Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 155-169 ; Kalash: 106-114 ; Ashrav AdhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 34

 

Page 248 of 642
PDF/HTML Page 281 of 675
single page version

ih khalu kechinnikhilakarmapakShakShayasambhAvitAtmalAbha.n mokShamabhilaShanto.api, taddhetubhUta.n samyagdarshanaj~nAnachAritrasvabhAvaparamArthabhUtaj~nAnabhavanamAtramaikAgyrAlakShaNa.n samayasArabhUta.n sAmAyika.n pratij~nAyApi, durantakarmachakrottaraNaklIbatayA paramArthabhUtaj~nAnabhavanamAtra.n sAmAyikamAtmasvabhAv- malabhamAnAH, pratinivR^ittasthUlatamasa.nkleshapariNAmakarmatayA pravR^ittamAnasthUlatamavishuddhapariNAmakarmANaH, karmAnubhavagurulAghavapratipattimAtrasantuShTachetasaH, sthUlalakShyatayA sakala.n karmakANDamanunmUlayantaH, svayamaj~nAnAdashubhakarma kevala.n bandhahetumadhyAsya cha, vrataniyamashIlatapaHprabhR^itishubhakarma bandhahetumapya- jAnanto, mokShahetumabhyupagachChanti

.

hetuko [ajAnantaH ] na jAnate hue[sa.nsAragamanahetum api ] sa.nsAragamanakA hetu hone par bhI [aj~nAnen ] aj~nAnase [puNyam ] puNyako (mokShakA hetu samajhakar) [ichChanti ] chAhate hai.n .

TIkA :samasta karmake pakShakA nAsh karanese utpanna honevAlA jo AtmalAbh (nij svarUpakI prApti) us AtmalAbhasvarUp mokShako is jagatame.n kitane hI jIv chAhate hue bhI, mokShake kAraNabhUt sAmAyikakIjo (sAmAyik) samyagdarshan-j~nAn-chAritrasvabhAvavAle paramArthabhUt j~nAnake bhavanamAtra hai, ekAgratAlakShaNayukta hai aur samayasArasvarUp hai usakIpratij~nA lekar bhI, duranta karmachakrako pAr karanekI napu.nsakatAke (-asamarthatAke) kAraN paramArthabhUt j~nAnake bhavanamAtra jo sAmAyik us sAmAyikasvarUp AtmasvabhAvako na prApta hote hue, jinake atyanta sthUl sa.nkleshapariNAmarUp karma nivR^itta hue hai.n aur atyanta sthUl vishuddhapariNAmarUp karma pravarta rahe hai.n aise ve, karmake anubhavake gurutva-laghutvakI prAptimAtrase hI santuShTa chitta hote hue bhI (svaya.n) sthUl lakShyavAle hokar (sa.nkleshapariNAmako Cho.Dte hue bhI) samasta karmakANDako mUlase nahI.n ukhA.Dte . isaprakAr ve, svaya.n apane aj~nAnase keval ashubh karmako hI bandhakA kAraN mAnakar, vrat, niyam, shIl, tap ityAdi shubh karma bhI bandhake kAraN hone par bhI unhe.n bandhake kAraN na jAnate hue, mokShake kAraNarUpame.n a.ngIkAr karate hai.nmokShake kAraNarUpame.n unakA Ashray karate hai.n .

bhAvArtha :kitane hI aj~nAnIjan dIkShA lete samay sAmAyikakI pratij~nA lete hai.n, parantu sUkShma aise AtmasvabhAvakI shraddhA, lakSha tathA anubhav na kar sakanese, sthUl lakShyavAle ve jIv sthUl sa.nkleshapariNAmo.nko Cho.Dkar aise hI sthUl vishuddhapariNAmo.nme.n (shubh pariNAmo.nme.n) rAchate hai.n . (sa.nkleshapariNAm tathA vishuddhapariNAm dono.n atyanta sthUl hai.n; AtmasvabhAv hI sUkShma hai .) isaprakAr veyadyapi vAstavikatayA sarvakarmarahit AtmasvabhAvakA anubhavan hI mokShakA kAraN hai tathApikarmAnubhavake alpabahutvako hI bandha-mokShakA kAraN mAnakar, vrat, niyam, shIl, tap bhavan = honA; pariNaman .


Page 249 of 642
PDF/HTML Page 282 of 675
single page version

ath paramArthamokShahetu.n teShA.n darshayati
jIvAdIsaddahaNa.n sammatta.n tesimadhigamo NANa.n .
rAgAdIpariharaNa.n charaNa.n eso du mokkhapaho ..155..
jIvAdishraddhAna.n samyaktva.n teShAmadhigamo j~nAnam .
rAgAdipariharaNa.n charaNa.n eShastu mokShapathaH ..155..

mokShahetuH kil samyagdarshanaj~nAnachAritrANi . tatra samyagdarshana.n tu jIvAdishraddhAnasvabhAven j~nAnasya bhavanam . jIvAdij~nAnasvabhAven j~nAnasya bhavana.n j~nAnam . rAgAdipariharaNasvabhAven j~nAnasya bhavana.n chAritram . tadeva.n samyagdarshanaj~nAnachAritrANyekamev j~nAnasya bhavanamAyAtam . tato j~nAnamev paramArthamokShahetuH . ityAdi shubh karmo.nkA mokShake hetuke rUpame.n Ashray karate hai.n ..154..

ab jIvo.nko mokShakA paramArtha (vAstavik) kAraN batalAte hai.n :
jIvAdikA shraddhAn samakit, j~nAn usakA j~nAn hai .
rAgAdi-varjan charit hai, aru yahI muktIpa.nth hai ..155..

gAthArtha :[jIvAdishraddhAna.n ] jIvAdi padArtho.nkA shraddhAn [samyaktva.n ] samyaktva hai, [teShA.n adhigamaH ] un jIvAdi padArtho.nkA adhigam [j~nAnam ] j~nAn hai aur [rAgAdipariharaNa.n ] rAgAdikA tyAg [charaNa.n ] chAritra hai;[eShaH tu ] yahI [mokShapathaH ] mokShakA mArga hai .

TIkA :mokShakA kAraN vAstavame.n samyagdarshan-j~nAn-chAritra hai . usame.n, samyagdarshan to jIvAdi padArtho.nke shraddhAnasvabhAvarUp j~nAnakA honApariNaman karanA hai; jIvAdi padArtho.nke j~nAnasvabhAvarUp j~nAnakA honApariNaman karanA so j~nAn hai; rAgAdike tyAgasvabhAvarUp j~nAnakA honApariNaman karanA so chAritra hai . ataH isaprakAr yah phalit huA ki samyagdarshan-j~nAn- chAritra ye tIno.n ek j~nAnakA hI bhavan (pariNaman) hai . isaliye j~nAn hI mokShakA paramArtha (vAstavik) kAraN hai .

bhAvArtha :AtmAkA asAdhAraN svarUp j~nAn hI hai . aur is prakaraName.n j~nAnako hI pradhAn karake vivechan kiyA hai . isaliye ‘samyagdarshan, j~nAn aur chAritrain tIno.n svarUp j~nAn hI pariNamit hotA hai’ yah kahakar j~nAnako hI mokShakA kAraN kahA hai . j~nAn hai vah abhed vivakShAme.n

32

Page 250 of 642
PDF/HTML Page 283 of 675
single page version

ath paramArthamokShahetoranyat karma pratiShedhayati
mottUN NichChayaTTha.n vavahAreN vidusA pavaTTa.nti .
paramaTThamassidAN du jadIN kammakkhao vihio ..156..
muktvA nishchayArtha.n vyavahAreN vidvA.nsaH pravartante .
paramArthamAshritAnA.n tu yatInA.n karmakShayo vihitaH ..156..

yaH khalu paramArthamokShahetoratirikto vratatapaHprabhR^itishubhakarmAtmA keShA.nchinmokShahetuH sa sarvo.api pratiShiddhaH, tasya dravyAntarasvabhAvatvAt tatsvabhAven j~nAnabhavanasyAbhavanAt, paramArthamokSha- hetorevaikadravyasvabhAvatvAt tatsvabhAven j~nAnabhavanasya bhavanAt . hI haiaisA kahaneme.n kuCh bhI virodh nahI.n hai . isaliye kaI sthAno.n par AchAryadevane TIkAme.n j~nAnasvarUp AtmAko ‘j~nAn’ shabdase kahA hai ..155..

ab, paramArtha mokShakAraNase anya jo karma usakA niShedh karate hai.n :
vidvAn jan bhUtArtha taj, vyavahArame.n vartan kare .
par karmanAsh-vidhAn to, paramArtha-Ashrit santake ..156..

gAthArtha :[nishchayArtha.n ] nishchayanayake viShayako [muktvA ] Cho.Dkar [vidvA.nsaH ] vidvAn [vyavahAreN ] vyavahArake dvArA [pravartante ] pravartate hai.n; [tu ] parantu [paramArtham AshritAnA.n ] paramArthake (AtmasvarUpake) Ashrit [yatInA.n ] yatIshvaro.nke hI [ka rmakShayaH ] ka rmakA nAsh [vihitaH ] Agamame.n ka hA gayA hai . (ke val vyavahArame.n pravartan karanevAle pa.nDito.nke ka rmakShay nahI.n hotA .)

TIkA :kuCh log paramArtha mokShahetuse anya, jo vrat, tap ityAdi shubhakarmasvarUp mokShahetu mAnate hai.n, us samastahIkA niShedh kiyA gayA hai; kyo.nki vah (mokShahetu) anya dravyake svabhAvavAlA (pudgalasvabhAvavAlA) hai, isaliye usake sva-bhAvase j~nAnakA bhavan (honA) nahI.n banatA,mAtra paramArtha mokShahetu hI ek dravyake svabhAvavAlA (jIvasvabhAvavAlA) hai, isaliye usake svabhAvake dvArA j~nAnakA bhavan (honA) banatA hai .

bhAvArtha :mokSha AtmAkA hotA hai, isaliye usakA kAraN bhI AtmasvabhAvI hI honA chAhiye . jo anya dravyake svabhAvavAlA hai usase AtmAkA mokSha kaise ho sakatA hai ? shubh karma pudgalasvabhAvI hai, isaliye usake bhavanase paramArtha AtmAkA bhavan nahI.n ban sakatA; isaliye vah


Page 251 of 642
PDF/HTML Page 284 of 675
single page version

(anuShTubh)
vR^itta.n j~nAnasvabhAven j~nAnasya bhavana.n sadA .
ekadravyasvabhAvatvAnmokShahetustadev tat ..106..
(anuShTubh)
vR^itta.n karmasvabhAven j~nAnasya bhavana.n na hi .
dravyAntarasvabhAvatvAnmokShaheturna karma tat ..107..
(anuShTubh)
mokShahetutirodhAnAdbandhatvAtsvayamev cha .
mokShahetutirodhAyibhAvatvAttanniShidhyate ..108..

ath karmaNo mokShahetutirodhAnakaraNa.n sAdhayati AtmAke mokShakA kAraN nahI.n hotA . j~nAn AtmasvabhAvI hai, isaliye usake bhavanase AtmAkA bhavan banatA hai; ataH vah AtmAke mokShakA kAraN hotA hai . isaprakAr j~nAn hI vAstavik mokShahetu hai ..156..

ab isI arthake kalasharUp do shlok kahate hai.n :

shlokArtha :[ek dravyasvabhAvatvAt ] j~nAn ek DDadravyasvabhAvI (jIvasvabhAvI) honese [j~nAnasvabhAven ] j~nAnake svabhAvase [sadA ] sadA [j~nAnasya bhavana.n vR^itta.n ] j~nAnakA bhavan banatA hai; [tat ] isaliye [tad ev mokShahetuH ] j~nAn hI mokShakA kAraN hai .106.

shlokArtha :[dravyAntarasvabhAvatvAt ] ka rma anyadravyasvabhAvI (pudgalasvabhAvI) honese [ka rmasvabhAven ] ka rmake svabhAvase [j~nAnasya bhavana.n na hi vR^itta.n ] j~nAnakA bhavan nahI.n banatA; [tat ] isaliye [ka rma mokShahetuH na ] ka rma mokShakA kAraN nahI.n hai .107.

ab AgAmI kathanakA sUchak shlok kahate hai.n :

shlokArtha :[mokShahetutirodhAnAt ] ka rma mokShake kAraNakA tirodhAn ka ranevAlA hai, aur [svayam ev bandhatvAt ] vah svaya.n hI bandhasvarUp hai [cha ] tathA [mokShahetutirodhAyibhAvatvAt ] vah mokShake kAraNakA tirodhAyibhAvasvarUp (tirodhAnakartA) hai, isIliye [tat niShidhyate ] usakA niShedh kiyA gayA hai .108.

ab pahale, yah siddha karate hai.n ki karma mokShake kAraNakA tirodhAn karanevAlA hai :

Page 252 of 642
PDF/HTML Page 285 of 675
single page version

vatthassa sedabhAvo jah NAsedi malamelaNAsatto . michChattamalochChaNNa.n tah sammatta.n khu NAdavva.n ..157.. vatthassa sedabhAvo jah NAsedi malamelaNAsatto . aNNANamalochChaNNa.n tah NANa.n hodi NAdavva.n ..158.. vatthassa sedabhAvo jah NAsedi malamelaNAsatto . kasAyamalochChaNNa.n tah chAritta.n pi NAdavva.n ..159..

vastrasya shvetabhAvo yathA nashyati malamelanAsaktaH .
mithyAtvamalAvachChanna.n tathA samyaktva.n khalu j~nAtavyam ..157..
vastrasya shvetabhAvo yathA nashyati malamelanAsaktaH .
aj~nAnamalAvachChanna.n tathA j~nAna.n bhavati j~nAtavyam ..158..
vastrasya shvetabhAvo yathA nashyati malamelanAsaktaH .
kaShAyamalAvachChanna.n tathA chAritramapi j~nAtavyam ..159..
malamilanalipta ju nAsh pAve, shvetapan jyo.n vastrakA .
mithyAtvamalake lepase, samyaktva tyo.n hI jAnanA ..157..
malamilanalipta ju nAsh pAve, shvetapan jyo.n vastrakA .
aj~nAnamalake lepase, sadj~nAn tyo.n hI jAnanA ..158..
malamilanalipta ju nAsh pAve, shvetapan jyo.n vastrakA .
chAritra pAve nAsh lipta kaShAyamalase jAnanA ..159..

gAthArtha :[yathA ] jaise [vastrasya ] vastrakA [shvetabhAvaH ] shvetabhAv [malamelanAsaktaH ] mailake milanese lipta hotA huA [nashyati ] naShTa ho jAtA haitirobhUt ho jAtA hai, [tathA ] usIprakAr [mithyAtvamalAvachChanna.n ] mithyAtvarUpI mailase lipta hotA huAvyApta hotA huA [samyaktva.n khalu ] samyaktva vAstavame.n tirobhUt ho jAtA hai [j~nAtavyam ] aisA jAnanA chAhiye [yathA ] jaise [vastrasya ] vastrakA [shvetabhAvaH ] shvetabhAv [malamelanAsaktaH ] mailake milanase lipta


Page 253 of 642
PDF/HTML Page 286 of 675
single page version

j~nAnasya samyaktva.n mokShahetuH svabhAvaH parabhAven mithyAtvanAmnA karmamalenAvachChannatvAtti- rodhIyate, parabhAvabhUtamalAvachChannashvetavastrasvabhAvabhUtashvetasvabhAvavat . j~nAnasya j~nAna.n mokShahetuH svabhAvaH parabhAvenAj~nAnanAmnA karmamalenAvachChannatvAttirodhIyate, parabhAvabhUtamalAvachChannashvet- vastrasvabhAvabhUtashvetasvabhAvavat . j~nAnasya chAritra.n mokShahetuH svabhAvaH parabhAven kaShAyanAmnA karmamalenAvachChannatvAttirodhIyate, parabhAvabhUtamalAvachChannashvetavastrasvabhAvabhUtashvetasvabhAvavat . ato mokShahetutirodhAnakaraNAt karma pratiShiddham .

ath karmaNaH svaya.n bandhatva.n sAdhayati hotA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA haiaitirobhUt ho jAtA hai, [tathA ] usIprakAr [aj~nAnamalAvachChanna.n ] aj~nAnarUpI mailase lipta hotA huAvyApta hotA huA [j~nAna.n bhavati ] j~nAn tirobhUt ho jAtA hai [j~nAtavyam ] aisA jAnanA chAhiye . [yathA ] jaise [vastrasya ] vastrakA [shvetabhAvaH ] shvetabhAv [malamelanAsaktaH ] mailake milanese lipta hotA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA haitirobhUt ho jAtA hai, [tathA ] usIprakAr [ka ShAyamalAvachChanna.n ] ka ShAyarUpI melase lipta hotA huAvyApta hotA huA [chAritram api ] chAritra bhI tirobhUt ho jAtA hai [j~nAtavyam ] aisA jAnanA chAhie .

TIkA :j~nAnakA samyaktva jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai vah, parabhAvasvarUp mithyAtva nAmak karmarUpI mailake dvArA vyApta honese, tirobhUt ho jAtA haijaise parabhAvasvarUp mailase vyApta huA shvet vastrakA svabhAvabhUt shvetasvabhAv tirobhUt ho jAtA hai . j~nAnakA j~nAn jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai vah, parabhAvasvarUp aj~nAn nAmak karmamalake dvArA vyApta honese tirobhUt ho jAtA haijaise parabhAvasvarUp mailase vyApta huA shvet vastrakA svabhAvabhUt shvetasvabhAv tirobhUt ho jAtA hai . j~nAnakA chAritra jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai vah, parabhAvasvarUp kaShAy nAmak karmamalake dvArA vyApta honese tirobhUt ho jAtA haijaise parabhAvasvarUp mailase vyApta huA shvet vastrakA svabhAvabhUt shvetasvabhAv tirobhUt ho jAtA hai . isaliye mokShake kAraNakA (samyagdarshan, j~nAn aur chAritrakA) tirodhAn karanevAlA honese karmakA niShedh kiyA gayA hai .

bhAvArtha :samyagdarshan-j~nAn-chAritra mokShamArga hai . j~nAnakA samyaktvarUp pariNaman mithyAtvakarmase tirobhUt hotA hai; j~nAnakA j~nAnarUp pariNaman aj~nAnakarmase tirobhUt hotA hai; aur j~nAnakA chAritrarUp pariNaman kaShAyakarmase tirobhUt hotA hai . isaprakAr mokShake kAraNabhAvo.nko karma tirobhUt karatA hai, isaliye usakA niShedh kiyA gayA hai ..157 se 159..

ab, yah siddha karate hai.n ki karma svaya.n hI bandhasvarUp hai :

Page 254 of 642
PDF/HTML Page 287 of 675
single page version

so savvaNANadarisI kammaraeN NiyeNAvachChaNNo .
sa.nsArasamAvaNNo Na vijANadi savvado savva.n ..160..
sa sarvaj~nAnadarshI karmarajasA nijenAvachChannaH .
sa.nsArasamApanno na vijAnAti sarvataH sarvam ..160..

yataH svayamev j~nAnatayA vishvasAmAnyavisheShaj~nAnashIlamapi j~nAnamanAdisvapuruShAparAdh- pravartamAnakarmamalAvachChannatvAdev bandhAvasthAyA.n sarvataH sarvamapyAtmAnamavijAnadaj~nAnabhAvenaivedamev- mavatiShThate; tato niyata.n svayamev karmaiv bandhaH . ataH svaya.n bandhatvAt karma pratiShiddham .

yah sarvaj~nAnI-darshi bhI, nij karmaraj-AchChAdase .
sa.nsAraprApta na jAnatA vah sarvako sab rItise ..160..

gAthArtha :[saH ] vah AtmA [sarvaj~nAnadarshI ] (svabhAvase) sarvako jAnanedekhanevAlA hai tathApi [nijen ka rmarajasA ] apane ka rmamalase [avachChannaH ] lipta hotA huAvyApta hotA huA [sa.nsArasamApannaH ] sa.nsArako prApta huA vah [sarvataH ] sarva prakArase [sarvam ] sarvako [na vijAnAti ] nahI.n jAnatA .

TIkA :jo svaya.n hI j~nAn honeke kAraN vishvako (sarvapadArtho.nko) sAmAnyavisheShatayA jAnaneke svabhAvavAlA hai aisA j~nAn arthAt Atmadravya, anAdi kAlase apane puruShArthake aparAdhase pravartamAn karmamalake dvArA lipta yA vyApta honese hI, bandha-avasthAme.n sarva prakArase sampUrNa apaneko arthAt sarva prakArase sarva j~neyo.nko jAnanevAle apaneko na jAnatA huA, isaprakAr pratyakSha aj~nAnabhAvase (aj~nAnadashAme.n) rah rahA hai; isase yah nishchit huA ki karma svaya.n hI bandhasvarUp hai . isaliye, svaya.n bandhasvarUp honese karmakA niShedh kiyA gayA hai .

bhAvArtha :yahA.N bhI ‘j~nAn’ shabdase AtmA samajhanA chAhiye . j~nAn arthAt Atmadravya svabhAvase to sabako dekhanejAnanevAlA hai, parantu anAdise svaya.n aparAdhI honeke kAraN karmase AchChAdit hai, aur isaliye vah apane sampUrNa svarUpako nahI.n jAnatA; yo.n aj~nAnadashAme.n rah rahA hai . isaprakAr kevalaj~nAnasvarUp athavA muktasvarUp AtmA karmase lipta honese aj~nAnarUp athavA baddharUp vartatA hai, isaliye yah nishchit huA ki karma svaya.n hI bandhasvarUp hai . ataH karmakA niShedh kiyA gayA hai ..160..


Page 255 of 642
PDF/HTML Page 288 of 675
single page version

ath karmaNo mokShahetutirodhAyibhAvatva.n darshayati
sammattapaDiNibaddha.n michChatta.n jiNavarehi parikahiya.n .
tassodayeN jIvo michChAdiTThi tti NAdavvo ..161..
NANassa paDiNibaddha.n aNNANa.n jiNavarehi parikahiya.n .
tassodayeN jIvo aNNANI hodi NAdavvo ..162..
chArittapaDiNibaddha.n kasAya.n jiNavarehi parikahiya.n .
tassodayeN jIvo acharitto hodi NAdavvo ..163..
samyaktvapratinibaddha.n mithyAtva.n jinavaraiH parikathitam .
tasyodayen jIvo mithyAdR^iShTiriti j~nAtavyaH ..161..
j~nAnasya pratinibaddha.n aj~nAna.n jinavaraiH parikathitam .
tasyodayen jIvo.aj~nAnI bhavati j~nAtavyaH ..162..
chAritrapratinibaddhaH kaShAyo jinavaraiH parikathitaH .
tasyodayen jIvo.achAritro bhavati j~nAtavyaH ..163..

ab, yah batalAte hai.n ki karma mokShake kAraNake tirodhAyibhAvasvarUp (arthAt mithyAtvAdibhAvasvarUp ) hai :

samyaktvapratibandhak karam, mithyAtva jinavarane kahA .
usake udayase jIv mithyAtvI bane yah jAnanA ..161..
tyo.n j~nAnapratibandhak karam, aj~nAn jinavarane kahA .
usake udayase jIv aj~nAnI bane yah jAnanA ..162..
chAritrapratibandhak karam, jinane kaShAyo.nko kahA .
usake udayase jIv chAritrahIn ho yah jAnanA ..163..

gAthArtha :[samyaktvapratinibaddha.n ] samyaktvako rok nevAlA [mithyAtva.n ] mithyAtva hai aisA [jinavaraiH ] jinavaro.nne [parik thitam ] ka hA hai; [tasya udayen ] usake udayase [jIvaH ] jIv


Page 256 of 642
PDF/HTML Page 289 of 675
single page version

samyaktvasya mokShahetoH svabhAvasya pratibandhaka.n kil mithyAtva.n, tattu svaya.n karmaiv, tadudayAdev j~nAnasya mithyAdR^iShTitvam . j~nAnasya mokShahetoH svabhAvasya pratibandhaka.n kilAj~nAna.n, tattu svaya.n karmaiv, tadudayAdev j~nAnasyAj~nAnitvam . chAritrasya mokShahetoH svabhAvasya pratibandhak : kil kaShAyaH, sa tu svaya.n karmaiv, tadudayAdev j~nAnasyAchAritratvam . ataH svaya.n mokShahetutirodhAyi- bhAvatvAt karma pratiShiddham . [mithyAdR^iShTiH ] mithyAdR^iShTi hotA hai [iti j~nAtavyaH ] aisA jAnanA chAhie . [j~nAnasya pratinibaddha.n ] j~nAnako rok nevAlA [aj~nAna.n ] aj~nAn hai aisA [jinavaraiH ] jinavaro.nne [parik thitam ] ka hA hai; [tasya udayen ] usake udayase [jIvaH ] jIv [aj~nAnI ] aj~nAnI [bhavati ] hotA hai [j~nAtavyaH ] aisA jAnanA chAhie [chAritrapratinibaddhaH ] chAritrako rok nevAlA [ka ShAyaH ] ka ShAy hai aisA [jinavaraiH ] jinavaro.nne [parik thitaH ] ka hA hai; [tasya udayen ] usake udayase [jIvaH ] jIv [achAritraH ] achAritravAn [bhavati ] hotA hai [j~nAtavyaH ] aisA jAnanA chAhie

.

TIkA :samyaktva jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai use rokanevAlA mithyAtva hai; vah (mithyAtva) to svaya.n karma hI hai, usake udayase hI j~nAnake mithyAdR^iShTipanA hotA hai . j~nAn jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai use rokanevAlA aj~nAn hai; vah to svaya.n karma hI hai, usake udayase hI j~nAnake aj~nAnIpanA hotA hai . chAritra jo ki mokShakA kAraNarUp svabhAv hai use rokanevAlI kaShAy hai; vah to svaya.n karma hI hai, usake udayase hI j~nAnake achAritrapanA hotA hai . isaliye, svaya.n mokShake kAraNakA tirodhAyibhAvasvarUp honese karmakA niShedh kiyA gayA hai .

bhAvArtha :samyagdarshan, j~nAn aur chAritra mokShake kAraNarUp bhAv hai.n unase viparIt mithyAtvAdi bhAv hai.n; karma mithyAtvAdi bhAv-svarUp hai . isaprakAr karma mokShake kAraNabhUt bhAvo.nse viparIt bhAvasvarUp hai .

pahale tIn gAthAo.nme.n kahA thA ki karma mokShake kAraNarUp bhAvo.nkAsamyaktvAdik kA ghAtak hai . bAdakI ek gAthAme.n yah kahA hai ki karma svaya.n hI bandhasvarUp hai . aur in antim tIn gAthAo.nme.n kahA hai ki karma mokShake kAraNarUp bhAvo.nse virodhI bhAvasvarUp hai mithyAtvAdisvarUp hai . isaprakAr yah batAyA hai ki karma mokShake kAraNakA ghAtak hai, bandhasvarUp hai aur bandhake kAraNasvarUp hai isaliye niShiddha hai .

ashubh karma to mokShakA kAraN hai hI nahI.n, pratyut bAdhak hI hai, isaliye niShiddha hI hai; parantu shubh karma bhI karmasAmAnyame.n A jAtA hai, isaliye vah bhI bAdhak hI hai ataH niShiddha hI hai aisA samajhanA chAhie ..161 se 163..


Page 257 of 642
PDF/HTML Page 290 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
sa.nnyastavyamida.n samastamapi tatkarmaiv mokShArthinA
sa.nnyaste sati tatra kA kil kathA puNyasya pApasya vA
.
samyaktvAdinijasvabhAvabhavanAnmokShasya heturbhavan-
naiShkarmyapratibaddhamuddhatarasa.n j~nAna.n svaya.n dhAvati
..109..
(shArdUlavikrIDit)
yAvatpAkamupaiti karmaviratirj~nAnasya samya~N.h na sA
karmaj~nAnasamuchchayo.api vihitastAvanna kAchitkShatiH
.
kintvatrApi samullasatyavashato yatkarma bandhAy tan-
mokShAy sthitamekamev parama.n j~nAna.n vimukta.n svataH
..110..
ab is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[mokShArthinA ida.n samastam api tat ka rma ev sa.nnyastavyam ] mokShArthIko yah samasta hI ka rmamAtra tyAg karane yogya hai . [sa.nnyaste sati tatra puNyasya pApasya vA ki la kA ka thA ] jahA.N samasta ka rmakA tyAg kiyA jAtA hai phi ra vahA.N puNya yA pApakI kyA bAt hai ? (ka rmamAtra tyAjya hai tab phi ra puNya achChA hai aur pAp burAaisI bAtako avakAsh hI kahA.N hai.n ? ka rmasAmAnyame.n dono.n A gaye hai.n .) [samyaktvAdinijasvabhAvabhavanAt mokShasya hetuH bhavan ] samasta ka rmakA tyAg hone par, samyaktvAdi apane svabhAvarUp honesepariNaman karanese mokShakA kAraNabhUt hotA huA, [naiShka rmyapratibaddham uddhatarasa.n ] niShka rma avasthAke sAth jisakA uddhat (utkaT) ras pratibaddha hai aisA [j~nAna.n ] j~nAn [svaya.n ] apane Ap [dhAvati ] dau.DA chalA AtA hai .

bhAvArtha : karmako dUr karake, apane samyaktvAdisvabhAvarUp pariNaman karanese mokShakA kAraNarUp honevAlA j~nAn apane Ap pragaT hotA hai, tab phi ra use kaun rok sakatA hai ? 109.

ab Asha.nkA utpanna hotI hai kijab tak avirat samyagdR^iShTi ityAdike karmakA uday rahatA hai tab tak j~nAn mokShakA kAraN kaise ho sakatA hai ? aur karma tathA j~nAn dono.n (karmake nimittase honevAlI shubhAshubh pariNati tathA j~nAnapariNati dono.n) ek hI sAth kaise rah sakate hai.n . isake samAdhAnArtha kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[yAvat ] jab tak [j~nAnasya ka rmaviratiH ] j~nAnakI ka rmavirati [sA samyak pAk m na upaiti ] bhalibhA.Nti paripUrNatAko prApta nahI.n hotI [tAvat ] tab tak [ka rmaj~nAnasamuchchayaH api vihitaH, na kAchit kShatiH ] ka rma aur j~nAnakA ekatritapanA shAstrame.n ka hA

33

Page 258 of 642
PDF/HTML Page 291 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
magnAH karmanayAvalambanaparA j~nAna.n na jAnanti yan-
magnA j~nAnanayaiShiNo.api yadatisvachChandamandodyamAH
.
vishvasyopari te taranti satata.n j~nAna.n bhavantaH svaya.n
ye kurvanti na karma jAtu na vasha.n yAnti pramAdasya cha
..111..

hai; usake ekatrit rahaneme.n koI bhI kShati yA virodh nahI.n hai . [ki ntu ] kintu [atra api ] yahA.N itanA visheSh jAnanA chAhiye ki AtmAme.n [avashataH yat ka rma samullasati ] avashapane.n jo ka rma pragaT hotA hai [tat bandhAy ] vah to ba.ndhakA kAraN hai, aur [mokShAy ] mokShakA kAraN to, [ek m ev parama.n j~nAna.n sthitam ] jo ek param j~nAn hai vah ek hI hai[svataH vimukta.n ] jo ki svataH vimukta hai (arthAt tIno.nkAl paradraDDavya-bhAvo.nse bhinna hai) .

bhAvArtha :jab tak yathAkhyAt chAritra nahI.n hotA tab tak samyagdR^iShTike do dhArAe.N rahatI hai.n,shubhAshubh karmadhArA aur j~nAnadhArA . un dono.nke ek sAth rahaneme.n koI bhI virodh nahI.n hai . (jaise mithyAj~nAn aur samyagj~nAnake paraspar virodh hai vaise karmasAmAnya aur j~nAnake virodh nahI.n hai .) aisI sthitime.n karma apanA kArya karatA hai aur j~nAn apanA kArya karatA hai . jitane a.nshame.n shubhAshubh karmadhArA hai utane a.nshame.n karmabandha hotA hai aur jitane a.nshame.n j~nAnadhArA hai utane a.nshame.n karmakA nAsh hotA hai . viShay-kaShAyake vikalpa yA vrat-niyamake vikalpaathavA shuddha svarUpakA vichAr tak bhIkarmabandhakA kAraN hai; shuddha pariNatirUp j~nAnadhArA hI mokShakA kAraN hai .110.

ab karma aur j~nAnakA nayavibhAg batalAte hai.n :

shlokArtha :[ka rmanayAvalambanaparAH magnAH ] ka rmanayake Alambaname.n tatpar (arthAt (ka rmanayake pakShapAtI) puruSh DUbe hue hai.n, [yat ] kyo.nki [j~nAna.n na jAnanti ] ve j~nAnako nahI.n jAnate . [j~nAnanay-eShiNaH api magnAH ] j~nAnanayake ichChuk (pakShapAtI) puruSh bhI DUbe hue hai.n, [yat ] kyo.nki [atisvachChandamanda-udyamAH ] ve svachCha.ndatAse atyanta manda-udyamI hai.n (ve svarUpaprAptikA puruShArtha nahI.n ka rate, pramAdI hai.n aur viShayak ShAyame.n vartate hai.n) . [te vishvasya upari taranti ] ve jIv vishvake U par tairate hai.n [ye svaya.n satata.n j~nAna.n bhavantaH ka rma na ku rvanti ] jo ki svaya.n nirantar j~nAnarUp hote huepariNamate hue ka rma nahI.n karate [cha ] aur [jAtu pramAdasya vasha.n na yAnti ] ka bhI bhI pramAdavash bhI nahI.n hote (svarUpame.n udyamI rahate hai.n) .

bhAvArtha :yahA.N sarvathA ekAnta abhiprAyakA niShedh kiyA hai, kyo.nki sarvathA ekAnta abhiprAy hI mithyAtva hai .


Page 259 of 642
PDF/HTML Page 292 of 675
single page version

(mandAkrAntA)
bhedonmAda.n bhramarasabharAnnATayat pItamoha.n
mUlonmUla.n sakalamapi tatkarma kR^itvA balen
.
helonmIlatparamakalayA sArdhamArabdhakeli
j~nAnajyotiH kavalitatamaH projjajR^imbhe bhareN
..112..

kitane hI log paramArthabhUt j~nAnasvarUp AtmAko to jAnate nahI.n aur vyavahAr darshan- charitrarUp kriyAkA.nDake ADambarako mokShakA kAraN jAnakar usame.n tatpar rahate hai.nusakA pakShapAt karate hai.n . aise karmanayake pakShapAtI logjo ki j~nAnako to nahI.n jAnate aur karmanayame.n hI khedakhinna hai.n vesa.nsArame.n DUbate hai.n .

aur kitane hI log AtmasvarUpako yathArtha nahI.n jAnate tathA sarvathA ekAntavAdI mithyAdR^iShTiyo.nke upadeshase athavA apane Ap hI antara.ngame.n j~nAnakA svarUp mithyA prakArase kalpit karake usame.n pakShapAt karate hai.n . ve apanI pariNatime.n ki.nchitmAtra bhI parivartan hue binA apaneko sarvathA abandha mAnate hai.n aur vyavahAr darshanachAritrake kriyAkANDako nirarthak jAnakar Cho.D.h.h dete hai.n . aise j~nAnanayake pakShapAtI log jo ki svarUpakA koI puruShArtha nahI.n karate aur shubh pariNAmo.nko Cho.Dkar svachCha.ndI hokar viShay-kaShAyame.n vartate hai.n ve bhI sa.nsArasamudrame.n DUbate hai.n .

mokShamArgI jIv j~nAnarUp pariNamit hote hue shubhAshubh karmako hey jAnate hai.n aur shuddha pariNatiko hI upAdey jAnate hai.n . ve mAtra ashubh karmako hI nahI.n, kintu shubh karmako bhI Cho.Dkar, svarUpame.n sthir honeke liye nirantar udyamI rahate hai.nve sampUrNa svarUpasthiratA hone tak usakA puruShArtha karate hI rahate hai.n . jab tak, puruShArthakI apUrNatAke kAraN, shubhAshubh pariNAmo.nse ChUTakar svarUpame.n sampUrNatayA sthir nahI.n huA jA sakatA tab takyadyapi svarUpasthiratAkA Antarik-Alamban (antaHsAdhan) to shuddha pariNati svaya.n hI hai tathApiAntarikaAlamban lenevAleko jo bAhya AlambanarUp kahe jAte hai.n aise (shuddha svarUpake vichAr Adi) shubh pariNAmo.nme.n ve jIv heyabuddhise pravartate hai.n, kintu shubh karmo.nko nirarthak mAnakar tathA Cho.Dkar svachChandatayA ashubh karmo.nme.n pravR^itta honekI buddhi unhe.n kabhI nahI.n hotI . aise ekAnta abhiprAy rahit jIv karmakA nAsh karake, sa.nsArase nivR^itta hote hai.n .111.

ab puNya-pAp adhikArako pUrNa karate hue AchAryadev j~nAnakI mahimA karate hai.n :

shlokArtha :[pItamoha.n ] moharUpI madirAke pInese [bhram-ras-bharAt bhedonmAda.n nATayat ] bhramarasake bhArase (atishayapanese) shubhAshubh ka rmake bhedarUpI unmAdako jo nachAtA hai [tat sak lam api ka rma ] aise samasta ka rmako [balen ] apane bal dvArA [mUlonmUla.n kR^itvA ] samUl ukhA.Dkar


Page 260 of 642
PDF/HTML Page 293 of 675
single page version

iti puNyapAparUpeN dvipAtrIbhUtamekapAtrIbhUy karma niShkrAntam .

iti shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau puNyapApprarUpakaH tR^itIyo.a~N.hkaH .. [j~nAnajyotiH bhareN projjajR^imbhe ] j~nAnajyoti atyanta sAmarthya sahit pragaT huI . vah j~nAnajyoti aisI hai ki [ka valitatamaH ] jisane aj~nAnarUpI a.ndhakArakA grAs ka ra liyA hai arthAt jisane aj~nAnarUp a.ndhakArakA nAsh ka ra diyA hai, [helA-unmilat ] jo lIlAmAtrase (sahaj puruShArthase) vik sit hotI jAtI hai aur [paramak layA sArdham Arabdhakeli ] jisane param ka lA arthAt kevalaj~nAnake sAth krI.DA prArambha kI hai (jab tak samyagdR^iShTi Chadmastha hai tab tak j~nAnajyoti ke valaj~nAnake sAth shuddhanayake balase parokSha krI.DA ka ratI hai, ke valaj~nAn hone par sAkShAt hotI hai .)

bhAvArtha :Apako (j~nAnajyotiko) pratibandhak karma jo ki shubhAshubh bhedarUp hokar nAchatA thA aur j~nAnako bhulA detA thA use apanI shaktise ukhA.Dkar j~nAnajyoti sampUrNa sAmarthya sahit prakAshit huI . vah j~nAnajyoti athavA j~nAnakalA kevalaj~nAnarUp paramakalAkA a.nsh hai tathA kevalaj~nAnake sampUrNa svarUpako vah jAnatI hai aur us or pragati karatI hai, isaliye yah kahA hai ki ‘j~nAnajyotine kevalaj~nAnake sAth krI.DA prAra.nbh kI hai’ . j~nAnakalA sahajarUpase vikAsako prApta hotI jAtI hai aur antame.n paramakalA arthAt kevalaj~nAn ho jAtI hai .112.

TIkA :puNya-pAparUpase do pAtro.nke rUpame.n nAchanevAlA karma ek pAtrarUp hokar (ra.ngabhUmime.nse) bAhar nikal gayA .

bhAvArtha :yadyapi karma sAmAnyatayA ek hI hai tathApi usane puNya-pAparUp do pAtro.nkA svA.ng dhAraN karake ra.ngabhUmime.n pravesh kiyA thA . jab use j~nAnane yathArthatayA ek jAn liyA tab vah ek pAtrarUp hokar ra.ngabhUmise bAhar nikal gayA, aur nR^itya karanA banda kar diyA .

Ashray, kAraN, rUp, savAdasu.n bhed vichArI ginai doU nyAre,
puNya ru pAp shubhAshubhabhAvani bandha bhaye sukhaduHkhakarA re
.
j~nAn bhaye dou ek lakhai budh Ashray Adi samAn vichAre,
bandhake kAraN hai.n doU rUp, inhe.n taji jinamuni mokSha padhAre
..

isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amR^itachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAme.n puNya-pApkA prarUpak tIsarA a~N.hka samApta huA .


Page 261 of 642
PDF/HTML Page 294 of 675
single page version

- 4 -
Asrav adhikAr
ath pravishatyAsravaH .
(drutavilambit)
ath mahAmadanirbharamanthara.n
samarara.ngaparAgatamAsravam
.
ayamudAragabhIramahodayo
jayati durjayabodhadhanurdharaH
..113..
dravyAsravatai.n bhinna hvai, bhAvAsrav kar nAs .
bhaye siddha paramAtamA, namU.N tinahi.n sukh As ..
pratham TIkAkAr kahate hai.n ki‘ab Asrav pravesh karatA hai’ .
jaise nR^ityama.nch par nR^ityakAr svA.Ng dhAraN kar pravesh karatA hai usIprakAr yahA.N AsravakA svA.Ng

hai . us svA.Ngako yathArthatayA jAnanevAlA samyagj~nAn hai; usakI mahimArUp ma.ngal karate hai.n :

shlokArtha :[ath ] ab [samarara.ngaparAgatam ] samarA.ngaName.n Aye hue, [mahAmadanirbharamanthara.n ] mahAmadase bhare hue madonmatta [Asravam ] Asravako [ayam durjayabodhadhanurdharaH ] yah durjay j~nAn-dhanurdhar [jayati ] jIt letA hai[udAragabhIramahodayaH ] ki jis j~nAnarUp bANAvalIkA mahAn uday udAr hai (arthAt Asravako jItaneke liye jitanA puruShArtha chAhie utanA vah pUrA karatA haiai) aur ga.nbhIr hai (arthAt Chadmastha jIv jisakA pAr nahI.n pA sak te) .

bhAvArtha :yahA.N Asravane nR^ityama.nch par pravesh kiyA hai . nR^ityame.n anek raso.nkA varNan hotA hai, isaliye yahA.N rasavat ala.nkArake dvArA shAntarasame.n vIrarasako pradhAn karake varNan kiyA hai ki ‘j~nAnarUp dhanurdhar Asravako jItatA hai’ . samasta vishvako jItakar madonmat huA Asrav sa.ngrAmabhUmime.n Akar kha.DA ho gayA; kintu j~nAn to usase adhik balavAn yoddhA hai, isaliye vah Asravako jIt letA hai arthAt antarmuhUrtame.n karmo.nkA nAsh karake kevalaj~nAn utpanna karatA hai . j~nAnakA aisA sAmarthya hai .113.


Page 262 of 642
PDF/HTML Page 295 of 675
single page version

tatrAsravasvarUpamabhidadhAti
michChatta.n aviramaNa.n kasAyajogA ya saNNasaNNA du .
bahuvihabheyA jIve tassev aNaNNapariNAmA ..164..
NANAvaraNAdIyassa te du kammassa kAraNa.n ho.nti .
tesi.n pi hodi jIvo ya rAgadosAdibhAvakaro ..165..
mithyAtvamaviramaNa.n kaShAyayogau cha sa.nj~nAsa.nj~nAstu .
bahuvidhabhedA jIve tasyaivAnanyapariNAmAH ..164..
j~nAnAvaraNAdyasya te tu karmaNaH kAraNa.n bhavanti .
teShAmapi bhavati jIvashcha rAgadveShAdibhAvakaraH ..165..
rAgadveShamohA AsravAH ih hi jIve svapariNAmanimittAH ajaDatve sati chidAbhAsAH .
ab AsravakA svarUp kahate hai.n :
mithyAtva avirat aru kaShAye.n, yog 1sa.nj~na 2asa.nj~na hai.n .
1ye vividh bhed ju jIvame.n, jIvake ananya hi bhAv hai.n ..164..
aru 2ve hi j~nAnAvaraNaAdik karmake kAraN banai.n .
unakA bhi kAraN jIv bane, jo rAgadveShAdik kare ..165..

gAthArtha :[mithyAtvam ] mithyAtva, [aviramaNa.n ] aviramaN, [ka ShAyayogau cha ] ka ShAy aur yogyah Asrav [sa.nj~nAsa.nj~nAH tu ] sa.nj~na (chetanake vikAr) bhI hai aur asa.nj~na (pudgalake vikAr) bhI hai.n . [bahuvidhabhedAH ] vividh bhedavAle sa.nj~na Asrav[jIve ] jo ki jIvame.n utpanna hote hai.n vee[tasya ev ] jIvake hI [ananyapariNAmAH ] ananya pariNAm hai.n . [te tu ] aur asa.nj~na Asrav [j~nAnAvaraNAdyasya ka rmaNaH ] j~nAnAvaraNAdi ka rmake [kAraNa.n ] kAraN (nimitta) [bhavanti ] hote hai.n [cha ] aur [teShAm api ] unakA bhI (asa.nj~na Asravo.nke bhI ka rmaba.ndhakA nimitta honeme.n) [rAgadveShAdibhAvak raH jIvaH ] rAgadveShAdi bhAv ka ranevAlA jIv [bhavati ] kAraN (nimitta) hotA hai .

TIkA :is jIvame.n rAg, dveSh aur mohyah Asrav apane pariNAmake nimittase (kAraNase) hote hai.n, isaliye ve ja.D.h.h na honese chidAbhAs hai.n (arthAt jisame.n chaitanyakA AbhAs hai aise hai.n, chidvikAr hai.n) .


Page 263 of 642
PDF/HTML Page 296 of 675
single page version

mithyAtvAviratikaShAyayogAH pudgalapariNAmAH, j~nAnAvaraNAdipudgalakarmAsravaNanimittatvAt, kilAsravAH . teShA.n tu tadAsravaNanimittamtvanimittam aj~nAnamayA AtmapariNAmA rAgadveShamohAH . tat AsravaNanimittatvanimittatvAt rAgadveShamohA evAsravAH . te chAj~nAnin ev bhavantIti arthAdevApadyate .

ath j~nAninastadabhAva.n darshayati
Natthi du Asavaba.ndho sammAdiTThissa AsavaNiroho .
sa.nte puvvaNibaddhe jANadi so te aba.ndha.nto ..166..
nAsti tvAsravabandhaH samyagdR^iShTerAsravanirodhaH .
santi pUrvanibaddhAni jAnAti sa tAnyabadhnan ..166..

mithyAtva, avirati, kaShAy aur yogyah pudgalapariNAm, j~nAnAvaraNAdi pudgalakarmake AsravaNake nimitta honese, vAstavame.n Asrav hai.n; aur unake (mithyAtvAdi pudgalapariNAmo.nke) karma- AsravaNake nimittatvake nimitta rAgadveShamoh hai.njo ki aj~nAnamay AtmapariNAm hai.n . isaliye (mithyAtvAdi pudgalapariNAmo.nke) AsravaNake nimittatvake nimittabhUt honese rAg-dveSh-moh hI Asrav hai.n . aur ve (rAgadveShamoh) to aj~nAnIke hI hote hai.n yah arthame.nse hI spaShTa j~nAt hotA hai . (yadyapi gAthAme.n yah spaShTa shabdo.nme.n nahI.n kahA hai tathApi gAthAke hI arthame.nse yah Ashay nikalatA hai .)

bhAvArtha :j~nAnAvaraNAdi karmo.nke AsravaNakA (AgamanakA) kAraN (nimitta) to mithyAtvAdikarmake udayarUp pudgal-pariNAm hai.n, isaliye ve vAstavame.n Asrav hai.n . aur unake karmAsravake nimittabhUt honekA nimitta jIvake rAgadveShamoharUp (aj~nAnamay) pariNAm hai.n, isaliye rAgadveShamoh hI Asrav hai.n . un rAgadveShamohako chidvikAr bhI kahA jAtA hai . ve rAgadveShamoh jIvakI aj~nAn-avasthAme.n hI hote hai.n . mithyAtva sahit j~nAn hI aj~nAn kahalAtA hai . isaliye mithyAdR^iShTike arthAt aj~nAnIke hI rAgadveShamoharUp Asrav hote hai.n ..164-165..

ab yah batalAte hai.n ki j~nAnIke Asravo.nkA (bhAvAsravo.nkA) abhAv hai :
saddR^iShTiko Asrav nahI.n, nahi.n bandha, Asravarodh hai .
nahi.n bA.NdhatA, jAne hi pUrvanibaddha jo sattAviShai.n ..166..
gAthArtha :[samyagdR^iShTeH tu ] samyagdR^iShTike [AsravabandhaH ] Asrav jisakA nimitta hai

Page 264 of 642
PDF/HTML Page 297 of 675
single page version

yato hi j~nAnino j~nAnamayairbhAvairaj~nAnamayA bhAvAH parasparavirodhino.avashyamev nirudhyante; tato.aj~nAnamayAnA.n bhAvAnAm rAgadveShamohAnA.n AsravabhUtAnA.n nirodhAt j~nAnino bhavatyev AsravanirodhaH . ato j~nAnI nAsravanimittAni pudgalakarmANi baghnAti, nityamevAkartR^itvAt tAni navAni na badhnan sadavasthAni pUrvabaddhAni j~nAnasvabhAvatvAt kevalamev jAnAti . aisA bandha [nAsti ] nahI.n hai, [AsravanirodhaH ] (kyo.nki) AsravakA (bhAvAsravakA) nirodh hai; [tAni ] navIn ka rmo.nko [abadhnan ] nahI.n bA.NdhatA [saH ] vah, [santi ] sattAme.n rahe hue [pUrvanibaddhAni ] pUrvabaddha karmo.nko [jAnAti ] jAnatA hI hai .

TIkA :vAstavame.n j~nAnIke j~nAnamay bhAvo.nse aj~nAnamay bhAv avashya hI niruddha abhAvarUp hote hai.n, kyo.nki paraspar virodhI bhAv ekasAth nahI.n rah sakate; isaliye aj~nAnamay bhAvarUp rAg-dveSh-moh jo ki AsravabhUt (AsravasvarUp) hai.n unakA nirodh honese, j~nAnIke AsravakA nirodh hotA hI hai . isaliye j~nAnI, Asrav jinakA nimitta hai aise (j~nAnAvaraNAdi) pudgalakarmo.nko nahI.n bA.NdhatA,sadA akartR^itva honese navIn karmo.nko na bA.NdhatA huA sattAme.n rahe hue pUrvabaddha karmo.nko, svaya.n j~nAnasvabhAvavAn honese, mAtra jAnatA hI hai . (j~nAnIkA j~nAn hI svabhAv hai, kartR^itva nahI.n; yadi kartR^itva ho to karmako bA.Ndhe, j~nAtR^itva honese karmabandha nahI.n karatA .)

bhAvArtha :j~nAnIke aj~nAnamay bhAv nahI.n hote, aur aj~nAnamay bhAv na honese (aj~nAnamay) rAgadveShamoh arthAt Asrav nahI.n hote aur Asrav na honese navIn bandha nahI.n hotA . isaprakAr j~nAnI sadA hI akartA honese navIn karma nahI.n bA.NdhatA aur jo pUrvabaddha karma sattAme.n vidyamAn hai.n unakA mAtra j~nAtA hI rahatA hai .

aviratasamyagdR^iShTike bhI aj~nAnamay rAgadveShamoh nahI.n hotA . jo mithyAtva sahit rAgAdi hotA hai vahI aj~nAnake pakShame.n mAnA jAtA hai, samyaktva sahit rAgAdik aj~nAnake pakShame.n nahI.n hai . samyagdR^iShTike sadA j~nAnamay pariNaman hI hotA hai . usako chAritramohake udayakI balavattAse jo rAgAdi hote hai.n usakA svAmitva usake nahI.n hai; vah rAgAdiko rog samAn jAnakar pravartatA hai aur apanI shaktike anusAr unhe.n kATatA jAtA hai . isaliye j~nAnIke jo rAgAdi hote hai.n vah vidyamAn hone par bhI avidyamAn jaise hI hai.n; vah AgAmI sAmAnya sa.nsArakA bandha nahI.n karatA, mAtra alpa sthiti-anubhAgavAlA bandha karatA hai . aise alpa bandhako yahA.N nahI.n ginA hai ..166..

isaprakAr j~nAnIke Asrav na honese bandha nahI.n hotA .

Page 265 of 642
PDF/HTML Page 298 of 675
single page version

ath rAgadveShamohAnAmAsravatva.n niyamayati
bhAvo rAgAdijudo jIveN kado du ba.ndhago bhaNido .
rAgAdivippamukko aba.ndhago jANago Navari ..167..
bhAvo rAgAdiyuto jIven kR^itastu bandhako bhaNitaH .
rAgAdivipramukto.abandhako j~nAyakaH kevalam ..167..

ih khalu rAgadveShamohasamparkajo.aj~nAnamay ev bhAvaH, ayaskAntopalasamparkaj iv kAlAyasasUchI.n, karma kartumAtmAna.n chodayati; tadvivekajastu j~nAnamayaH, ayaskAntopalavivekaj iv kAlAyasasUchI.n, akarmakaraNotsukamAtmAna.n svabhAvenaiv sthApayati . tato rAgAdisa.nkIrNo.aj~nAnamay ev kartR^itve chodakatvAdbandhakaH . tadasa.nkIrNastu svabhAvodbhAsakatvAtkevala.n j~nAyak ev, na manAgapi bandhakaH .

ab, rAgadveShamoh hI Asrav hai aisA niyam karate hai.n :
rAgAdiyut jo bhAv jIvakR^it usahiko bandhak kahA .
rAgAdise pravimukta, j~nAyak mAtra, bandhak nahi.n rahA ..167..

gAthArtha :[jIven kR^itaH ] jIvakR^it [rAgAdiyutaH ] rAgAdiyukta [bhAvaH tu ] bhAv [bandhak : bhaNitaH ] bandhak (navIn ka rmo.nkA bandha ka ranevAlA) ka hA gayA hai . [rAgAdivipramuktaH ] rAgAdise vimukta bhAv [abandhak : ] ba.ndhak nahI.n hai, [kevalam j~nAyak : ] vah mAtra j~nAyak hI hai .

TIkA :jaise lohachumbak-pAShANake sAth sa.nsargase (lohekI suIme.n) utpanna huA bhAv lohekI suIko (gati karaneke liye) prerit karatA hai usIprakAr rAgadveShamohake sAth mishrit honese (AtmAme.n) utpanna huA aj~nAnamay bhAv hI AtmAko karma karaneke liye prerit karatA hai, aur jaise lohachumbak-pAShANake sAth asa.nsargase (suIme.n) utpanna huA bhAv lohekI suIko (gati na karanerUp) svabhAvame.n hI sthApit karatA hai usIprakAr rAgadveShamohake sAth mishrit nahI.n honese (AtmAme.n) utpanna huA j~nAnamay bhAv, jise karma karanekI utsukatA nahI.n hai (arthAt karma karanekA jisakA svabhAv nahI.n hai) aise AtmAko svabhAvame.n hI sthApit karatA hai; isaliye rAgAdike sAth mishrit aj~nAnamay bhAv hI kartR^itvame.n prerit karatA hai ataH vah bandhak hai aur rAgAdike sAth amishrit bhAv svabhAvakA prakAshak honese mAtra j~nAyak hI hai, ki.nchitmAtra bhI bandhak nahI.n hai

.
bhAvArtha :rAgAdike sAth mishrit aj~nAnamay bhAv hI bandhakA kartA hai, aur rAgAdike
34

Page 266 of 642
PDF/HTML Page 299 of 675
single page version

ath rAgAdyasa.nkIrNabhAvasambhava.n darshayati
pakke phalamhi paDie jah Na phala.n bajjhae puNo vi.nTe .
jIvassa kammabhAve paDie Na puNodayamuvedi ..168..
pakve phale patite yathA na phala.n badhyate punarvR^intaiH .
jIvasya karmabhAve patite na punarudayamupaiti ..168..

yathA khalu pakva.n phala.n vR^intAtsakR^idvishliShTa.n sat na punarvR^intasambandhamupaiti, tathA ka rmodayajo bhAvo jIvabhAvAtsakR^i dvishliShTaH san na punarjIvabhAvamupaiti . eva.n j~nAnamayo rAgAdyasa.nkIrNo bhAvaH sambhavati . sAth amishrit j~nAnamay bhAv bandhakA kartA nahI.n hai,yah niyam hai ..167..

ab, rAgAdike sAth amishrit bhAvakI utpatti batalAte hai.n :
phal pakva khiratA, vR^inta sah sambandha phi ra pAtA nahI.n .
tyo.n karmabhAv khirA, punaH jIvame.n uday pAtA nahI.n ..168..

gAthArtha :[yathA ] jaise [pakve phale ] pake hue phalake [patite ] girane par [punaH ] phi rase [phala.n ] vah phal [vR^intaiH ] us DaNThalake sAth [na badhyate ] nahI.n ju.DtA, usIprakAr [jIvasya ] jIvake [ka rmabhAve ] ka rmabhAv [patite ] khir jAne par vah [punaH ] phi rase [udayam na upaiti ] utpanna nahI.n hotA (arthAt vah karmabhAv jIvake sAth punaH nahI.n ju.DtA) .

TIkA :jaise pakA huA phal ek bAr DaNThalase gir jAne par phi ra vah usake sAth sambandhako prApta nahI.n hotA, isIprakAr karmodayase utpanna honevAlA bhAv jIvabhAvase ek bAr alag hone par phi ra jIvabhAvako prApta nahI.n hotA . isaprakAr rAgAdike sAth na milA huA j~nAnamay bhAv utpanna hotA hai .

bhAvArtha :yadi j~nAn ek bAr (apratipAtI bhAvase) rAgAdikase bhinna pariNamit ho to vah punaH kabhI bhI rAgAdike sAth mishrit nahI.n hotA . isaprakAr utpanna huA, rAgAdike sAth na milA huA j~nAnamay bhAv sadA rahatA hai . phi ra jIv asthiratArUpase rAgAdime.n yukta hotA hai vah nishchayadR^iShTise yuktatA hai hI nahI.n aur usake jo alpa bandha hotA hai vah bhI nishchayadR^iShTise bandha hai hI nahI.n; kyo.nki abaddhaspR^iShTarUpase pariNaman nirantar vartatA hI rahatA hai . tathA use mithyAtvake sAth rahanevAlI prakR^itiyo.nkA bandha nahI.n hotA aur anya prakR^itiyA.N sAmAnya sa.nsArakA kAraN nahI.n hai; mUlase


Page 267 of 642
PDF/HTML Page 300 of 675
single page version

(shAlinI)
bhAvo rAgadveShamohairvinA yo
jIvasya syAd j~nAnanirvR^itta ev
.
rundhan sarvAn dravyakarmAsravaughAn
eSho.abhAvaH sarvabhAvAsravANAm
..114..
ath j~nAnino dravyAsravAbhAva.n darshayati
puDhavIpi.nDasamANA puvvaNibaddhA du pachchayA tassa .
kammasarIreN du te baddhA savve vi NANissa ..169..
pR^ithvIpiNDasamAnAH pUrvanibaddhAstu pratyayAstasya .
karmasharIreN tu te baddhAH sarve.api j~nAninaH ..169..

kaTe hue vR^ikShake hare patto.nke samAn ve prakR^itiyA.N shIghra hI sUkhane yogya hai.n ..168..

ab, ‘j~nAnamay bhAv hI bhAvAsravakA abhAv hai’ is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[jIvasya ] jIvakA [yaH ] jo [rAgadveShamohaiH binA ] rAgadveShamoh rahit, [j~nAnanirvR^ittaH ev bhAvaH ] j~nAnase hI rachit bhAv [syAt ] hai aur [sarvAn dravyak rmAsrav-oghAn rundhan ] jo sarva draDDavyak rmake Asrav-samUhako (-arthAt thokabandha dravyak rmake pravAhako) rok nevAlA hai, [eShaH sarva-bhAvAsravANAm abhAvaH ] vah (j~nAnamay) bhAv sarva bhAvAsravake abhAvasvarUp hai .

bhAvArtha :mithyAtva rahit bhAv j~nAnamay hai . vah j~nAnamay bhAv rAgadveShamoh rahit hai aur dravyakarmake pravAhako rokanevAlA hai; isaliye vah bhAv hI bhAvAsravake abhAvasvarUp hai .

sa.nsArakA kAraN mithyAtva hI hai; isaliye mithyAtvasa.nba.ndhI rAgAdikA abhAv hone par, sarva bhAvAsravo.nkA abhAv ho jAtA hai yah yahA.N kahA gayA hai ..114..

ab, yah batalAte hai.n ki j~nAnIke dravyAsravakA abhAv hai
jo sarva pUrvanibaddha pratyay vartate hai.n j~nAnike .
ve pR^ithvipi.nD samAn hai.n, kArmaNasharIr nibaddha hai.n ..169..
gAthArtha :[tasya j~nAninaH ] us j~nAnIke [pUrvanibaddhAH tu ] pUrvabaddha [sarve api ]