Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Kalash: 115-125 ; Gatha: 170-183 ; Sanvar adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 34

 

Page 268 of 642
PDF/HTML Page 301 of 675
single page version

ye khalu pUrvamaj~nAnen baddhA mithyAtvAviratikaShAyayogA dravyAsravabhUtAH pratyayAH, te j~nAnino dravyAntarabhUtA achetanapudgalapariNAmatvAt pR^ithvIpiNDasamAnAH . te tu sarve.api- svabhAvat ev kArmANasharIreNaiv sambaddhAH, na tu jIven . ataH svabhAvasiddha ev dravyAsravAbhAvo j~nAninaH .

(upajAti)
bhAvAsravAbhAvamaya.n prapanno
dravyAsravebhyaH svat ev bhinnaH
.
j~nAnI sadA j~nAnamayaikabhAvo
nirAsravo j~nAyak ek ev
..115..
samasta [pratyayAH ] pratyay [pR^ithvIpiNDasamAnAH ] miTTIke Dheleke samAn hai.n [tu ] aur [te ] ve
[ka rmasharIreN ] (mAtra) kArmaN sharIrake sAth [baddhAH ] ba.Ndhe hue hai.n
.

TIkA :jo pahale aj~nAnase ba.Ndhe hue mithyAtva, avirati, kaShAy aur yogarUp dravyAsravabhUt pratyay hai.n, ve anyadravyasvarUp pratyay achetan pudgalapariNAmavAle hai.n, isaliye j~nAnIke liye miTTIke Dheleke samAn hai.n (jaise miTTI Adi pudgalaskandha hai.n vaise hI yah pratyay hai.n); ve to samasta hI, svabhAvase hI mAtra kArmaN sharIrake sAth ba.Ndhe hue hai.nsambandhayukta hai.n, jIvake sAth nahI.n; isaliye j~nAnIke svabhAvase hI dravyAsravakA abhAv siddha hai .

bhAvArtha :j~nAnIke jo pahale aj~nAnadashAme.n ba.Ndhe hue mithyAtvAdi dravyAsravabhUt pratyay hai.n ve to miTTIke DhelekI bhA.Nti pudgalamay hai.n, isaliye ve svabhAvase hI amUrtik chaitanyasvarUp jIvase bhinna hai.n . unakA bandha athavA sambandha pudgalamay kArmaNasharIrake sAth hI hai, chinmay jIvake sAth nahI.n . isaliye j~nAnIke dravyAsravakA abhAv to svabhAvase hI hai . (aur j~nAnIke bhAvAsravakA abhAv honese, dravyAsrav navIn karmo.nke AsravaNake kAraN nahI.n hote, isaliye is dR^iShTise bhI j~nAnIke dravyAsravakA abhAv hai .)..169..

ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[bhAvAsrav-abhAvam prapannaH ] bhAvAsravo.nke abhAvako prApta aur [dravyAsravebhyaH svataH ev bhinnaH ] dravyAsravo.nse to svabhAvase hI bhinna [aya.n j~nAnI ] yah j~nAnI [sadA j~nAnamay-ek -bhAvaH ] jo ki sadA ek j~nAnamay bhAvavAlA hai[nirAsravaH ] nirAsrav hI hai, [ek : j~nAyak : ev ] mAtra ek j~nAyak hI hai .


Page 269 of 642
PDF/HTML Page 302 of 675
single page version

katha.n j~nAnI nirAsrav iti chet
chauvih aNeyabheya.n ba.ndha.nte NANada.nsaNaguNehi.n .
samae samae jamhA teN aba.ndho tti NANI du ..170..
chaturvidhA anekabheda.n badhnanti j~nAnadarshanaguNAbhyAm .
samaye samaye yasmAt tenAbandha iti j~nAnI tu ..170..

j~nAnI hi tAvadAsravabhAvabhAvanAbhiprAyAbhAvAnnirAsrav ev . yattu tasyApi dravyapratyayAH pratisamayamanek prakAra.n pudgalakarma badhnanti, tatra j~nAnaguNapariNAm ev hetuH .

katha.n j~nAnaguNapariNAmo bandhaheturiti chet

bhAvArtha :j~nAnIke rAgadveShamohasvarUp bhAvAsravakA abhAv huA hai aur vah dravyAsravase to sadA hI svayamev bhinna hI hai, kyo.nki dravyAsrav pudgalapariNAmasvarUp hai aur j~nAnI chaitanyasvarUp hai . isaprakAr j~nAnIke bhAvAsrav tathA dravyAsravakA abhAv honese vah nirAsrav hI hai .115.

ab yah prashna hotA hai ki j~nAnI nirAsrav kaise haiai.n? usake uttarasvarUp gAthA kahate hai.n :

chauvidhAsrav samay samay ju, j~nAnadarshan guNahise .
bahubhed bA.Ndhe karma, isase j~nAni bandhak nAhi.n hai ..170..

gAthArtha :[yasmAt ] kyo.nki [chaturvidhAH ] chAr prakArake dravyAsrav [j~nAnadarshan- guNAbhyAm ] j~nAnadarshanaguNo.nke dvArA [samaye samaye ] samay samay par [anek bheda.n ] anek prakArakA ka rma [badhnanti ] bA.Ndhate hai.n, [ten ] isaliye [j~nAnI tu ] j~nAnI to [abandhaH iti ] abandha hai .

TIkA :pahale, j~nAnI to AsravabhAvakI bhAvanAke abhiprAyake abhAvake kAraN nirAsrav hI hai; parantu jo use bhI dravyapratyay prati samay anek prakArakA pudgalakarma bA.Ndhate hai.n, vahA.N j~nAnaguNakA pariNaman hI kAraN hai ..170..

ab yah prashna hotA hai ki j~nAnaguNakA pariNaman bandhakA kAraN kaise hai ? usake uttarakI gAthA kahate hai.n :


Page 270 of 642
PDF/HTML Page 303 of 675
single page version

jamhA du jahaNNAdo NANaguNAdo puNo vi pariNamadi .
aNNatta.n NANaguNo teN du so ba.ndhago bhaNido ..171..
yasmAttu jaghanyAt j~nAnaguNAt punarapi pariNamate .
anyatva.n j~nAnaguNaH ten tu sa bandhako bhaNitaH ..171..

j~nAnaguNasya hi yAvajjaghanyo bhAvaH tAvat tasyAntarmuhUrtavipariNAmitvAt punaH punaranya- tayAsti pariNAmaH . sa tu, yathAkhyAtachAritrAvasthAyA adhastAdavashyambhAvirAgasadbhAvAt, bandhaheturev syAt .

eva.n sati katha.n j~nAnI nirAsrav iti chet
jo j~nAnaguNakI jaghanatAme.n, vartatA guN j~nAnakA .
phi ra phi ra praNamatA anyarUp ju, usahise bandhak kahA ..171..

gAthArtha :[yasmAt tu ] kyo.nki [j~nAnaguNaH ] j~nAnaguN, [jaghanyAt j~nAnaguNAt ] jaghanya j~nAnaguNake kAraN [punarapi ] phi rase bhI [anyatva.n ] anyarUpase [pariNamate ] pariNaman karatA hai, [ten tu ] isaliye [saH ] vah (j~nAnaguN) [bandhak : ] ka rmo.nkA ba.ndhak [bhaNitaH ] ka hA gayA hai .

TIkA :jab tak j~nAnaguNakA jaghanya bhAv hai (kShAyopashamik bhAv hai) tab tak vah (j~nAnaguN) antarmuhUrtame.n vipariNAmako prApta hotA hai, isaliye punaH punaH usakA anyarUp pariNaman hotA hai . vah (j~nAnaguNakA jaghanya bhAvase pariNaman), yathAkhyAtachAritra-avasthAke nIche avashyambhAvI rAgakA sadbhAv honese, bandhakA kAraN hI hai .

bhAvArtha :kShAyopashamikaj~nAn ek j~ney par antarmuhUrta hI ThaharatA hai, phi ra vah avashya hI anya j~neyako avalambatA hai; svarUpame.n bhI vah antarmuhUrta hI Tik sakatA hai, phi ra vah vipariNAmako prApta hotA hai . isaliye aisA anumAn bhI ho sakatA hai ki samyagdR^iShTi AtmA savikalpa dashAme.n ho yA nirvikalpa anubhavadashAme.n house yathAkhyAtachAritra-avasthA honeke pUrva avashya hI rAgabhAvakA sadbhAv hotA hai; aur rAg honese bandha bhI hotA hai . isaliye j~nAnaguNake jaghanya bhAvako bandhakA hetu kahA gayA hai ..171..

ab punaH prashna hotA hai kiyadi aisA hai (arthAt j~nAnaguNakA jaghanya bhAv bandhakA kAraN hai) to phi ra j~nAnI nirAsrav kaise hai ? usake uttarasvarUp gAthA kahate hai.n :


Page 271 of 642
PDF/HTML Page 304 of 675
single page version

da.nsaNaNANacharitta.n ja.n pariNamade jahaNNabhAveN . NANI teN du bajjhadi poggalakammeN viviheN ..172..

darshanaj~nAnachAritra.n yatpariNamate jaghanyabhAven .
j~nAnI ten tu badhyate pudgalakarmaNA vividhen ..172..

yo hi j~nAnI sa buddhipUrvakarAgadveShamoharUpAsravabhAvAbhAvAt nirAsrav ev . kintu so.api yAvajj~nAna.n sarvotkR^iShTabhAven draShTu.n j~nAtumanucharitu.n vA.ashaktaH san jaghanyabhAvenaiv j~nAna.n pashyati jAnAtyanucharati cha tAvattasyApi, jaghanyabhAvAnyathAnupapattyA.anumIyamAnAbuddhipUrvakakala.nvipAk- sadbhAvAt, pudgalakarmabandhaH syAt . atastAvajj~nAna.n draShTavya.n j~nAtavyamanucharitavya.n cha yAvajj~nAnasya yAvAn pUrNo bhAvastAvAn dR^iShTo j~nAto.anucharitashcha samyagbhavati . tataH sAkShAt j~nAnIbhUtaH sarvathA nirAsrav ev syAt .

chAritra, darshan, j~nAn tIn, jaghanya bhAv ju pariName .
usase hi j~nAnI vividh pudgalakarmase bandhAt hai ..172..

gAthArtha :[yat ] kyo.nki [darshanaj~nAnachAritra.n ] darshan-j~nAn-chAritra [jaghanyabhAven ] jaghanya bhAvase [pariNamate ] pariNaman karate hai.n, [ten tu ] isaliye [j~nAnI ] j~nAnI [vividhen ] anek prakArake [pudgalak rmaNA ] pudgalak rmase [badhyate ] ba.NdhatA hai .

TIkA :jo vAstavame.n j~nAnI hai, usake buddhipUrvak (ichChApUrvak) rAgadveShamoharUp AsravabhAvo.nkA abhAv hai isaliye, vah nirAsrav hI hai . parantu vahA.N itanA visheSh hai kivah j~nAnI jab tak j~nAnako sarvotkR^iShTa bhAvase dekhane, jAnane aur AcharaN karaneme.n ashakta vartatA huA jaghanya bhAvase hI j~nAnako dekhatA jAnatA aur AcharaN karatA hai tab tak use bhI, jaghanyabhAvakI anyathA anupapattike dvArA (jaghanya bhAv anya prakArase nahI.n banatA isaliye) jisakA anumAn ho sakatA hai aise abuddhipUrvak karmakala.nkake vipAkakA sadbhAv honese, pudgalakarmakA bandha hotA hai, isaliye tabatak j~nAnako dekhanA, jAnanA aur AcharaN karanA chAhiye jab tak j~nAnakA jitanA pUrNa bhAv hai utanA dekhane, jAnane aur AcharaName.n bhalIbhA.Nti A jAye . tabase lekar sAkShAt j~nAnI hotA huA (vah AtmA) sarvathA nirAsrav hI hotA hai .

bhAvArtha :j~nAnIke buddhipUrvak (aj~nAnamay) rAgadveShamohakA abhAv honese vah nirAsrav hI hai . parantu jab tak kShAyopashamik j~nAn hai tab tak vah j~nAnI j~nAnako sarvotkR^iShTa bhAvase na to


Page 272 of 642
PDF/HTML Page 305 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
sa.nnyasyannijabuddhipUrvamanisha.n rAga.n samagra.n svaya.n
vAra.nvAramabuddhipUrvamapi ta.n jetu.n svashakti.n spR^ishan
.
uchChindanparavR^ittimev sakalA.n j~nAnasya pUrNo bhav-
nnAtmA nityanirAsravo bhavati hi j~nAnI yadA syAttadA
..116..

dekh sakatA hai, na jAn sakatA hai aur na AcharaN kar sakatA hai, kintu jaghanya bhAvase dekh sakatA hai, jAn sakatA hai aur AcharaN kar sakatA hai; isase yah j~nAt hotA hai ki us j~nAnIke abhI abuddhipUrvak karmakala.nkakA vipAk (chAritramohasambandhI rAgadveSh) vidyamAn hai aur isase usake bandha bhI hotA hai . isaliye use yah upadesh hai kijab tak kevalaj~nAn utpanna na ho tab tak nirantar j~nAnakA hI dhyAn karanA chAhiye, j~nAnako hI dekhanA chAhiye, j~nAnako hI jAnanA chAhiye aur j~nAnakA hI AcharaN karanA chAhiye . isI mArgase darshan-j~nAn-chAritrakA pariNaman ba.DhtA jAtA hai aur aisA karate karate kevalaj~nAn pragaT hotA hai . jab kevalaj~nAn pragaTatA hai tabase AtmA sAkShAt j~nAnI hai aur sarva prakArase nirAsrav hai .

jab tak kShAyopashamik j~nAn hai tab tak abuddhipUrvak (chAritramohakA) rAg hone par bhI, buddhipUrvak rAgake abhAvakI apekShAse j~nAnIke nirAsravatva kahA hai aur abuddhipUrvak rAgakA abhAv hone par tathA kevalaj~nAn pragaT hone par sarvathA nirAsravatva kahA hai . yah, vivakShAkI vichitratA hai . apekShAse samajhane par yah sarva kathan yathArtha hai ..172..

ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[AtmA yadA j~nAnI syAt tadA ] AtmA jab j~nAnI hotA hai tab, [svaya.n ] svaya.n [nijabuddhipUrvam samagra.n rAga.n ] apane samasta buddhipUrvak rAgako [anisha.n ] nirantar [sa.nnyasyan ] Cho.DtA huA arthAt na ka ratA huA, [abuddhipUrvam ] aur jo abuddhipUrvak rAg hai [ta.n api ] use bhI [jetu.n ] jItaneke liye [vAramvAram ] bArambAr [svashakti.n spR^ishan ] (j~nAnAnubhavanarUp) svashaktiko sparsha karatA huA aur (isaprakAr) [sak lA.n paravR^ittim ev uchChindan ] samasta paravR^ittikoparapariNatikoukhA.DtA huA [j~nAnasya pUrNaH bhavan ] j~nAnake pUrNabhAvarUp hotA huA, [hi ] vAstavame.n [nityanirAsravaH bhavati ] sadA nirAsrav hai .

bhAvArtha :j~nAnIne samasta rAgako hey jAnA hai . vah rAgako miTAneke liye udyam karatA hai; usake AsravabhAvakI bhAvanAkA abhiprAy nahI.n hai; isaliye vah sadA nirAsrav hI kahalAtA hai .

paravR^itti (parapariNati) do prakArakI haiashraddhArUp aur asthiratArUp . j~nAnIne

Page 273 of 642
PDF/HTML Page 306 of 675
single page version

(anuShTubh)
sarvasyAmev jIvantyA.n dravyapratyayasantatau .
kuto nirAsravo j~nAnI nityameveti chenmatiH ..117..
savve puvvaNibaddhA du pachchayA atthi sammadiTThissa .
uvaogappAoga.n ba.ndha.nte kammabhAveN ..173..
ashraddhArUp paravR^ittiko Cho.D.h.h diyA hai aur vah asthiratArUp paravR^ittiko jItaneke liye nij
shaktiko bArambAr sparsha karatA hai arthAt pariNatiko svarUpake prati bArambAr unmukh kiyA karatA
hai
. isaprakAr sakal paravR^ittiko ukhA.D.h.h karake kevalaj~nAn pragaT karatA hai .

‘buddhipUrvak’ aur ‘abuddhipUrvak’ kA artha isaprakAr hai :jo rAgAdipariNAm ichChA sahit hote hai.n so buddhipUrvak hai.n aur jo ichChA rahitparanimittakI balavattAse hote hai.n so abuddhipUrvak hai.n . j~nAnIke jo rAgAdipariNAm hote hai.n ve sabhI abuddhipUrvak hI hai.n; savikalpa dashAme.n honevAle rAgAdipariNAm j~nAnIko j~nAt to hai.n tathApi ve abuddhipUrvak hai.n, kyo.nki ve binA hI ichChAke hote hai.n .

(paNDit rAjamalajIne is kalashakI TIkA karate hue ‘buddhipUrvak’ aur ‘abuddhipUrvak’ kA artha isaprakAr kiyA hai :jo rAgAdipariNAm manake dvArA, bAhya viShayo.nkA avalamban lekar pravartate hue jIvako svaya.nko j~nAt hote hai.n tathA dUsaro.nko bhI anumAnase j~nAt hote hai.n ve pariNAm buddhipUrvak hai.n; aur jo rAgAdipariNAm indriy-manake vyApArake atirikta mAtra mohodayake nimittase hote hai.n tathA jIvako j~nAt nahI.n hote ve abuddhipUrvak hai.n . in abuddhipUrvak pariNAmo.nko pratyakSha j~nAnI jAnatA hai aur unake avinAbhAvI chihno.nse ve anumAnase bhI j~nAt hote hai.n .) .116.

ab shiShyakI Asha.nkAkA shlok kahate hai.n :

shlokArtha :[sarvasyAm ev dravyapratyayasa.ntatau jIvantyA.n ] j~nAnIke samasta dravyAsravakI santati vidyamAn hone par bhI [kutaH ] yah kyo.n kahA hai ki [j~nAnI ] j~nAnI [nityam ev ] sadA hI [nirAsravaH ] nirAsrav hai ?’[iti chet matiH ] yadi terI yah mati (Asha.nkA) hai to ab usakA uttar kahA jAtA hai .117.

ab, pUrvokta Asha.nkAke samAdhAnArtha gAthA kahate hai.n :
jo sarva pUrvanibaddha pratyay, vartate saddR^iShTike .
upayogake prAyogya bandhan, karmabhAvo.nse kare ..173..
35

Page 274 of 642
PDF/HTML Page 307 of 675
single page version

hodUN NiruvabhojjA tah ba.ndhadi jah hava.nti uvabhojjA .
sattaTThavihA bhUdA NANAvaraNAdibhAvehi.n ..174..
sa.ntA du NiruvabhojjA bAlA itthI jaheh purisassa .
ba.ndhadi te uvabhojje taruNI itthI jah Narassa ..175..
edeN kAraNeN du sammAdiTThI aba.ndhago bhaNido .
AsavabhAvAbhAve Na pachchayA ba.ndhagA bhaNidA ..176..
sarve pUrvanibaddhAstu pratyayAH santi samyagdR^iShTeH .
upayogaprAyogya.n badhnanti karmabhAven ..173..
bhUtvA nirupabhogyAni tathA badhnAti yathA bhavantyupabhogyAni .
saptAShTavidhAni bhUtAni j~nAnAvaraNAdibhAvaiH ..174..
santi tu nirupabhogyAni bAlA strI yatheh puruShasya .
badhnAti tAni upabhogyAni taruNI strI yathA narasya ..175..
eten kAraNen tu samyagdR^iShTirabandhako bhaNitaH .
AsravabhAvAbhAve na pratyayA bandhakA bhaNitAH ..176..
anabhogya rah upabhogya jis vidh hoy us vidh bA.Ndhate .
j~nAnAvaraN ityAdi karma ju sapta-aShTa prakArake ..174..
sattA viShai.n ve nirupabhogya hi, bAlikA jyo.n puruShako .
upabhogya banate ve hi bA.Ndhe.n, yauvanA jyo.n puruShako ..175..
is hetuse samyaktvasa.nyut, jIv anabandhak kahe .
AsaravabhAvaabhAvame.n pratyay nahI.n bandhak kahe ..176..

gAthArtha :[samyagdR^iShTeH ] samyagdR^iShTike [sarve ] samasta [pUrvanibaddhAH tu ] pUrvabaddha [pratyayAH ] pratyay (dravyAsrav) [santi ] sattArUpame.n vidyamAn hai.n ve [upayogaprAyogya.n ] upayogake prayogAnusAr, [ka rmabhAven ] ka rmabhAvake dvArA (rAgAdike dvArA) [badhnanti ] navIn bandha ka rate hai.n . te pratyay, [nirupabhogyAni ] nirupabhogya [bhUtvA ] hokar phi ra [yathA ] jaise [upabhogyAni ]


Page 275 of 642
PDF/HTML Page 308 of 675
single page version

yataH sadavasthAyA.n tadAtvapariNItabAlastrIvat pUrvamanupabhogyatve.api vipAkAvasthAyA.n prApta- yauvanapUrvapariNItastrIvat upabhogyatvAt upayogaprAyogya.n pudgalakarmadravyapratyayAH santo.api karmoday- kAryajIvabhAvasadbhAvAdev badhnanti, tato j~nAnino yadi dravyapratyayAH pUrvabaddhAH santi santu, tathApi sa tu nirAsrav ev karmodayakAryasya rAgadveShamoharUpasyAsravabhAvasyAbhAve dravyapratyayAnAmabandha- hetutvAt . upabhogya [bhavanti ] hote hai.n [tathA ] usIprakAr, [j~nAnAvaraNAdibhAvaiH ] j~nAnAvaraNAdi bhAvase [saptAShTavidhAni bhUtAni ] sAt-ATh prakArase honevAle karmo.nko [badhnAti ] bA.Ndhate hai.n . [santi tu ] sattA-avasthAme.n ve [nirupabhogyAni ] nirUpabhogya hai.n arthAt bhoganeyogya nahI.n hai.n[yathA ] jaise [ih ] is jagatame.n [bAlA strI ] bAl strI [puruShasya ] puruShake liye nirupabhogya hai . [yathA ] jaise [taruNI strI ] taruN strI (yuvatI) [narasya ] puruShako [badhnAti ] bA.Ndh letI hai, usIprakAr [tAni ] ve [upabhogyAni ] upabhogya arthAt bhogane yogya hone par bandhan karate hai.n [eten tu kAraNen ] is kAraNase [samyagdR^iShTiH ] samyagdR^iShTiko [abandhak : ] abandhak [bhaNitaH ] ka hA hai, kyo.nki [AsravabhAvAbhAve ] AsravabhAvake abhAvame.n [pratyayAH ] pratyayo.nko [bandhakAH ] (ka rmo.nkA) bandhak [na bhaNitAH ] nahI.n kahA hai

.

TIkA :jaise pahale to tatkAlakI pariNIt bAl strI anupabhogya hai, kintu yauvanako prApta vah pahalekI pariNIt strI yauvanAvasthAme.n upabhogya hotI hai aur jisaprakAr upabhogya ho tadanusAr vah, puruShake rAgabhAvake kAraN hI, puruShako bandhan karatI haivashame.n karatI hai, isIprakAr jo pahale to sattAvasthAme.n anupabhogya hai.n, kintu vipAk-avasthAme.n upabhogayogya hote hai.n aise pudgalakarmarUp dravyapratyay hone par bhI ve upayogake prayog anusAr (arthAt dravyapratyayo.nke upabhogame.n upayog prayukta ho tadanusAr), karmodayake kAryarUp jIvabhAvake sadbhAvake kAraN hI, bandhan karate hai.n . isaliye j~nAnIke yadi pUrvabaddha dravyapratyay vidyamAn hai.n, to bhale rahe.n; tathApi vah (j~nAnI) to nirAsrav hI hai, kyo.nki karmodayakA kArya jo rAgadveShamoharUp AsravabhAv hai usake abhAvame.n dravyapratyay bandhake kAraN nahI.n hai.n . (jaise yadi puruShako rAgabhAv ho to hI yauvanAvasthAko prApta strI use vash kar sakatI hai isIprakAr jIvake AsravabhAv ho tab hI udayaprApta dravyapratyay navIn bandha kar sakate hai.n .)

bhAvArtha :dravyAsravo.nke uday aur jIvake rAgadveShamohabhAvakA nimitta-naimittikabhAv hai . dravyAsravo.nke uday binA jIvake bhAvAsrav nahI.n ho sakatA aur isaliye bandha bhI nahI.n ho sakatA . dravyAsravo.nkA uday hone par jIv jaise usame.n yukta ho arthAt jisaprakAr use bhAvAsrav ho usIprakAr dravyAsrav navIn bandhake kAraN hote hai.n . yadi jIv bhAvAsrav na kare to usake navIn bandha nahI.n hotA .


Page 276 of 642
PDF/HTML Page 309 of 675
single page version

(mAlinI)
vijahati na hi sattA.n pratyayAH pUrvabaddhAH
samayamanusaranto yadyapi dravyarUpAH
.
tadapi sakalarAgadveShamohavyudAsA-
davatarati na jAtu j~nAninaH karmabandhaH
..118..

samyagdR^iShTike mithyAtvakA aur anantAnuba.ndhI kaShAyakA uday na honese use usaprakArake bhAvAsrav to hote hI nahI.n aur mithyAtva tathA anantAnuba.ndhI kaShAy sa.nba.ndhI bandha bhI nahI.n hotA . (kShAyik samyagdR^iShTike sattAme.nse mithyAtvakA kShay hote samay hI anantAnuba.ndhI kaShAyakA tathA tatsambandhI avirati aur yogabhAvakA bhI kShay ho gayA hotA hai, isaliye use usaprakArakA bandha nahI.n hotA; aupashamik samyagdR^iShTike mithyAtva tathA anantAnuba.ndhI kaShAy mAtra upashamame.nsattAme.n hI honese sattAme.n rahA huA dravya udayame.n Aye binA usaprakArake bandhakA kAraN nahI.n hotA; aur kShAyopashamik samyagdR^iShTiko bhI samyaktvamohanIyake atirikta Chah prakR^itiyA.N vipAk-udayame.n nahI.n AtI, isaliye usaprakArakA bandha nahI.n hotA .)

aviratasamyagdR^iShTi ityAdike jo chAritramohakA uday vidyamAn hai usame.n jisaprakAr jIv yukta hotA hai usIprakAr use navIn bandha hotA hai; isaliye guNasthAno.nke varNaname.n avirat-samyagdR^iShTi Adi guNasthAno.nme.n amuk amuk prakR^itiyo.nkA bandha kahA hai, kintu vah bandha alpa hai, isaliye use sAmAnya sa.nsArakI apekShAse bandhame.n nahI.n ginA jAtA . samyagdR^iShTi chAritramohake udayame.n svAmitvabhAvase yukta nahI.n hotA, vah mAtra asthiratArUpase yukta hotA hai; aur asthiratArUp yuktatA nishchayadR^iShTime.n yuktatA hI nahI.n hai . isaliye samyagdR^iShTike rAgadveShamohakA abhAv kahA gayA hai . jab tak jIv karmakA svAmitva rakhakar karmodayame.n pariNamit hotA hai tab tak hI vah karmakA kartA hai; udayakA j~nAtAdR^iShTA hokar parake nimittase mAtra asthiratArUp pariNamit hotA hai tab kartA nahI.n; kintu j~nAtA hI hai . is apekShAse, samyagdR^iShTi honeke bAd chAritramohake udayarUp pariNamit hote hue bhI use j~nAnI aur abandhak kahA gayA hai . jab tak mithyAtvakA uday hai aur usame.n yukta hokar jIv rAgadveShamohabhAvase pariNamit hotA hai tab tak hI use aj~nAnI aur bandhak kahA jAtA hai . isaprakAr j~nAnI-aj~nAnI aur bandha-abandhakA yah bhed jAnanA . aur shuddha svarUpame.n lIn rahaneke abhyAs dvArA kevalaj~nAn pragaT honese jab jIv sAkShAt sampUrNaj~nAnI hotA hai tab vah sarvathA nirAsrav ho jAtA hai yah pahale kahA jA chukA hai ..173 se 176..

ab is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[yadyapi ] yadyapi [samayam anusarantaH ] apane apane samayakA anusaraN

Page 277 of 642
PDF/HTML Page 310 of 675
single page version

(anuShTubh)
rAgadveShavimohAnA.n j~nAnino yadasambhavaH .
tat ev na bandho.asya te hi bandhasya kAraNam ..119..
rAgo doso moho ya AsavA Natthi sammadiTThissa .
tamhA AsavabhAveN viNA hedU Na pachchayA ho.nti ..177..
hedU chaduvviyappo aTThaviyappassa kAraNa.n bhaNida.n .
tesi.n pi ya rAgAdI tesimabhAve Na bajjha.nti ..178..

karanevAlA (apane apane samayame.n udayame.n AnevAle) [pUrvabaddhAH ] pUrvabaddha (pahale aj~nAn- avasthAme.n ba.Ndhe huve) [dravyarUpAH pratyayAH ] dravyarUp pratyay [sattA.n ] apanI sattAko [na hi vijahati ] nahI.n Cho.Dte (ve sattAme.n rahate hai.n ), [tadapi ] tathApi [sak larAgadveShamohavyudAsAt ] sarva rAgadveShamohakA abhAv honese [j~nAninaH ] j~nAnIke [ka rmabandhaH ] ka rmabandha [jAtu ] ka dApi [avatarati na ] avatAr nahI.n dharatAnahI.n hotA

.

bhAvArtha :j~nAnIke bhI pahale aj~nAn-avasthAme.n bA.Ndhe hue dravyAsrav sattAavasthAme.n vidyamAn hai.n aur ve apane udayakAlame.n udayame.n Ate rahate hai.n . kintu ve dravyAsrav j~nAnIke karmabandhake kAraN nahI.n hote, kyo.nki j~nAnIke samasta rAgadveShamohabhAvo.nkA abhAv hai . yahA.N samasta rAgadveShamohakA abhAv buddhipUrvak rAgadveShamohakI apekShAse samajhanA chAhiye .118.

ab isI arthako dR^i.Dh.h.h karanevAlI AgAmI do gAthAo.nkA sUchak shlok kahate hai.n :

shlokArtha :[yat ] kyo.nki [j~nAninaH rAgadveShavimohAnA.n asambhavaH ] j~nAnIke rAgadveShamohakA asambhav hai, [tataH ev ] isaliye [asya bandhaH na ] usako bandha nahI.n hai; [hi ] kAraN ki [te bandhasya kAraNam ] ve (rAgadveShamoh) hI ba.ndhakA kAraN hai .119.

ab is arthakI samarthak do gAthAe.N kahate hai.n :
nahi.n rAgadveSh, na mohve Asrav nahI.n saddR^iShTike .
isase hi AsravabhAv bin, pratyay nahI.n hetu bane ..177..
hetU chaturvidh karma aShTa prakArakA kAraN kahA .
unakA hi rAgAdik kahA, rAgAdi nahi.n vahA.N ba.ndh nA ..178..

Page 278 of 642
PDF/HTML Page 311 of 675
single page version

rAgo dveSho mohashcha AsravA na santi samyagdR^iShTeH .
tasmAdAsravabhAven vinA hetavo na pratyayA bhavanti ..177..
hetushchaturvikalpaH aShTavikalpasya kAraNa.n bhaNitam .
teShAmapi cha rAgAdayasteShAmabhAve na badhyante ..178..

rAgadveShamohA na santi samyagdR^iShTeH, samyagdR^iShTitvAnyathAnupapatteH . tadabhAve na tasya dravya- pratyayAH pudgalakarmahetutva.n bibhrati, dravyapratyayAnA.n pudgalakarmahetutvasya rAgAdihetutvAt . tato hetuhetvabhAve hetumadabhAvasya prasiddhatvAt j~nAnino nAsti bandhaH .

gAthArtha :[rAgaH ] rAg, [dveShaH ] dveSh [cha mohaH ] aur moh[AsravAH ] yah Asrav [samyagdR^iShTeH ] samyagdR^iShTike [na santi ] nahI.n hote, [tasmAt ] isaliye [AsravabhAven vinA ] AsravabhAvake binA [pratyayAH ] dravyapratyay [hetavaH ] ka rmabandhake kAraN [na bhavanti ] nahI.n hote .

[chaturvik lpa hetuH ] (mithyAtvAdi) chAr prakArake hetu [aShTavik lpasya ] ATh prakArake ka rmo.nko [kAraNa.n ] kAraN [bhaNitam ] ka he gaye hai.n, [cha ] aur [teShAm api ] unake bhI [rAgAdayaH ] (jIvake) rAgAdi bhAv kAraN hai.n; [teShAm abhAve ] isaliye unake abhAvame.n [na badhyante ] ka rma nahI.n ba.Ndhate . (isaliye samyagdR^iShTike bandha nahI.n hai .)

TIkA :samyagdR^iShTike rAgadveShamoh nahI.n hai.n, kyo.nki samyagdR^iShTikI anyathA anupapatti hai (arthAt rAgadveShamohake abhAvake binA samyagdR^iShTitva nahI.n ho sakatA); rAgadveShamohake abhAvame.n use (samyagdR^iShTiko) dravyapratyay pudgalakarmakA (arthAt pudgalakarmake bandhakA) hetutva dhAraN nahI.n karate, kyo.nki dravyapratyayo.nke pudgalakarmake hetutvake hetu rAgAdik hai.n; isaliye hetuke abhAvame.n hetumAnkA (arthAt kAraNakA jo kAraN hai usake abhAvame.n kAryakA) abhAv prasiddha hai, isaliye j~nAnIke bandha kAraN nahI.n hai

.

bhAvArtha :yahA.N, rAgadveShamohake abhAvake binA samyagdR^iShTitva nahI.n ho sakatA aisA avinAbhAvI niyam batAyA hai so yahA.N mithyAtvasambandhI rAgAdikA abhAv samajhanA chAhiye . yahA.N mithyAtvasa.nba.ndhI rAgAdiko hI rAg mAnA gayA hai . samyagdR^iShTi honeke bAd jo kuCh chAritramohasambandhI rAg rah jAtA hai use yahA.N nahI.n liyA hai; vah gauN hai . isaprakAr samyagdR^iShTike bhAvAsravakA arthAt rAgadveShamohakA abhAv hai . dravyAsravo.nko bandhakA hetu honeme.n jo rAgadveShamoh hai.n unakA samyagdR^iShTike abhAv honese bandhake hetu nahI.n hote, aur dravyAsrav bandhake hetu nahI.n hote, isaliye samyagdR^iShTike j~nAnIkebandha nahI.n hotA .


Page 279 of 642
PDF/HTML Page 312 of 675
single page version

(vasantatilakA)
adhyAsya shuddhanayamuddhatabodhachihna-
maikAgyramev kalayanti sadaiv ye te
.
rAgAdimuktamanasaH satata.n bhavantaH
pashyanti bandhavidhura.n samayasya sAram
..120..

samyagdR^iShTiko j~nAnI kahA jAtA hai vah yogya hI hai . ‘j~nAnI’ shabda mukhyatayA tIn apekShAo.nko lekar prayukta hotA hai :(1) pratham to, jise j~nAn ho vah j~nAnI kahalAtA hai; isaprakAr sAmAnya j~nAnakI apekShAse sabhI jIv j~nAnI hai . (2) yadi samyak j~nAn aur mithyA j~nAnakI apekShAse vichAr kiyA jAye to samyagdR^iShTiko samyagj~nAn hotA hai, isalie us apekShAse vah j~nAnI hai, aur mithyAdR^iShTi aj~nAnI hai . (3) sampUrNa j~nAn aur apUrNa j~nAnakI apekShAse vichAr kiyA jAye to kevalI bhagavAn j~nAnI hai.n aur Chadmastha aj~nAnI hai.n, kyo.nki siddhAntame.n pA.Nch bhAvo.nkA kathan karane par bArahave.n guNasthAn tak aj~nAnabhAv kahA hai . isaprakAr anekAntase apekShAke dvArA vidhiniShedhanirbAdharUpase siddha hotA hai; sarvathA ekAntase kuCh bhI siddha nahI.n hotA ..177-178..

ab, j~nAnIko bandha nahI.n hotA yah shuddhanayakA mAhAtmya hai, isaliye shuddhanayakI mahimA darshak kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[uddhatabodhachihnam shuddhanayam adhyAsya ] uddhat j~nAn (jo ki kisIke dabAye nahI.n dab sak tA aisA unnat j~nAn) jisakA lakShaN hai aise shuddhanayame.n rahakar arthAt shuddhanayakA Ashray lekar [ye ] jo [sadA ev ] sadA hI [aikAgyrAm ev ] ekAgratAkA hI [ka layanti ] abhyAs ka rate hai.n [te ] ve, [satata.n ] nirantar [rAgAdimuktamanasaH bhavantaH ] rAgAdise rahit chittavAle vartate hue, [bandhavidhura.n samayasya sAram ] ba.ndharahit samayake sArako (apane shuddha AtmasvarUpako) [pashyanti ] dekhate hai.nanubhav karate hai.n

.

bhAvArtha :yahA.N shuddhanayake dvArA ekAgratAkA abhyAs karaneko kahA hai . ‘mai.n keval j~nAnasvarUp hU.N, shuddha hU.N’aisA jo AtmadravyakA pariNaman vah shuddhanay . aise pariNamanake kAraN vR^itti j~nAnakI or unmukh hotI rahe aur sthiratA ba.DhtI jAye so ekAgratAkA abhyAs .

shuddhanay shrutaj~nAnakA a.nsh hai aur shrutaj~nAn to parokSha hai, isaliye is apekShAse shuddhanayake dvArA honevAlA shuddha svarUpakA anubhav bhI parokSha hai . aur vah anubhav ekadesh shuddha hai is apekShAse use vyavahArase pratyakSha bhI kahA jAtA hai . sAkShAt shuddhanay to kevalaj~nAn hone par hotA hai .120.


Page 280 of 642
PDF/HTML Page 313 of 675
single page version

(vasantatilakA)
prachyutya shuddhanayataH punarev ye tu
rAgAdiyogamupayAnti vimuktabodhAH
.
te karmabandhamih bibhrati pUrvabaddha-
dravyAsravaiH kR^itavichitravikalpajAlam
..121..
ab yah kahate hai.n ki jo shuddhanayase chyut hote hai.n ve karma bA.ndhate hai.n :

shlokArtha :[ih ] jagatme.n [ye ] jo [shuddhanayataH prachyutya ] shuddhanayase chyut hokar [punaH ev tu ] punaH [rAgAdiyogam ] rAgAdike sambandhako [upayAnti ] prApta hote hai.n [te ] aise jIv, [vimuktabodhAH ] jinho.nne j~nAnako Cho.DA hai aise hote hue, [pUrvabaddhadravyAsravaiH ] pUrvabaddha dravyAsravo.nke dvArA [ka rmabandham ] ka rmaba.ndhako [vibhrati ] dhAraN ka rate hai.n (ka rmo.nko bA.Ndhate hai.n)[kR^it-vichitra-vik lpa-jAlam ] jo ki ka rmabandha anek prakArake vikalpa jAlako karatA hai (arthAt jo ka rmabandha anek prakArakA hai) .

bhAvArtha :shuddhanayase chyut honA arthAt ‘mai.n shuddha hU.N’ aise pariNamanase ChUTakar ashuddharUp pariNamit honA arthAt mithyAdR^iShTi ho jAnA . aisA hone par, jIvake mithyAtva sambandhI rAgAdik utpanna hote hai.n, jisase dravyAsrav karmabandhake kAraN hote hai.n aur isaliye anek prakArake karma ba.ndhate hai.n . isaprakAr yahA.N shuddhanayase chyut honekA artha shuddhatAkI pratItise (samyaktvase) chyut honA samajhanA chAhie . yahA.N upayogakI apekShA gauN hai, shuddhanayase chyut honA arthAt shuddha upayogase chyut honA aisA artha yahA.N mukhya nahI.n hai; kyo.nki shuddhopayogarUp rahanekA samay alpa rahatA hai, isaliye mAtra alpa kAl shuddhopayogarUp rahakar aur phi ra usase ChUTakar j~nAn anya j~neyo.nme.n upayukta ho to bhI mithyAtvake binA jo rAgakA a.nsh hai vah abhiprAyapUrvak nahI.n hai, isaliye j~nAnIke mAtra alpa bandha hotA hai aur alpa bandha sa.nsArakA kAraN nahI.n hai . isaliye yahA.N upayogakI apekShA mukhya nahI.n hai .

ab yadi upayogakI apekShA lI jAye to isaprakAr artha ghaTit hotA hai :yadi jIv shuddhasvarUpake nirvikalpa anubhavase ChUTe, parantu samyaktvase na ChUTe to use chAritramohake rAgase kuCh bandha hotA hai . yadyapi vah bandha aj~nAnake pakShame.n nahI.n hai tathApi vah bandha to hai hI . isaliye use miTAneke liye samyadR^iShTi j~nAniko shuddhanayase na ChUTanekA arthAt shuddhopayogame.n lIn rahanekA upadesh hai . kevalaj~nAn hone par sAkShAt shuddhanay hotA hai .121.


Page 281 of 642
PDF/HTML Page 314 of 675
single page version

jah puriseNAhAro gahido pariNamadi so aNeyaviha.n .
ma.nsavasAruhirAdI bhAve udaraggisa.njutto ..179..
tah NANissa du puvva.n je baddhA pachchayA bahuviyappa.n .
bajjha.nte kamma.n te NayaparihINA du te jIvA ..180..
yathA puruSheNAhAro gR^ihItaH pariNamati so.anekavidham .
mA.nsavasArudhirAdIn bhAvAn udarAgnisa.nyuktaH ..179..
tathA j~nAninastu pUrva.n ye baddhAH pratyayA bahuvikalpam .
badhnanti karma te nayaparihInAstu te jIvAH ..180..

yadA tu shuddhanayAt parihINo bhavati j~nAnI tadA tasya rAgAdisadbhAvAt, pUrvabaddhAH dravyapratyayAH, svasya hetutvahetusadbhAve hetumadbhAvasyAnivAryatvAt, j~nAnAvaraNAdibhAvaiH

ab isI arthako dR^iShTAnta dvArA dR^i.Dh.h.h karate hai.n :
janase grahit AhAr jyo.n, udarAgnike sa.nyogase .
bahubhed mA.ns, vasA aru, rudhirAdi bhAvo.n pariName ..179..
tyo.n j~nAnIke bhI pUrvakAlanibaddha jo pratyay rahe .
bahubhed bA.ndhe karma, jo jIv shuddhanayaparichyut bane ..180..

gAthArtha :[yathA ] jaise [puruSheN ] puruShake dvArA [gR^ihItaH ] grahAN kiyA huA [AhAraH ] jo AhAr hai [saH ] vah [udarAgnisa.nyuktaH ] udarAgnise sa.nyukta hotA huA [anek vidham ] anek prakAr [mA.nsavasArudhirAdIn ] mA.ns, charbI, rudhir Adi [bhAvAn ] bhAvarUp [pariNamati ] pariNaman karatA hai, [tathA tu ] isIprakAr [j~nAninaH ] j~nAnIke [pUrva.n baddhAH ] pUrvabaddha [ye pratyayAH ] jo dravyAsrav hai.n [te ] ve [bahuvik lpam ] anek prakArake [ka rma ] ka rma [badhnanti ] bA.ndhate hai.n;[te jIvAH ] aise jIv [nayaparihInAH tu ] shuddhanayase chyut hai.n . (j~nAnI shuddhanayase chyut hove to usake ka rma ba.Ndhate hai.n .)

TIkA :jab j~nAnI shuddhanayase chyut ho tab usake rAgAdibhAvo.nkA sadbhAv hotA hai isaliye, pUrvabaddha dravyapratyay, apane (dravyapratyayo.nke) karmabandhake hetutvake hetukA sadbhAv hone rAgAdisadbhAve .

36

Page 282 of 642
PDF/HTML Page 315 of 675
single page version

pudgalakarma bandha.n pariNamayanti . na chaitadaprasiddha.n, puruShagR^ihItAhArasyodarAgninA rasarudhiramA.nsAdibhAvaiH pariNAmakaraNasya darshanAt .

(anuShTubh)
idamevAtra tAtparya.n heyaH shuddhanayo na hi .
nAsti bandhastadatyAgAttattyAgAdbandha ev hi ..122..
(shArdUlavikrIDit)
dhIrodAramahimnyanAdinidhane bodhe nibadhnan ndhR^iti.n
tyAjyaH shuddhanayo na jAtu kR^itibhiH sarva.nk ShaH karmaNAm
.
tatrasthAH svamarIchichakramachirAtsa.nhR^itya niryadbahiH
pUrNa j~nAnaghanaughamekamachala.n pashyanti shAnta.n mahaH
..123..
par hetumAn bhAvakA (kAryabhAvakA) anivAryatva honese, j~nAnAvaraNAdi bhAvase pudgalakarmako
bandharUp pariNamit karate hai.n . aur yah aprasiddha bhI nahI.n hai (arthAt isakA dR^iShTAnta jagatame.n prasiddha
haisarva j~nAt hai); kyo.nki manuShyake dvArA grahaN kiye gaye AhArakA jaTharAgni ras, rudhir, mA.Ns
ityAdirUpame.n pariNamit karatI hai yah dekhA jAtA hai .

bhAvArtha :jab j~nAnI shuddhanayase chyut ho tab usake rAgAdibhAvo.nkA sadbhAv hotA hai, rAgAdibhAvo.nke nimittase dravyAsrav avashya karmabandhake kAraN hote hai.n aur isaliye kArmaNavargaNA bandharUp pariNamit hotI hai . TIkAme.n jo yah kahA hai ki ‘‘dravyapratyay pudgalakarmako bandharUp pariNamit karAte hai.n ’’, so nimittakI apekShAse kahA hai . vahA.N yah samajhanA chAhie ki ‘‘dravyapratyayo.nke nimittabhUt hone par kArmaNavargaNA svaya.n bandharUp pariNamit hotI hai’’ .179-180.

ab is sarva kathanakA tAtparyarUp shlok kahate hai.n :

shlokArtha :[atra ] yahA.N [idam ev tAtparya.n ] yahI tAtparya hai ki [shuddhanayaH na hi heyaH ] shuddhanay tyAgane yogya nahI.n hai; [hi ] kyo.nki [tat-atyAgAt bandhaH nAsti ] usake atyAgase (ka rmakA) bandha nahI.n hotA aur [tat-tyAgAt bandhaH ev ] usake tyAgase bandha hI hotA hai .122.

‘shuddhanay tyAg karane yogya nahI.n hai’ is arthako dR^iDh karanevAlA kAvya punaH kahate hai.n :

shlokArtha :[dhIr-udAr-mahimni anAdinidhane bodhe dhR^iti.n nibadhnan shuddhanayaH ] dhIr (chalAchalatA rahit) aur udAr (sarva padArtho.nme.n vistArayukta) jisakI mahimA hai aise anAdinidhan


Page 283 of 642
PDF/HTML Page 316 of 675
single page version

(mandAkrAntA)
rAgAdInA.n jhagiti vigamAtsarvato.apyAsravANA.n
nityodyota.n kimapi parama.n vastu sampashyato.antaH
.
sphArasphAraiH svarasavisaraiH plAvayatsarvabhAvA-
nAlokAntAdachalamatula.n j~nAnamunmagnametat
..124..

j~nAname.n sthiratAko bA.NdhatA huA (arthAt j~nAname.n pariNatiko sthir rakhatA huA) shuddhanay [ka rmaNAm sarva.nk ShaH ] jo ki ka rmo.nkA samUl nAsh ka ranevAlA hai[kR^itibhiH ] pavitra dhamaratmA (samyagdR^iShTi) puruSho.nke dvArA [jAtu ] ka bhI bhI [na tyAjyaH ] Cho.Dne yogya nahI.n hai . [tatrasthAH ] shuddhanayame.n sthit ve puruSh, [bahiH niryat sva-marIchi-chakram achirAt sa.nhR^itya ] bAhAr nik latI huI apanI j~nAnaki raNo.nke samUhako (arthAt ka rmake nimittase paronmukh jAnevAlI j~nAnakI visheSh vyaktiyo.nko) alpakAlame.n hI sameTakar, [pUrNa.n j~nAn-ghan-ogham ek m achala.n shAnta.n mahaH ] pUrNa, j~nAnaghanake pu~njarUp, ek , achal, shAnta tejakotejaHpu.njako[pashyanti ] dekhate hai.n arthAt anubhav karate hai.n .

bhAvArtha :shuddhanay, j~nAnake samasta visheSho.nko gauN karake tathA paranimittase honevAle samasta bhAvo.nko gauN karake, AtmAko shuddha, nitya, abhedarUp, ek chaitanyamAtra grahaN karatA hai aur isaliye pariNati shuddhanayake viShayasvarUp chaitanyamAtra shuddha AtmAme.n ekAgrasthirhotI jAtI hai . isaprakAr shuddhanayakA Ashray lenevAle jIv bAhar nikalatI huI j~nAnakI visheSh vyaktatAo.nko alpakAlame.n hI sameTakar, shuddhanayame.n (AtmAkI shuddhatAke anubhavame.n) nirvikalpatayA sthir hone par apane AtmAko sarva karmo.nse bhinna, keval j~nAnasvarUp, amUrtik puruShAkAr, vItarAg j~nAnamUrtisvarUp dekhate hai.n aur shukladhyAname.n pravR^itti karake antarmuhUrtame.n kevalaj~nAn pragaT karate hai.n . shuddhanayakA aisA mAhAtmya hai . isaliye shrI guruo.nkA yah upadesh hai ki jab tak shuddhanayake avalambanase kevalaj~nAn utpanna na ho tab tak samyagdR^iShTi jIvo.nko shuddhanayakA tyAg nahI.n karanA chAhiye . 123.

ab, Asravo.nkA sarvathA nAsh karanese jo j~nAn pragaT huA us j~nAnakI mahimAkA sUchak kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[nitya-udyota.n ] jisakA udyot (prakAsh) nitya hai aisI [ki m api parama.n vastu ] kisI param vastuko [antaH sampashyataH ] antara.ngame.n dekhanevAle puruShako, [rAgAdInA.n AsravANA.n ] rAgAdi Asravo.nkA [jhagiti ] shIghra hI [sarvataH api ] sarva prakAr [vigamAt ] nAsh honese, [etat j~nAnam ] yah j~nAn [unmagnam ] pragaT huA[sphArasphAraiH ] ki jo j~nAn atyantAtyanta (anantAnanta) vistArako prApta [svarasavisaraiH ] nijarasake prasArase [A-lok -


Page 284 of 642
PDF/HTML Page 317 of 675
single page version

iti Asravo niShkrAntaH .

iti shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau AsravprarUpakaH chaturtho.a~N.hkaH .. antAt ] lok ke anta takake [sarvabhAvAn ] sarva bhAvo.nko [plAvayat ] vyApta ka ra detA hai arthAt sarva padArtho.nko jAnatA hai, [achalam ] vah j~nAn pragaT huA tabhIse sadAkAl achal hai arthAt pragaT honeke pashchAt sadA jyo.nkA tyo.n hI banA rahatA haichalAyamAn nahI.n hotA, aur [atula.n ] vah j~nAn atul hai arthAt usake samAn dUsarA koI nahI.n hai .

bhAvArtha :jo puruSh a.ntara.ngame.n chaitanyamAtra param vastuko dekhatA hai aur shuddhanayake Alamban dvArA usame.n ekAgra hotA jAtA hai us puruShako, tatkAl sarva rAgAdik AsravabhAvo.nkA sarvathA abhAv hokar, sarva atIt, anAgat aur vartamAn padArtho.nko jAnanevAlA nishchal, atul kevalaj~nAn pragaT hotA hai . vah j~nAn sabase mahAn hai . usake samAn dUsarA koI nahI.n hai .124.

TIkA :isaprakAr Asrav (ra.ngabhUmime.nse) bAhar nikal gayA .

bhAvArtha :ra.ngabhUmime.n AsravakA svA.Ng AyA thA use j~nAnane usake yathArtha svarUpame.n jAn liyA, isaliye vah bAhar nikal gayA .

yog kaShAy mithyAtva asa.nyam Asrav dravyat Agam gAye,
rAg virodh vimoh vibhAv aj~nAnamayI yah bhAv jatAye;
je munirAj karai.n ini pAl suriddhi samAj laye siv thAye,
kAy navAy namU.N chit lAy kahU.N jay pAy lahU.N man bhAye
.

isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amR^itachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAme.n AsravkA prarUpak chauthA a.nk samApta huA .


Page 285 of 642
PDF/HTML Page 318 of 675
single page version

- 5 - sa.nvar adhikAr

ath pravishati sa.nvaraH .
(shArdUlavikrIDit)
Asa.nsAravirodhisa.nvarajayaikAntAvaliptAsrav-
nyakkArAtpratilabdhanityavijaya.n sampAdayatsa.nvaram
.
vyAvR^itta.n pararUpato niyamita.n samyaksvarUpe sphu ra-
jjyotishchinmayamujjvala.n nijarasaprAgbhAramujjR^imbhate
..125..
(dohA)
moharAgarUp dUri kari, samiti gupti vrat pAri .
sa.nvaramay Atam kiyo, namU.N tAhi, man dhAri ..

pratham TIkAkAr AchAryadev kahate hai.n ki ‘‘ab sa.nvar pravesh karatA hai’’ . Asravake ra.ngabhUmime.nse bAhar nikal jAneke bAd ab sa.nvar ra.ngabhUmime.n pravesh karatA hai .

yahA.N pahale TIkAkAr AchAryadev sarva svA.Ngako jAnanevAle samyagj~nAnakI mahimAdarshak ma.ngalAcharaN karate hai.n :

shlokArtha :[Asa.nsAr-virodhi-sa.nvar-jay-ekAnta-avalipta-Asrav-nyakkArAt ] anAdi sa.nsArase lekar apane virodhI sa.nvarako jItanese jo ekAnta-garvit (atyanta aha.nkArayukta) huA hai aise AsravakA tiraskAr ka ranese [pratilabdha-nitya-vijaya.n sa.nvaram ] jisanee sadA vijay prApta kI hai aise sa.nvarako [sampAdayat ] utpanna ka ratI huI, [pararUpataH vyAvR^itta.n ] pararUpase bhinna (arthAt paradravya aur paradravyake nimittase honevAle bhAvo.nse bhinna), [samyak-svarUpe niyamita.n sphu rat ] apane samyak svarUpame.n nishchalatAse prakAsh karatI huI, [chinmayam ] chinmay, [ujjvala.n ] ujjval (nirAbAdh, nirmal, daidIpyamAn) aur [nij-ras-prAgbhAram ] nijarasake (apane chaitanyarasake) bhArase yuktaatishayatAse yukta [jyotiH ] jyoti [ujjR^imbhate ] pragaT hotI hai, prasArit hotI hai .


Page 286 of 642
PDF/HTML Page 319 of 675
single page version

tatrAdAvev sakalakarmasa.nvaraNasya paramopAya.n bhedavij~nAnamabhinandati
uvaoge uvaogo kohAdisu Natthi ko vi uvaogo .
koho kohe chev hi uvaoge Natthi khalu koho ..181..
aTThaviyappe kamme Nokamme chAvi Natthi uvaogo .
uvaogamhi ya kamma.n Nokamma.n chAvi No atthi ..182..
eda.n tu avivarIda.n NANa.n jaiyA du hodi jIvassa .
taiyA Na ki.nchi kuvvadi bhAva.n uvaogasuddhappA ..183..
upayoge upayogaH krodhAdiShu nAsti ko.apyupayogaH .
krodhaH krodhe chaiv hi upayoge nAsti khalu krodhaH ..181..

bhAvArtha :anAdi kAlase jo AsravakA virodhI hai aise sa.nvarako jItakar Asrav madase garvit huA hai . us AsravakA tiraskAr karake us par jisane sadAke liye vijay prApta kI hai aise sa.nvarako utpanna karatA huA, samasta pararUpase bhinna aur apane svarUpame.n nishchal yah chaitanyaprakAsh nijarasakI atishayatApUrvak nirmalatAse udayako prApta huA hai .125.

sa.nvar adhikArake prArambhame.n hI, shrI kundakundAchArya sakal karmakA sa.nvar karanekA utkR^iShTa upAy jo bhedavij~nAn hai usakI prasha.nsA karate hai.n :

upayogame.n upayog, ko upayog nahi.n krodhAdime.n .
hai krodh krodhaviShai hi nishchay, krodh nahi.n upayogame.n ..181..
upayog hai nahi.n aShTavidh, karmo.n avaru nokarmame.n .
ye karma aru nokarma bhI kuCh hai.n nahI.n upayogame.n ..182..
aisA aviparIt j~nAn jab hI pragaTatA hai jIvake .
tab anya nahi.n kuCh bhAv vah upayogashuddhAtmA kare ..183..

gAthArtha :[upayogaH ] upayog [upayoge ] upayogame.n hai, [krodhAdiShu ] krodhAdime.n [ko.api upayogaH ] koI bhI upayog [nAsti ] nahI.n hai; [cha ] aur [krodhaH ] krodh [krodhe ev hi ] krodhame.n hI hai, [upayoge ] upayogame.n [khalu ] nishchayase [krodhaH ] krodh [nAsti ] nahI.n hai .


Page 287 of 642
PDF/HTML Page 320 of 675
single page version

aShTavikalpe karmaNi nokarmaNi chApi nAstyupayogaH .
upayoge cha karma nokarma chApi no asti ..182..
etattvaviparIta.n j~nAna.n yadA tu bhavati jIvasya .
tadA na ki~nchitkaroti bhAvamupayogashuddhAtmA ..183..

na khalvekasya dvitIyamasti, dvayorbhinnapradeshatvenaikasattAnupapatteH . tadasattve cha ten sahAdhArAdheyasambandho.api nAstyev . tataH svarUpapratiShThatvalakShaN evAdhArAdheyasambandho.avatiShThate . ten j~nAna.n jAnattAyA.n svarUpe pratiShThita.n, jAnattAyA j~nAnAdapR^ithagbhUtatvAt, j~nAne ev syAt . krodhAdIni krudhyattAdau svarUpe pratiShThitAni, krudhyattAdeH krodhAdibhyo.apR^ithagbhUtatvAt, krodhAdiShvev syuH . na punaH krodhAdiShu karmaNi nokarmaNi vA j~nAnamasti, na cha j~nAne krodhAdayaH karma nokarma vA santi, [aShTavik lpe ka rmaNi ] ATh prakArake ka rmo.nme.n [cha api ] aur [nok rmaNi ] nok rmame.n [upayogaH ] upayog [nAsti ] nahI.n hai [cha ] aur [upayoge ] upayogame.n [ka rma ] ka rma [cha api ] tathA [nok rma ] nok rma [no asti ] nahI.n hai .[etat tu ] aisA [aviparIta.n ] aviparIt [j~nAna.n ] j~nAn [yadA tu ] jab [jIvasya ] jIvake [bhavati ] hotA hai, [tadA ] tab [upayogashuddhAtmA ] vah upayogasvarUp shuddhAtmA [ki ~nchit bhAvam ] upayogake atirikta anya kisI bhI bhAvako [na ka roti ] nahI.n ka ratA .

TIkA :vAstavame.n ek vastukI dUsarI vastu nahI.n hai, (arthAt ek vastu dUsarI vastuke sAth koI sambandha nahI.n rakhatI) kyo.nki dono.nke pradesh bhinna hai.n, isaliye uname.n ek sattAkI anupapatti hai (arthAt dono.nkI sattAai.n bhinna-bhinna hai.n); aur isaprakAr jab ki ek vastukI dUsarI vastu nahI.n hai tab ekake sAth dUsarIko AdhAraAdheyasambandha bhI hai hI nahI.n . isaliye (pratyek vastukA) apane svarUpame.n pratiShThArUp (dR^i.DhtApUrvak rahanerUp) hI AdhAraAdheyasambandha hai . isaliye j~nAn jo ki jAnanakriyArUp apane svarUpame.n pratiShThit hai vah, jAnanakriyAkA j~nAnase abhinnatva honese, j~nAname.n hI hai; krodhAdik jo ki krodhAdikriyArUp apane svarUpame.n pratiShThit hai vah, krodhAdikriyAkA krodhAdise abhinnatva honeke kAraN, krodhAdikame.n hI hai . (j~nAnakA svarUp jAnanakriyA hai, isaliye j~nAn Adhey hai aur jAnanakriyA AdhAr hai . jAnanakriyA AdhAr honese yah siddha huA ki j~nAn hI AdhAr hai, kyo.nki jAnanakriyA aur j~nAn bhinna nahI.n hai.n . tAtparya yah hai ki j~nAn j~nAname.n hI hai . isIprakAr krodh krodhame.n hI hai .) aur krodhAdikame.n, karmame.n yA nokarmame.n j~nAn nahI.n hai tathA j~nAname.n krodhAdik, karma yA nokarma nahI.n hai.n, kyo.nki unake paraspar atyanta svarUp- viparItatA honese (arthAt j~nAnakA svarUp aur krodhAdik tathA karma-nokarmakA svarUp atyanta