh aur ashubh karma binA kisI bhI antarake puruShako ( – jIvako) bA.Ndhate hai.n, kyo.nki bandhabhAvakI apekShAse uname.n koI antar nahI.n hai ..146..
gAthArtha : — [tasmAt tu ] isaliye [kushIlAbhyA.n ] in dono.n kushIlo.nke sAth [rAga.n ] rAg [mA kurut ] mat ka ro [vA ] athavA [sa.nsargam cha ] sa.nsarga bhI [mA ] mat ka ro, [hi ] kyo.nki [kushIlasa.nsargarAgeN ] ku shIlake sAth sa.nsarga aur rAg ka ranese [svAdhInaH vinAshaH ] svAdhInatAkA nAsh hotA hai (athavA to apane dvArA hI apanA ghAt hotA hai) .
TIkA : — jaise kushIl (burI) aisI manoram aur amanoram hathinIrUp kuTTanIke sAth rAg aur sa.nsarga (hAthIko) bandha (bandhan) ke kAraN hote hai.n, usIprakAr kushIl aise shubhAshubh karmo.nke sAth rAg aur sa.nsarga bandhake kAraN honese, shubhAshubh karmo.nke sAth rAg aur sa.nsargakA niShedh kiyA gayA hai ..147..
ab, bhagavAn kundakundAchArya svaya.n hI dR^iShTAntapUrvak yah samarthan karate hai.n ki dono.n karma niShedhya hai.n : —
Page 241 of 642
PDF/HTML Page 274 of 675
single page version
yathA khalu kushalaH kashchidvanahastI svasya bandhAy upasarppantI.n chaTulamukhI.n manoramAmamanoramA.n vA kareNukuTTanI.n tattvataH kutsitashIlA.n vij~nAy tayA sah rAgasa.nsargau pratiShedhayati, tathA kilAtmA.arAgo j~nAnI svasya bandhAy upasarppantI.n manoramAmamanoramA.n vA sarvAmapi karmaprakR^iti.n
sa.nsarga usake sAth tyo.nhI, rAg karanA paritaje; ..148..
nij bhAvame.n rat rAg aru sa.nsarga usakA parihare ..149..
gAthArtha : — [yathA nAm ] jaise [ko.api puruShaH ] koI puruSh [kutsitashIla.n ] ku shIl arthAt kharAb svabhAvavAle [jana.n ] puruShako [vij~nAy ] jAnakar [ten samaka.n ] usake sAth [sa.nsarga.n cha rAgak raNa.n ] sa.nsarga aur rAg ka ranA [varjayati ] Cho.D.h.h detA hai, [evam ev cha ] isIprakAr [svabhAvaratAH ] svabhAvame.n rat puruSh [ka rmaprakR^itishIlasvabhAva.n ] ka rmaprakR^i tike shIl-svabhAvako [kutsita.n ] ku tsit arthAt kharAb [j~nAtvA ] jAnakar [tatsa.nsarga.n ] usake sAthe sa.nsarga [varjayanti ] Cho.D.h.h dete hai.n [pariharanti cha ] aur rAg Cho.D.h.h dete hai.n
TIkA : — jaise koI ja.ngalakA kushal hAthI apane bandhanake liye nikaT AtI huI sundar mukhavAlI manoram athavA amanoram hathinIrUp kuTTanIko paramArthataH burI jAnakar usake sAth rAg tathA sa.nsarga nahI.n karatA, isIprakAr AtmA arAgI j~nAnI hotA huA apane bandhake lie samIp AtI huI (udayame.n AtI huI) manoram yA amanoram (shubh yA ashubh) — sabhI karmaprakR^itiyo.nko paramArthataH
Page 242 of 642
PDF/HTML Page 275 of 675
single page version
tattvataH kutsitashIlA.n vij~nAy tayA sah rAgasa.nsargau pratiShedhayati .
yaH khalu rakto.avashyamev karma badhnIyAt virakta ev muchyetetyayamAgamaH sa sAmAnyen raktatvanimittatvAchChubhamashubhamubhaya.n karmAvisheSheN bandhahetu.n sAdhayati, tadubhayamapi karma pratiShedhayati cha . burI jAnakar unake sAth rAg tathA sa.nsarga nahI.n karatA .
bhAvArtha : — hAthIko paka.Dneke liye hathinI rakhI jAtI hai; hAthI kAmAndha hotA huA us hathinIrUp kuTTanIke sAth rAg tathA sa.nsarga karatA hai, isaliye vah paka.DA jAtA hai aur parAdhIn hokar duHkh bhogatA hai, jo hAthI chatur hotA hai vah us hathinIke sAth rAg tathA sa.nsarga nahI.n karatA; isIprakAr aj~nAnI jIv karmaprakR^itiko achChA samajhakar usake sAth rAg tathA sa.nsarga karate hai.n, isaliye ve bandhame.n pa.Dkar parAdhIn banakar sa.nsArake duHkh bhogate hai.n, aur jo j~nAnI hotA hai vah usake sAth kabhI bhI rAg tathA sa.nsarga nahI.n karatA ..148-149..
gAthArtha : — [raktaH jIvaH ] rAgI jIv [ka rma ] ka rma [badhnAti ] bA.NdhatA hai aur [virAgasamprAptaH ] vairAgyako prApta jIv [muchyate ] ka rmase ChUTatA hai — [eShaH ] yah [jinopadeshaH ] jinendrabhagavAnakA upadesh hai; [tasmAt ] isaliye (he bhavya jIv !) tU [ka rmasu ] ka rmo.nme.n [mA rajyasva ] prIti – rAg mat ka ra .
TIkA : — ‘‘rakta arthAt rAgI avashya karma bA.NdhatA hai, aur virakta arthAt virAgI hI karmase ChUTatA hai’’ aisA jo yah Agamavachan hai so, sAmAnyatayA rAgIpanakI nimittatAke kAraN shubhAshubh dono.n karmo.nko avisheShatayA bandhake kAraNarUp siddha karatA hai aur isaliye dono.n karmo.nkA
Page 243 of 642
PDF/HTML Page 276 of 675
single page version
(svAgatA) karma sarvamapi sarvavido yad bandhasAdhanamushantyavisheShAt . ten sarvamapi tatpratiShiddha.n j~nAnamev vihita.n shivahetuH ..103..
pravR^itte naiShkarmye na khalu munayaH santyasharaNAH .
svaya.n vindantyete paramamamR^ita.n tatra niratAH ..104..
shlokArtha : — [yad ] kyo.nki [sarvavidaH ] sarvaj~nadev [sarvam api ka rma ] samasta (shubhAshubh) ka rmako [avisheShAt ] avisheShatayA [bandhasAdhanam ] ba.ndhakA sAdhan (kAraN) [ushanti ] ka hate hai.n, [ten ] isaliye (yah siddha huA ki unho.nne) [sarvam api tat pratiShiddha.n ] samasta ka rmakA niShedh kiyA hai aur [j~nAnam ev shivahetuH vihita.n ] j~nAnako hI mokShakA kAraN kahA hai .103.
jab ki samasta karmo.nkA niShedh kar diyA gayA hai tab phi ra muniyo.nko kisakI sharaN rahI so ab kahate hai.n : —
shlokArtha : — [sukR^itadurite sarvasmin ka rmaNi ki la niShiddhe ] shubh AcharaNarUp ka rma aur ashubh AcharaNarUp ka rma — aise samasta ka rmakA niShedh ka ra dene par aur [naiShka rmye pravR^itte ] isaprakAr niShka rma (nivR^itti) avasthA pravartamAn hone par [munayaH khalu asharaNAH na santi ] munijan ka hI.n asharaN nahI.n hai.n; [tadA ] (kyo.nki) jab niShka rma avasthA pravartamAn hotI hai tab [j~nAne praticharitam j~nAna.n hi ] j~nAname.n AcharaN ka ratA huA — ramaN ka ratA huA — pariNaman karatA huA j~nAn hI [eShA.n ] un muniyo.nko [sharaNa.n ] sharaN hai; [ete ] ve [tatra niratAH ] us j~nAname.n lIn hote hue [paramam amR^ita.n ] param amR^itakA [svaya.n ] svaya.n [vindanti ] anubhav karate hai.n — svAd lete hai.n .
bhAvArtha : — kisIko yah sha.nkA ho sakatI hai ki — jab sukR^it aur duShkR^it — dono.nkA niShedh kar diyA gayA hai tab phi ra muniyo.nko kuCh bhI karanA sheSh nahI.n rahatA, isaliye ve kisake
Page 244 of 642
PDF/HTML Page 277 of 675
single page version
j~nAna.n hi mokShahetuH, j~nAnasya shubhAshubhakarmaNorabandhahetutve sati mokShahetutvasya tathopapatteH . tattu sakalakarmAdijAtyantaraviviktachijjAtimAtraH paramArtha Atmeti yAvat . sa tu yugapadekIbhAv- pravR^ittaj~nAnagamanamayatayA samayaH, sakalanayapakShAsa.nkIrNaikaj~nAnatayA shuddhaH, kevalachinmAtravastutayA kevalI, mananamAtrabhAvatayA muniH, svayamev j~nAnatayA j~nAnI, svasya bhavanamAtratayA svabhAvaH Ashrayase yA kis Alambanake dvArA munitvakA pAlan kar sake.nge ? AchAryadevane usake samAdhAnArtha kahA hai ki : — samasta karmakA tyAg ho jAne par j~nAnakA mahA sharaN hai . us j~nAname.n lIn hone par sarva AkulatAse rahit paramAnandakA bhog hotA hai — jisake svAdako j~nAnI hI jAnatA hai . aj~nAnI kaShAyI jIv karmako hI sarvasva jAnakar usame.n lIn ho rahA hai, j~nAnAnandake svAdako nahI.n jAnatA .104.
gAthArtha : — [khalu ] nishchayase [yaH ] jo [paramArthaH ] paramArtha (param padArtha) hai, [samayaH ] samay hai, [shuddhaH ] shuddha hai, [kevalI ] ke valI hai, [muniH ] muni hai, [j~nAnI ] j~nAnI hai, [tasmin svabhAve ] us svabhAvame.n [sthitAH ] sthit [munayaH ] muni [nirvANa.n ] nirvANako [prApnuvanti ] prApta hote hai.n .
TIkA : — j~nAn mokShakA kAraN hai, kyo.nki vah shubhAshubh karmo.nke bandhakA kAraN nahI.n honese usake isaprakAr mokShakA kAraNapanA banatA hai . vah j~nAn, samasta karma Adi anya jAtiyo.nse bhinna chaitanya-jAtimAtra paramArtha ( – param padArtha) hai – AtmA hai . vah (AtmA) ek hI sAth (yugapad) ek hI rUpase (ekatvapUrvak) pravartamAn j~nAn aur gaman (pariNaman) svarUp honese samay hai, samasta nayapakSho.nse amishrit ek j~nAnasvarUp honese shuddha hai, keval chinmAtra vastusvarUp
Page 245 of 642
PDF/HTML Page 278 of 675
single page version
svatashchito bhavanamAtratayA sadbhAvo veti shabdabhede.api na cha vastubhedaH .
j~nAnamev mokShasya kAraNa.n vihita.n, paramArthabhUtaj~nAnashUnyasyAj~nAnakR^itayorvratatapaHkarmaNoH bandhahetutvAdbAlavyapadeshen pratiShiddhatve sati tasyaiv mokShahetutvAt . honese kevalI hai, keval mananamAtra (j~nAnamAtra) bhAvasvarUp honese muni hai, svaya.n hI j~nAnasvarUp honese j~nAnI hai, ‘sva’kA bhavanamAtrasvarUp honese svabhAv hai athavA svataH chaitanyakA ❃
isaprakAr shabdabhed hone par bhI vastubhed nahI.n hai (yadyapi nAm bhinna-bhinna hai.n tathApi vastu ek hI hai) .
bhAvArtha : — mokShakA upAdAn to AtmA hI hai . aur paramArthase AtmAkA j~nAnasvabhAv hai; jo j~nAn hai so AtmA hai aur AtmA hai so j~nAn hai . isaliye j~nAnako hI mokShakA kAraN kahanA yogya hai ..151..
gAthArtha : — [paramArthe tu ] paramArthame.n [asthitaH ] asthit [yaH ] jo jIv [tapaH ka roti ] tap ka ratA hai [cha ] aur [vrata.n dhArayati ] vrat dhAraN ka ratA hai, [tatsarva.n ] usake un sab tap aur vratako [sarvaj~nAH ] sarvaj~nadev [bAlatapaH ] bAlatap aur [bAlavrata.n ] bAlavrat [bruvanti ] ka hate hai.n .
TIkA : — Agamame.n bhI j~nAnako hI mokShakA kAraN kahA hai (aisA siddha hotA hai); kyo.nki jo jIv paramArthabhUt j~nAnase rahit hai usake, aj~nAnapUrvak kiye gaye vrat, tap Adi karma bandhake ❃ bhavan = honA
Page 246 of 642
PDF/HTML Page 279 of 675
single page version
j~nAnamev mokShahetuH, tadabhAve svayamaj~nAnabhUtAnAmaj~nAninAmantarvrataniyamashIlatapaHprabhR^iti- shubhakarmasadbhAve.api mokShAbhAvAt . aj~nAnamev bandhahetuH, tadabhAve svaya.n j~nAnabhUtAnA.n j~nAninA.n bahirvrataniyamashIlatapaHprabhR^itishubhakarmAsadbhAve.api mokShasadbhAvAt . kAraN hai.n, isaliye un karmo.nko ‘bAl’ sa.nj~nA dekar unakA niShedh kiyA jAnese j~nAn hI mokShakA kAraN siddha hotA hai .
bhAvArtha : — j~nAnake binA kiye gaye tap tathA vratako sarvaj~nadevane bAlatap tathA bAlavrat (aj~nAnatap tathA aj~nAnavrat) kahA hai, isaliye mokShakA kAraN j~nAn hI hai ..152..
ab yah kahate hai.n ki j~nAn hI mokShakA hetu hai aur aj~nAn hI bandhakA hetu hai yah niyam hai : —
gAthArtha : — [vrataniyamAn ] vrat aur niyamo.nko [dhArayantaH ] dhAraN ka rate hue bhI [tathA ] tathA [shIlAni cha tapaH ] shIl aur tap [kurvantaH ] ka rate hue bhI [ye ] jo [paramArthabAhyAH ] paramArthase bAhya hai.n (arthAt param padArtharUp j~nAnakA — j~nAnasvarUp AtmAkA jisako shraddhAn nahI.n hai) [te ] ve [nirvANa.n ] nirvANako [na vindanti ] prApta nahI.n hote .
TIkA : — j~nAn hI mokShakA hetu hai; kyo.nki j~nAnake abhAvame.n, svaya.n hI aj~nAnarUp honevAle aj~nAniyo.nke antara.ngame.n vrat, niyam, shIl, tap ityAdi shubh karmo.nkA sadbhAv hone par bhI mokShakA abhAv hai . aj~nAn hI bandhakA hetu hai; kyo.nki usake abhAvame.n, svaya.n hI j~nAnarUp honevAle j~nAniyo.nke bAhya vrat, niyam, shIl, tap ityAdi shubh karmo.nkA asadbhAv hone par bhI mokShakA sadbhAv hai .
Page 247 of 642
PDF/HTML Page 280 of 675
single page version
shivasyAya.n hetuH svayamapi yatastachChiv iti .
tato j~nAnAtmatva.n bhavanamanubhUtirhi vihitam ..105..
bhAvArtha : — j~nAnarUp pariNaman hI mokShakA kAraN hai aur aj~nAnarUp pariNaman hI bandhakA kAraN hai; vrat, niyam, shIl, tap ityAdi shubh bhAvarUp shubhakarma kahI.n mokShake kAraN nahI.n hai.n, j~nAnarUp pariNamit j~nAnIke ve shubh karma na hone par bhI vah mokShako prApta karatA hai; tathA aj~nAnarUp pariNamit aj~nAnIke ve shubh karma hone par bhI vah bandhako prApta karatA hai ..153..
shlokArtha : — [yad etad dhruvam achalam j~nAnAtmA bhavanam AbhAti ] jo yah j~nAnasvarUp AtmA dhruvarUpase aur achalarUpase j~nAnasvarUp hotA huA — pariNamatA huA bhAsit hotA hai [aya.n shivasya hetuH ] vahI mokShakA hetu hai, [yataH ] kyo.nki [tat svayam api shivaH iti ] vah svayamev mokShasvarUp hai; [ataH anyat ] usake atirikta jo anya kuCh hai [bandhasya ] vah bandhakA hetu hai, [yataH ] kyo.nki [tat svayam api bandhaH iti ] vah svayamev bandhasvarUp hai . [tataH ] isaliye [j~nAnAtmatva.n bhavanam ] j~nAnasvarUp honekA ( – j~nAnasvarUp pariNamit honekA) arthAt [anubhUtiH hi ] anubhUti ka ranekA hI [vihitam ] Agamame.n vidhAn hai .105.