Page 288 of 642
PDF/HTML Page 321 of 675
single page version
parasparamatyanta.n svarUpavaiparItyen paramArthAdhArAdheyasambandhashUnyatvAt . na cha yathA j~nAnasya jAnattA svarUpa.n tathA krudhyattAdirapi, krodhAdInA.n cha yathA krudhyattAdi svarUpa.n tathA jAnattApi ka tha.nchanApi vyavasthApayitu.n shakyet, jAnattAyAH krudhyattAdeshcha svabhAvabhedenodbhAsamAnatvAt svabhAvabhedAchcha vastubhed ev iti nAsti j~nAnAj~nAnayorAdhArAdheyatvam . ki.nch yadA kilaikamevAkAsha.n svabuddhimadhiropyAdhArAdheyabhAvo vibhAvyate tadA sheShadravyAntarAdhiropanirodhAdev buddherna bhinnAdhikaraNApekShA prabhavati . tadaprabhave chaikamAkAshamevaikasminnAkAsh ev pratiShThita.n vibhAvayato na parAdhArAdheyatva.n pratibhAti . eva.n yadaikamev j~nAna.n svabuddhimadhiropyAdhArAdheyabhAvo vibhAvyate tadA sheShadravyAntarAdhiropanirodhAdev buddherna bhinnAdhikaraNApekShA prabhavati . tadaprabhave chaika.n j~nAnamevaikasmin j~nAn ev pratiShThita.n vibhAvayato na parAdhArAdheyatva.n pratibhAti . tato j~nAnamev j~nAne ev, krodhAday ev krodhAdiShveveti sAdhu siddha.n bhedavij~nAnam . viruddha honese) unake paramArthabhUt AdhAraAdheyasambandha nahI.n hai . aur jaise j~nAnakA svarUp jAnanakriyA hai usIprakAr (j~nAnakA svarUp) krodhAdikriyA bhI ho, athavA jaise krodhAdikA svarUp krodhAdikriyA hai usIprakAr (krodhAdikA svarUp) jAnanakriyA bhI ho aisA kisI bhI prakArase sthApit nahI.n kiyA jA sakatA; kyo.nki jAnanakriyA aur krodhAdikriyA bhinna-bhinna svabhAvase prakAshit hotI hai.n aur is bhA.Nti svabhAvo.nke bhinna honese vastue.N bhinna hI hai.n . isaprakAr j~nAn tathA aj~nAname.n (krodhAdikame.n) AdhArAdheyatva nahI.n hai .
isIko visheSh samajhAte hai.n : — jab ek hI AkAshako apanI buddhime.n sthApit karake (AkAshake) AdhAraAdheyabhAvakA vichAr kiyA jAtA hai tab AkAshako sheSh anya dravyo.nme.n Aropit karanekA nirodh honese (arthAt anya dravyo.nme.n sthApit karanA ashakya honese) buddhime.n bhinna AdhArakI apekShA ❃
AkAshame.n hI pratiShThit hai’ yah bhalIbhA.Nti samajh liyA jAtA hai aur isaliye aisA samajh lenevAleko par-AdhArAdheyatva bhAsit nahI.n hotA . isaprakAr jab ek hI j~nAnako apanI buddhime.n sthApit karake (j~nAnake) AdhAraAdheyabhAvakA vichAr kiyA jAye tab j~nAnako sheSh anya dravyo.nme.n Aropit karanekA nirodh hI honese buddhime.n bhinna AdhArakI apekShA prabhavit nahI.n hotI; aur usake prabhavit nahI.n honese, ‘ek j~nAn hI ek j~nAname.n hI pratiShThit hai’ yah bhalIbhA.Nti samajh liyA jAtA hai aur isaliye aisA samajh lenevAleko par-AdhArAdheyatva bhAsit nahI.n hotA . isaliye j~nAn hI j~nAname.n hI hai, aur krodhAdik hI krodhAdime.n hI hai . ❃prabhavit nahI.n hotI = lAgU nahI.n hotI; lag sakatI nahI.n; shaman ho jAtI hai; udbhUt nahI.n hotI .
Page 289 of 642
PDF/HTML Page 322 of 675
single page version
rantardAruNadAraNen parito j~nAnasya rAgasya cha .
shuddhaj~nAnaghanaughamekamadhunA santo dvitIyachyutAH ..126..
isaprakAr (j~nAnakA aur krodhAdik tathA karma-nokarmakA) bhedavij~nAn bhalIbhA.Nti siddha huA .
bhAvArtha : — upayog to chaitanyakA pariNaman honese j~nAnasvarUp hai aur krodhAdi bhAvakarma, j~nAnAvaraNAdi dravyakarma tathA sharIrAdi nokarma — sabhI pudgaladravyake pariNAm honese ja.D.h.h hai; uname.n aur j~nAname.n pradeshabhed honese atyanta bhed hai . isaliye upayogame.n krodhAdik, karma tathA nokarma nahI.n hai aur krodhAdime.n, karmame.n tathA nokarmame.n upayog nahI.n hai.n . isaprakAr uname.n pAramArthik AdhArAdheyasambandha nahI.n hai; pratyek vastukA apanA apanA AdhArAdheyatva apane-apaneme.n hI hai . isaliye upayog upayogame.n hI hai aur krodh, krodhame.n hI hai . isaprakAr bhedavij~nAn bhalIbhA.Nti siddha ho gayA . (bhAvakarma ityAdikA aur upayogakA bhed jAnanA so bhedavij~nAn hai .).181-183.
shlokArtha : — [chaidrUpya.n jaDarUpatA.n cha dadhatoH j~nAnasya rAgasya cha ] chidrUpatAko dhAraN karanevAlA j~nAn aur ja.DrUpatAko dhAraN karanevAlA rAg — [dvayoH ] dono.nkA, [antaH ] antara.ngame.n [dAruNadAraNen ] dAruN vidAraNake dvArA (bhed karanevAlA ugra abhyAsake dvArA), [paritaH vibhAga.n kR^itvA ] sabhI orase vibhAg ka rake ( — sampUrNatayA dono.nko alag karake — ), [ida.n nirmalam bhedaj~nAnam udeti ] yah nirmal bhedaj~nAn udayako prApta huA hai; [adhunA ] isaliye ab [ek m shuddha-j~nAnaghan-ogham adhyAsitAH ] ek shuddhavij~nAnaghanake pu~njame.n sthit aur [dvitIy-chyutAH ] anyase arthAt rAgase rahit [santaH ] he satpuruSho.n ! [modadhvam ] mudit hoo .
bhAvArtha : — j~nAn to chetanAsvarUp hai aur rAgAdik pudgalavikAr honese ja.D.h.h hai.n; kintu aj~nAnase aisA bhAsit hotA hai ki mAno.n j~nAn bhI rAgAdirUp ho gayA ho, arthAt j~nAn aur rAgAdik dono.n ekarUp – ja.DrUp – bhAsit hote hai.n . jab a.ntara.ngame.n j~nAn aur rAgAdikA bhed karanekA tIvra abhyAs karanese bhedaj~nAn pragaT hotA hai tab yah j~nAt hotA hai ki j~nAnakA svabhAv to mAtra jAnanekA hI hai, j~nAname.n jo rAgAdikI kaluShatA – AkulatArUp sa~N.hkalpa-vikalpa bhAsit hote hai.n ve sab pudgalavikAr hai.n, ja.D.h.h hai.n . isaprakAr j~nAn aur rAgAdike bhedakA svAd AtA hai arthAt anubhav hotA hai . jab aisA bhedaj~nAn hotA hai tab AtmA Anandit hotA hai, kyo.nki use j~nAt hai ki ‘‘svaya.n
Page 290 of 642
PDF/HTML Page 323 of 675
single page version
evamida.n bhedavij~nAna.n yadA j~nAnasya vaiparItyakaNikAmapyanAsAdayadavichalitamavatiShThate, tadA shuddhopayogamayAtmatven j~nAna.n j~nAnamev kevala.n sanna ki.nchanApi rAgadveShamoharUpa.n bhAvamArachayati . tato bhedavij~nAnAchChuddhAtmopalambhaH prabhavati . shuddhAtmopalambhAt rAgadveShamohAbhAvalakShaNaH sa.nvaraH prabhavati .
TIkA : — isaprakAr jab yah bhedavij~nAn j~nAnako aNumAtra bhI (rAgAdivikArarUp) viparItatAko na prApta karAtA huA avichalarUpase rahatA hai, tab shuddha-upayogamayAtmakatAke dvArA j~nAn keval j~nAnarUp hI rahatA huA ki.nchitmAtra bhI rAgadveShamoharUp bhAvako nahI.n karatA; isaliye (yah siddha huA ki) bhedavij~nAnase shuddha AtmAkI upalabdhi (anubhav) hotI hai aur shuddha AtmAkI upalabdhise rAgadveShamohakA (AsravabhAvakA) abhAv jisakA lakShaN hai aisA sa.nvar hotA hai .
ab yah prashna hotA hai ki bhedavij~nAnase hI shuddha AtmAkI upalabdhi (anubhav) kaise hotI hai ? usake uttarame.n gAthA kahate hai.n : —
Page 291 of 642
PDF/HTML Page 324 of 675
single page version
yato yasyaiv yathodita.n bhedavij~nAnamasti sa ev tatsadbhAvAt j~nAnI sanneva.n jAnAti — yathA prachaNDapAvakaprataptamapi suvarNa.n na suvarNatvamapohati tathA prachaNDakarmavipAkopaShTabdhamapi j~nAna.n na j~nAnatvamapohati, kAraNasahasreNApi svabhAvasyApoDhumashakyatvAt; tadapohe tanmAtrasya vastun evochChedAt; na chAsti vastUchChedaH, sato nAshAsambhavAt . eva.n jAna.nshcha karmAkrAnto.api na rajyate, na dveShTi, na muhyati, kintu shuddhamAtmAnamevopalabhate . yasya tu yathodita.n bhedavij~nAna.n nAsti sa tadabhAvAdaj~nAnI sannaj~nAnatamasAchChannatayA chaitanyachamatkAramAtramAtmasvabhAvamajAnan rAgamevAtmAna.n manyamAno rajyate dveShTi muhyati cha, na jAtu shuddhamAtmAnamupalabhate . tato bhedavij~nAnAdev shuddhAtmopalambhaH . huA bhI [ta.n ] apane [ka nak bhAva.n ] suvarNatvako [na parityajati ] nahI.n Cho.DtA [tathA ] isIprakAr [j~nAnI ] j~nAnI [ka rmodayataptaH tu ] ka rmake udayase tapta hotA huA bhI [j~nAnitvam ] j~nAnitvako [na jahAti ] nahI.n Cho.DtA — [eva.n ] aisA [j~nAnI ] j~nAnI [jAnAti ] jAnatA hai, aur [aj~nAnI ] aj~nAnI [aj~nAnatamo.avachChannaH ] aj~nAnA.ndhakArase AchChAdit honese [AtmasvabhAvam ] AtmAke svabhAvako [ajAnan ] na jAnatA huA [rAgam ev ] rAgako hI [AtmAnam ] AtmA [manute ] mAnatA hai .
TIkA : — jise U par kahA gayA aisA bhedavij~nAn hai vahI usake (bhedavij~nAnake) sadbhAvase j~nAnI hotA huA isaprakAr jAnatA hai : — jaise prachaNDa agnike dvArA tapta hotA huA suvarNa bhI suvarNatvako nahI.n Cho.DtA usIprakAr prachaNDa karmodayake dvArA ghirA huA hone par bhI (vighna kiyA jAy to bhI) j~nAn j~nAnatvako nahI.n Cho.DtA, kyo.nki hajAr kAraNo.nke ekatrit hone par bhI svabhAvako Cho.DnA ashakya hai; use Cho.D.h.h dene par svabhAvamAtra vastukA hI uchChed ho jAyegA, aur vastukA uchChed to hotA nahI.n hai, kyo.nki satkA nAsh honA asambhav hai . aisA jAnatA huA j~nAnI karmase AkrAnta ( – ghirA huA) hotA huA bhI rAgI nahI.n hotA, dveShI nahI.n hotA, mohI nahI.n hotA, kintu vah shuddha AtmAkA hI anubhav karatA hai . aur jise uparokta bhedavij~nAn nahI.n hai vah usake abhAvase aj~nAnI hotA huA, aj~nAnA.ndhakAr dvArA AchChAdit honese chaitanyachamatkAramAtra AtmasvabhAvako na jAnatA huA, rAgako hI AtmA mAnatA huA, rAgI hotA hai, dveShI hotA hai, mohI hotA hai, kintu shuddha AtmAkA ki.nchitmAtra bhI anubhav nahI.n karatA . ataH siddha huA ki bhedavij~nAnase hI shuddha AtmAkI upalabdhi (-anubhav) hotI hai .
Page 292 of 642
PDF/HTML Page 325 of 675
single page version
yo hi nityamevAchChinnadhArAvAhinA j~nAnen shuddhamAtmAnamupalabhamAno.avatiShThate sa j~nAnamayAt bhAvAt j~nAnamay ev bhAvo bhavatIti kR^itvA pratyagrakarmAsravaNanimittasya rAgadveShamohasantAnasya nirodhAchChuddhamevAtmAna.n prApnoti; yastu nityamevAj~nAnenAshuddhamAtmAnamupalabhamAno.avatiShThate
bhAvArtha : — jise bhedavij~nAn huA hai vah AtmA jAnatA hai ki ‘AtmA ka bhI j~nAnasvabhAvase ChUTatA nahI.n hai’ . aisA jAnatA honese vah, karmodayake dvArA tapta hotA huA bhI, rAgI, dveShI, mohI nahI.n hotA, parantu nirantar shuddha AtmAkA anubhav karatA hai . jise bhedavij~nAn nahI.n hai vah AtmA, AtmAke j~nAnasvabhAvako na jAnatA huA, rAgako hI AtmA mAnatA hai, isaliye vah rAgI, dveShI, mohI hotA hai, kintu kabhI bhI shuddha AtmAkA anubhav nahI.n karatA . isaliye yah siddha huA ki bhedavij~nAnase hI shuddha AtmAkI upalabdhi hotI hai ..184-185..
ab yah prashna hotA hai ki shuddha AtmAkI upalabdhise hI sa.nvar kaise hotA hai ? isakA uttar kahate hai.n : —
gAthArtha : — [shuddha.n tu ] shuddha AtmAko [vijAnan ] jAnatA huA – anubhav karatA huA [jIvaH ] jIv [shuddha.n cha ev AtmAna.n ] shuddha AtmAko hI [labhate ] prApta karatA hai [tu ] aur [ashuddham ] ashuddha [AtmAna.n ] AtmAko [jAnan ] jAnatA huA – anubhav karatA huA jIv [ashuddham ev ] ashuddha AtmAko hI [labhate ] prApta karatA hai .
TIkA : — jo sadA hI achChinnadhArAvAhI j~nAnase shuddha AtmAkA anubhav kiyA karatA hai vah, ‘j~nAnamay bhAvame.nse j~nAnamay bhAv hI hotA hai’ is nyAyake anusAr naye karmo.nke AsravaNakA nimitta jo rAgadveShamohakI sa.ntati (paramparA) usakA nirodh honese, shuddha AtmAko hI prApta karatA hai; aur jo sadA hI aj~nAnase ashuddha AtmAkA anubhav kiyA karatA hai vah, ‘aj~nAnamay bhAvame.nse
Page 293 of 642
PDF/HTML Page 326 of 675
single page version
so.aj~nAnamayAdbhAvAdaj~nAnamay ev bhAvo bhavatIti kR^itvA pratyagrakarmAsravaNanimittasya rAgadveSh- mohasantAnasyAnirodhAdashuddhamevAtmAna.n prApnoti . ataH shuddhAtmopalambhAdev sa.nvaraH .
dhruvamupalabhamAnaH shuddhamAtmAnamAste .
parapariNatirodhAchChuddhamevAbhyupaiti ..127..
sa.ntati usakA nirodh na honese, ashuddha AtmAko hI prApta karatA hai . ataH shuddha AtmAkI
bhAvArtha : — jo jIv akhaNDadhArAvAhI j~nAnase AtmAko nirantar shuddha anubhav kiyA karatA hai usake rAgadveShamoharUp bhAvAsrav rukate hai.n, isaliye vah shuddha AtmAko prApta karatA hai; aur jo jIv aj~nAnase AtmAkA ashuddha anubhav karatA hai usake rAgadveShamoharUp bhAvAsrav nahI.n rukate, isaliye vah ashuddha AtmAko hI prApta karatA hai . isaprakAr siddha huA ki shuddha AtmAkI upalabdhise (anubhavase) hI sa.nvar hotA hai ..186..
shlokArtha : — [yadi ] yadie [ka tham api ] kisI bhI prakArase (tIvra puruShArtha karake) [dhArAvAhinA bodhanen ] dhArAvAhI j~nAnase [shuddham AtmAnam ] shuddha AtmAko [dhruvam upalabhamAnaH Aste ] nishchalatayA anubhav kiyA ka re [tat ] to [ayam AtmA ] yah AtmA, [udayat-Atma- ArAmam AtmAnam ] jisakA AtmAna.nd pragaT hotA jAtA hai (arthAt jisakI AtmasthiratA ba.DhtI jAtI hai) aise AtmAko [par-pariNati-rodhAt ] parapariNatike nirodhase [shuddham ev abhyupaiti ] shuddha hI prApta ka ratA hai
bhAvArtha : — dhArAvAhI j~nAnake dvArA shuddha AtmAkA anubhav karanese rAgadveShamoharUp parapariNatikA (bhAvAsravo.nkA) nirodh hotA hai aur usase shuddha AtmAkI prApti hotI hai .
dhArAvAhI j~nAnakA artha hai pravAharUpaj~nAn – akhaNDa rahanevAlA j~nAn . vah do prakArase kahA jAtA hai : — ek to, jisame.n bIchame.n mithyAj~nAn na Aye aisA samyagj~nAn dhArAvAhI j~nAn hai . dUsarA, ek hI j~neyame.n upayogake upayukta rahanekI apekShAse j~nAnakI dhArAvAhikatA kahI jAtI hai, arthAt jahA.N tak upayog ek j~neyame.n upayukta rahatA hai vahA.N tak dhArAvAhI j~nAn kahalAtA hai; isakI sthiti
Page 294 of 642
PDF/HTML Page 327 of 675
single page version
hogI, kyo.nki usakA upayog shuddha AtmAme.n hI upayukta hai .127.
gAthArtha : — [AtmAnam ] AtmAko [AtmanA ] AtmAke dvArA [dvipuNyapApayogayoH ] do puNya-pAparUp shubhAshubhayogo.nse [rundhvA ] rok kar [darshanaj~nAne ] darshanaj~nAname.n [sthitaH ] sthit hotA huA [cha ] aur [anyasmin ] anya (vastu)kI [ichChAvirataH ] ichChAse virat hotA huA, [yaH
Page 295 of 642
PDF/HTML Page 328 of 675
single page version
yo hi nAm rAgadveShamohamUle shubhAshubhayoge pravartamAna.n dR^iDhatarabhedavij~nAnAvaShTambhen AtmAna.n AtmanaivAtyanta.n rundhvA shuddhadarshanaj~nAnAtmanyAtmadravye suShThu pratiShThita.n kR^itvA samastaparadravyechChAparihAreN samastasa.ngavimukto bhUtvA nityamevAtiniShprakampaH san manAgapi karmanokarmaNorasa.nsparshen AtmIyamAtmAnamevAtmanA dhyAyan svaya.n sahajachetayitR^itvAdekatvamev chetayate, sa khalvekatva- chetanenAtyantavivikta.n chaitanyachamatkAramAtramAtmAna.n dhyAyan shuddhadarshanaj~nAnamayamAtmadravyamavAptaH, shuddhAtmopalambhe sati samastaparadravyamayatvamatikrAntaH san achireNaiv sakalakarma- AtmA ] jo AtmA, [sarvasa~N.hgamuktaH ] (ichChArahit honese) sarva sa.ngase rahit hotA huA, [AtmAnam ] (apane) AtmAko [AtmanA ] AtmAke dvArA [dhyAyati ] dhyAtA hai, [ka rma nok rma ] ka rma tathA nok rmako [na api ] nahI.n dhyAtA, eva.n [chetayitA ] (svaya.n) 1chetayitA (honese) [ek tvam ] ekatvako hI [chintayati ] chintavan karatA hai — chetatA hai — anubhav karatA hai, [saH ] vah (AtmA), [AtmAna.n dhyAyan ] AtmAko dhyAtA huA, [darshanaj~nAnamayaH ] darshanaj~nAnamay aur [ananyamayaH ] ananyamay hotA huA [achireN ev ] alpa kAlame.n hI [ka rmapravimuktam ] ka rmo.nse rahit [AtmAnam ] AtmAko [labhate ] prApta karatA hai .
TIkA : — jo jIv rAgadveShamoh jisakA mUl hai aise shubhAshubh yogame.n pravartamAn AtmAko dR^i.Dhtar bhedavij~nAnake Alambanase AtmAke dvArA hI atyanta rokakar, shuddhadarshanaj~nAnarUp Atmadravyame.n bhalI bhA.Nti pratiShThit (sthir) karake, samasta paradravyo.nkI ichChAke tyAgase sarva sa.ngase rahit hokar, nirantar ati niShkampa vartatA huA, karma-nokarmakA ki.nchitmAtra bhI sparsha kiye binA apane AtmAko hI AtmAke dvArA dhyAtA huA, svaya.nko sahaj chetayitApan honese ekatvako hI chetatA hai (j~nAnachetanArUp rahatA hai), vah jIv vAstavame.n, ekatva-chetan dvArA arthAt ekatvake anubhavan dvArA (paradravyase) atyanta bhinna chaitanyachamatkAramAtra AtmAko dhyAtA huA, shuddhadarshanaj~nAnamay Atmadravyako prApta hotA huA, shuddha AtmAkI upalabdhi (prApti) hone par samasta paradravyamayatAse atikrAnta hotA huA, alpa 1chetayitA = j~nAtA-draShTA
Page 296 of 642
PDF/HTML Page 329 of 675
single page version
vimuktamAtmAnamavApnoti . eSh sa.nvaraprakAraH .
bhavati niyatameShA.n shuddhatattvopalambhaH .
bhavati sati cha tasminnakShayaH karmamokShaH ..128..
kAlame.n hI sarva karmo.nse rahit AtmAko prApta karatA hai . yah sa.nvarakA prakAr (vidhi) hai .
bhAvArtha : — jo jIv pahale to rAgadveShamohake sAth mile hue manavachanakAyake shubhAshubh yogo.nse apane AtmAko bhedaj~nAnake balase chalAyamAn nahI.n hone de, aur phi ra usako shuddhadarshanaj~nAnamay AtmasvarUpame.n nishchal kare tathA samasta bAhyAbhyantar parigrahase rahit hokar karma- nokarmase bhinna apane svarUpame.n ekAgra hokar usIkA hI anubhav kiyA kare arthAt usIke dhyAname.n rahe, vah jIv AtmAkA dhyAn karanese darshanaj~nAnamay hotA huA aur paradravyamayatAkA ulla.nghan karatA huA alpa kAlame.n samasta karmo.nse mukta ho jAtA hai . yah sa.nvar honekI rIti hai ..187 se 189..
shlokArtha : — [bhedavij~nAnashaktyA nijamahimaratAnA.n eShA.n ] jo bhedavij~nAnakI shaktike dvArA nij (svarUpakI) mahimAme.n lIn rahate hai.n unhee.n [niyatam ] niyamase [shuddhatattvopalambhaH ] shuddha tattvakI upalabdhi [bhavati ] hotI hai; [tasmin sati cha ] shuddha tattvakI upalabdhi hone par, [achalitam akhil-anyadravya-dUre-sthitAnA.n ] achalitarUpase samasta anyadravyo.nse dUr vartate hue aise unake, [akShayaH ka rmamokShaH bhavati ] akShay ka rmamokSha hotA hai (arthAt unakA karmo.nse ChuTakArA ho jAtA hai ki punaH kabhI karmabandha nahI.n hotA) .128.
Page 297 of 642
PDF/HTML Page 330 of 675
single page version
gAthArtha : — [teShA.n ] unake (pUrva ka thit rAgadveShamoharUp Asravo.nke) [hetavaH ] hetu [sarvadarshibhiH ] sarvadarshiyo.nne [mithyAtvam ] mithyAtva, [aj~nAnam ] aj~nAn, [aviratabhAvaH cha ] aur aviratabhAv [yogaH cha ] tathA yog — [adhyavasAnAni ] yah (chAr) adhyavasAn [bhaNitAH ] ka he hai.n . [j~nAninaH ] j~nAnIke [hetvabhAve ] hetuo.nke abhAvame.n [niyamAt ] niyamase [AsravanirodhaH ] AsravakA nirodh [jAyate ] hotA hai, [AsravabhAven vinA ] AsravabhAvake binA [ka rmaNaH api ] ka rmakA bhI [nirodhaH ] nirodh [jAyate ] hotA hai, [cha ] aur [ka rmaNaH abhAven ] ka rmake abhAvase [nok rmaNAm api ] nok rmo.nkA bhI [nirodhaH ] nirodh [jAyate ] hotA hai, [cha ] aur [nok rmanirodhen ] nok rmake nirodhase [sa.nsAranirodhana.n ] sa.nsArakA nirodh [bhavati ] hotA hai
Page 298 of 642
PDF/HTML Page 331 of 675
single page version
santi tAvajjIvasya AtmakarmaikatvAdhyAsamUlAni mithyAtvAj~nAnAviratiyogalakShaNAni adhyavasAnAni . tAni rAgadveShamohalakShaNasyAsravabhAvasya hetavaH . AsravabhAvaH karmahetuH . karma nokarmahetuH . nokarma sa.nsArahetuH iti . tato nityamevAyamAtmA AtmakarmaNorekatvAdhyAsen mithyAtvAj~nAnAviratiyogamayamAtmAnamadhyavasyati . tato rAgadveShamoharUpamAsravabhAva.n bhAvayati . tataH karma Asravati . tato nokarma bhavati . tataH sa.nsAraH prabhavati . yadA tu AtmakarmaNorbhedavij~nAnen shuddhachaitanyachamatkAramAtramAtmAna.n upalabhate tadA mithyAtvAj~nAnAviratiyogalakShaNAnA.n adhyavasAnAnA.n AsravabhAvahetUnA.n bhavatyabhAvaH . tadabhAve rAgadveShamoharUpAsravabhAvasya bhavatyabhAvaH . tadabhAve bhavati karmAbhAvaH . tadabhAve.api bhavati nokarmAbhAvaH . tadabhAve.api bhavati sa.nsArAbhAvaH . ityeSh sa.nvarakramaH .
TIkA : — pahale to jIvake, AtmA aur karmake ekatvakA adhyAs (abhiprAy) jinakA mUl hai aise mithyAtva-aj~nAn-avirati-yogasvarUp adhyavasAn vidyamAn hai.n, ve rAgadveShamohasvarUp AsravabhAvake kAraN hai.n; AsravabhAv karmakA kAraN hai; karma-nokarmakA kAraN hai; aur nokarma sa.nsArakA kAraN hai . isaliye — sadA hI yah AtmA, AtmA aur karmake ekatvake adhyAsase mithyAtva-aj~nAn-avirati-yogamay AtmAko mAnatA hai (arthAt mithyAtvAdi adhyavasAn karatA hai); tataH rAgadveShamoharUp AsravabhAvako bhAtA hai, usase karmAsrav hotA hai; usase nokarma hotA hai; aur usase sa.nsAr utpanna hotA hai . kintu jab (vah AtmA), AtmA aur karmake bhedavij~nAnake dvArA shuddha chaitanyachamatkAramAtra AtmAko upalabdha karatA hai — anubhav karatA hai tab mithyAtva, aj~nAn, avirati aur yogasvarUp adhyavasAn, jo ki AsravabhAvake kAraN hai.n unakA abhAv hotA hai; adhyavasAno.nkA abhAv hone par rAgadveShamoharUp AsravabhAvakA abhAv hotA hai; AsravabhAvakA abhAv hone par karmakA abhAv hotA hai; karmakA abhAv hone par nokarmakA abhAv hotA hai; aur nokarmakA abhAv hone par sa.nvarakA abhAv hotA hai . isaprakAr yah sa.nvarakA kram hai .
bhAvArtha : — jIvake jab tak AtmA aur karmake ekatvakA Ashay hai — bhedavij~nAn nahI.n hai tab tak mithyAtva, aj~nAn, avirati aur yogasvarUp adhyavasAn vartate hai.n, adhyavasAnase rAgadveShamoharUp AsravabhAv hotA hai, AsravabhAvase karma ba.NdhatA hai, karmase sharIrAdi nokarma utpanna hotA hai aur nokarmase sa.nsAr hai . parantu jab use AtmA aur karmakA bhedavij~nAn hotA hai tab shuddha AtmAkI upalabdhi honese mithyAtvAdi adhyavasAno.nkA abhAv hotA hai, aur adhyavasAnake abhAvase rAgadveShamoharUp AsravakA abhAv hotA hai, Asravake abhAvase karma nahI.n ba.NdhatA, karmake abhAvase sharIrAdi nokarma utpanna nahI.n hote aur nokarmake abhAvase sa.nsArakA abhAv hotA hai . — isaprakAr sa.nvarakA anukram jAnanA chAhiye ..190 se 192..
Page 299 of 642
PDF/HTML Page 332 of 675
single page version
chChuddhAtmatattvasya kilopalambhAt .
tadbhedavij~nAnamatIv bhAvyam ..129..
sa.nvar honeke kramame.n sa.nvarakA pahalA hI kAraN bhedavij~nAn kahA hai usakI bhAvanAke upadeshakA kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [eShaH sAkShAt sa.nvaraH ] yah sAkShAt (sarva prakArase) sa.nvar [ki la ] vAstavame.n [shuddha-Atma-tattvasya upalambhAt ] shuddha AtmatattvakI upalabdhise [sampadyate ] hotA hai; aur [saH ] vah shuddha AtmatattvakI upalabdhi [bhedavij~nAnataH ev ] bhedavij~nAnase hI hotI hai . [tasmAt ] isaliye [tat bhedavij~nAnam ] vah bhedavij~nAn [atIv ] atya.nt [bhAvyam ] bhAne yogya hai .
bhAvArtha : — jab jIvako bhedavij~nAn hotA hai arthAt jab jIv AtmA aur karmako yathArthatayA bhinna jAnatA hai tab vah shuddha AtmAkA anubhav karatA hai, shuddha AtmAke anubhavase AsravabhAv rukatA hai aur anukramase sarva prakArase sa.nvar hotA hai . isaliye bhedavij~nAnako atyanta bhAnekA upadesh kiyA hai .129.
shlokArtha : — [idam bhedavij~nAnam ] yah bhedavij~nAn [achChinna-dhArayA ] achChinna-dhArAse (jisame.n vichChed na paDe aise akhaNDa pravAharUpase) [tAvat ] tab tak [bhAvayet ] bhAnA chAhiye [yAvat ] jab tak [parAt chyutvA ] parabhAvo.nse ChUTakar [j~nAna.n ] j~nAn [j~nAne ] j~nAname.n hI (apane svarUpame.n hI) [pratiShThate ] sthir ho jAye .
bhAvArtha : — yahA.N j~nAnakA j~nAname.n sthir honA do prakArase jAnanA chAhiye . ek to, mithyAtvakA abhAv hokar samyagj~nAn ho aur phi ra mithyAtva na Aye tab j~nAn j~nAname.n sthir huA kahalAtA hai; dUsare, jab j~nAn shuddhopayogarUpase sthir ho jAye aur phi ra anyavikArarUp pariNamit na ho tab vah j~nAname.n sthir huA kahalAtA hai . jab tak j~nAn dono.n prakArase j~nAname.n sthir na ho jAye tab tak bhedavij~nAnako bhAte rahanA chAhiye .130.
Page 300 of 642
PDF/HTML Page 333 of 675
single page version
j~nAna.n j~nAne niyatamudita.n shAshvatodyotametat ..132..
shlokArtha : — [ye kechan kil siddhAH ] jo koI siddha hue hai.n [bhedavij~nAnataH siddhAH ] ve bhedavij~nAnase siddha hue hai.n; aur [ye kechan kil baddhAH ] jo koI ba.Ndhe hai.n [asya ev abhAvataH baddhAH ] ve usIke ( – bhedavij~nAnake hI) abhAvase ba.Ndhe hai.n .
bhAvArtha : — anAdikAlase lekar jab tak jIvako bhedavij~nAn nahI.n ho tab tak vah karmase ba.NdhatA hI rahatA hai — sa.nsArame.n paribhramaN hI karatA rahatA hai; jis jIvako bhedavij~nAn hotA hai vah karmo.nse ChUT jAtA hai — mokShako prApta kar hI letA hai . isaliye karmabandhakA – sa.nsArakA – mUl bhedavij~nAnakA abhAv hI hai aur mokShakA pratham kAraN bhedavij~nAn hI hai . bhedavij~nAnake binA koI siddhiko prApta nahI.n kar sakatA .
yahA.N aisA bhI samajhanA chAhiye ki — vij~nAnAdvaitavAdI bauddha aur vedAntI jo ki vastuko advait kahate hai.n aur advaitake anubhavase hI siddhi kahate hai.n unakA, bhedavij~nAnase hI siddhi kahanese, niShedh ho gayA; kyo.nki vastukA svarUp sarvathA advait na hone par bhI jo sarvathA advait mAnate hai.n unake kisI bhI prakArase bhedavij~nAn kahA hI nahI.n jA sakatA; jahA.N dvait (do vastue.N) hI nahI.n mAnate vahA.N bhedavij~nAn kaisA ? yadi jIv aur ajIv — do vastue.N mAnI jAye aur unakA sa.nyog mAnA jAye tabhI bhedavij~nAn ho sakatA hai, aur siddhi ho sakatI hai . isaliye syAdvAdiyo.nko hI sab ku Cha nirbAdhatayA siddha hotA hai .131.
ab, sa.nvar adhikAr pUrNa karate hue, sa.nvar honese jo j~nAn huA us j~nAnakI mahimAkA kAvya kahate hai.n : —
Page 301 of 642
PDF/HTML Page 334 of 675
single page version
[shuddhatattvaupalambhAt ] shuddha tattvakI upalabdhi huI, shuddha tattvakI upalabdhise [rAgagrAmapralayakaraNAt ] rAg-samUhakA vilay huA, rAg-samUhake vilay ka ranese [karmaNA.n sa.nvareN ] ka rmo.nkA sa.nvar huA aur ka rmo.nkA sa.nvar honese, [j~nAne niyatam etat j~nAna.n udita.n ] j~nAname.n hI nishchal huA aisA yah j~nAn udayako prApta huA — [bibhrat paramam toSha.n ] ki jo j~nAn param sa.ntoShako (param atIndriy Ana.ndako) dhAraN ka ratA hai, [amal-Alokam ] jisakA prakAsh nirmal hai (arthAt rAgAdik ke kAraN malinatA thI vah ab nahI.n hai), [amlAnam ] jo amlAn hai (arthAt kShAyopashamik j~nAnakI bhA.Nti kumhalAyA huA – nirbal nahI.n hai, sarva lokAlok ke jAnanevAlA hai), [eka.n ] jo ek hai (arthAt kShayopashamase jo bhed the vah ab nahI.n hai) aur [shAshvat-udyotam ] jisakA udyoet shAshvat hai (arthAt jisakA prakAsh avinashvar hai).132.
karake bAhar nikal gayA .
rAg-dveSh-vimoh sabahi gali jAy, imai duTh karma rukAhI;
ujjval j~nAn prakAsh karai bahu toSh dharai paramAtamamAhI.n,
yo.n munirAj bhalI vidhi dhArat, keval pAy sukhI shiv jAhI.n ..
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amR^itachandrAchArchadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAme.n sa.nvarkA prarUpak pA.NchavA.N a.nk samApta huA .
Page 302 of 642
PDF/HTML Page 335 of 675
single page version
karmAgAmi samastamev bharato dUrAnnirundhan sthitaH .
j~nAnajyotirapAvR^ita.n na hi yato rAgAdibhirmUrChati ..133..
pratham TIkAkAr AchAryadev kahate hai.n ki ‘‘ab nirjarA pravesh karatI hai’’ . yahA.N tattvo.nkA nR^itya hai; ataH jaise nR^ityama.nch par nR^itya karanevAlA svA.Ng dhAraN kar pravesh karatA hai usIprakAr yahA.N ra.ngabhUmime.n nirjarAkA svA.Ng pravesh karatA hai .
ab, sarva svA.Ngako yathArtha jAnanevAle samyagj~nAnako ma.ngalarUp jAnakar AchAryadev ma.ngalake liye pratham usIko — nirmal j~nAnajyotiko hI — pragaT karate hai.n : —
shlokArtha : — [paraH sa.nvaraH ] param sa.nvar, [rAgAdi-Asrav-rodhataH ] rAgAdi Asravo.nko rokanese [nij-dhurA.n dhR^itvA ] apanI kArya-dhurAko dhAraN karake ( – apane kAryako yathArthatayA sa.NbhAlakar), [samastam AgAmi karma ] samasta AgAmI ka rmako [bharataH dUrAt ev ] atya.ntatayA dUrase hI [nirundhan sthitaH ] rok tA huA kha.DA hai; [tu ] aur [prAgbaddha.n ] pUrvabaddha (sa.nvar honeke pahele ba.Ndhe hue) [tat ev dagdhum ] karmako jalAneke liye [adhunA ] ab [nirjarA vyAjR^imbhate ] nirjarA ( – nirjarArUp agni – ) phai la rahI hai [yataH ] jisase [j~nAnajyotiH ] j~nAnajyoti [apAvR^ita.n ] nirAvaraN hotI huI (punaH) [rAgAdibhiH na hi mUrChati ] rAgAdibhAvo.nke dvArA mUrChit nahI.n hotI — sadA amUrChit rahatI hai .
Page 303 of 642
PDF/HTML Page 336 of 675
single page version
virAgasyopabhogo nirjarAyai ev . rAgAdibhAvAnA.n sadbhAven mithyAdR^iShTerachetanAnyadravyopabhogo bandhanimittamev syAt . sa ev rAgAdibhAvAnAmabhAven samyagdR^iShTernirjarAnimittamev syAt . eten dravyanirjarAsvarUpamAveditam .
bhAvArtha : — sa.nvar honeke bAd navIn karma to nahI.n ba.ndhate . aur jo karma pahale ba.Ndhe huye the unakI jab nirjarA hotI hai tab j~nAnakA AvaraN dUr honese vah (j~nAn) aisA ho jAtA hai ki punaH rAgAdirUp pariNamit nahI.n hotA — sadA prakAsharUp hI rahatA hai .133.
gAthArtha : — [samyagdR^iShTiH ] samyagdR^iShTi jIv [yat ] jo [indriyaiH ] indriyo.nke dvArA [achetanAnAm ] achetan tathA [itareShAm ] chetan [dravyANAm ] dravyo.nkA [upabhogam ] upabhog [karoti ] karatA hai [tat sarva.n ] vah sarva [nirjarAnimittam ] nirjarAkA nimitta hai .
TIkA : — virAgIkA upabhog nirjarAke liye hai (arthAt nirjarAkA kAraN hotA hai) . rAgAdibhAvo.nke sadbhAvase mithyAdR^iShTike achetan tathA chetan dravyo.nkA upabhog ba.ndhakA nimitta hI hotA hai; vahI (upabhog), rAgAdibhAvo.nke abhAvase samyagdR^iShTike lie nirjarAkA nimitta hI hotA hai . isaprakAr dravyanirjarAkA svarUp kahA .
bhAvArtha : — samyagdR^iShTiko j~nAnI kahA hai aur j~nAnIke rAgadveShamohakA abhAv kahA hai; isaliye samyagdR^iShTi virAgI hai . yadyapi usake indriyo.nke dvArA bhog dikhAI detA ho tathApi use bhogakI sAmagrIke prati rAg nahI.n hai . vah jAnatA hai ki ‘‘vah (bhogakI sAmagrI) paradravya hai, merA aur isakA koI sambandha nahI.n hai; karmodayake nimittase isakA aur merA sa.nyog-viyog hai’’ . jab tak use chAritramohakA uday Akar pI.DA karatA hai aur svaya.n balahIn honese pI.DAko sahan nahI.n
Page 304 of 642
PDF/HTML Page 337 of 675
single page version
upabhujyamAne sati hi paradravye, tannimittaH sAtAsAtavikalpAnatikramaNen kar sakatA tab tak — jaise rogI rogakI pI.DAko sahan nahI.n kar sakatA tab usakA auShadhi ityAdike dvArA upachAr karatA hai isIprakAr — bhogopabhogasAmagrIke dvArA viShayarUp upachAr karatA huA dikhAI detA hai; kintu jaise rogI rogako yA auShadhiko achChA nahI.n mAnatA usIprakAr samyagdR^iShTi chAritramohake udayako yA bhogopabhogasAmagrIko achChA nahI.n mAnatA . aur nishchayase to, j~nAtR^itvake kAraN samyagdR^iShTi virAgI udayAgat karmo.nko mAtra jAn hI letA hai, unake prati use rAgadveShamoh nahI.n hai . isaprakAr rAgadveShamohake binA hI unake phalako bhogatA huA dikhAI detA hai, to bhI usake karmakA Asrav nahI.n hotA, karmAsravake binA AgAmI bandha nahI.n hotA aur udayAgatakarma to apanA ras dekar khir jAte hai.n, kyo.nki udayame.n Aneke bAd karmakI sattA rah hI nahI.n sakatI . isaprakAr usake navIn bandha nahI.n hotA aur udayAgat karmakI nirjarA ho jAnese usake keval nirjarA hI huI . isalie samyagdR^iShTi virAgIke bhogopabhogako nirjarAkA hI nimitta kahA gayA hai . pUrva karma udayame.n Akar usakA dravya khir gayA so vah dravyanirjarA hai ..193..
gAthArtha : — [dravye upabhujyamAne ] vastu bhoganeme.n Ane par, [sukha.n vA duHkha.n vA ] sukh athavA duHkh [niyamAt ] niyamase [jAyate ] utpanna hotA hai; [udIrNa.n ] udayako prApta (utpanna hue) [tat sukhaduHkham ] us sukh-duHkhakA [vedayate ] vedan karatA hai — anubhav karatA hai, [ath ] pashchAt [nirjarA.n yAti ] vah (sukh-duHkharUp bhAv) nirjarAko prApta hotA hai .
TIkA : — paradravya bhoganeme.n Ane par, usake nimittase jIvakA sukharUp athavA duHkharUp bhAv niyamase hI uday hotA hai arthAt utpanna hotA hai, kyo.nki vedan sAtA aur asAtA — in do
Page 305 of 642
PDF/HTML Page 338 of 675
single page version
vedanAyAH sukharUpo vA duHkharUpo vA niyamAdev jIvasya bhAv udeti . sa tu yadA vedyate tadA mithyAdR^iShTeH rAgAdibhAvAnA.n sadbhAven bandhanimitta.n bhUtvA nirjIryamANo.apyanirjIrNaH san bandha ev syAt; samyagdR^iShTestu rAgAdibhAvAnAmabhAven bandhanimittamabhUtvA kevalamev nirjIryamANo nirjIrNaH sannirjarraiv syAt .
ath j~nAnasAmarthya.n darshayati — prakAro.nkA atikram nahI.n karatA (arthAt vedan do prakArakA hI hai — sAtArUp aur asAtArUp) . jab us (sukharUp athavA duHkharUp) bhAvakA vedan hotA hai tab mithyAdR^iShTiko, rAgAdibhAvo.nke sadbhAvase ba.ndhakA nimitta hokar (vah bhAv) nirjarAko prApta hotA huA bhI (vAstavame.n) nirjarit na hotA huA, bandha hI hotA hai; kintu samyagdR^iShTike, rAgAdibhAvo.nke abhAvase bandhakA nimitta hue binA kevalamAtra nirjarit honese (vAstavame.n) nirjarit hotA huA, nirjarA hI hotI hai .
bhAvArtha : — paradravya bhoganeme.n Ane par, karmodayake nimittase jIvake sukharUp athavA duHkharUp bhAv niyamase utpanna hotA hai . mithyAdR^iShTike rAgAdike kAraN vah bhAv AgAmI bandha karake nirjarit hotA hai, isaliye use nirjarit nahI.n kahA jA sakatA; ataH mithyAdR^iShTiko paradravyake bhogate hue bandha hI hotA hai . samyagdR^iShTike rAgAdik na honese AgAmI bandha kiye binA hI vah bhAv nirjarit ho jAtA hai, isaliye use nirjarit kahA jA sakatA hai; ataH samyagdR^iShTike paradravya bhoganeme.n Ane par nirjarA hI hotI hai . isaprakAr samyagdR^iShTike bhAvanirjarA hotI hai ..194..
shlokArtha : — [kil ] vAstavame.n [tat sAmarthya.n ] vah (AshcharyakArak ) sAmarthya [j~nAnasya ev ] j~nAnakA hI hai [vA ] athavA [virAgasya ev ] virAgakA hI hai [yat ] ki [kaH api ] koI (samyagdR^iShTi jIv) [karma bhu~njAnaH api ] ka rmako bhogatA huA bhI [karmabhiH na badhyate ] ka rmo.nse nahI.n bandhatA ! (vah aj~nAnIko Ashcharya utpanna karatA hai aur j~nAnI use yathArtha jAnatA hai .) .134.
Page 306 of 642
PDF/HTML Page 339 of 675
single page version
yathA kashchidviShavaidyaH pareShA.n maraNakAraNa.n viShamupabhu~njAno.api amoghavidyAsAmarthyen niruddhatachChakti tvAnna mriyate, tathA aj~nAninA.n rAgAdibhAvasadbhAven bandhakAraNa.n pudgalakarmodayamup- bhu~njAno.api amoghaj~nAnasAmarthyAt rAgAdibhAvAnAmabhAve sati niruddhatachChakti tvAnna badhyate j~nAnI .
gAthArtha : — [yathA ] jisaprakAr [vaidyaH puruShaH ] vaidya puruSh [viSham upabhu~njAnaH ] viShako bhogatA arthAt khAtA huA bhI [maraNam na upayAti ] maraNako prApta nahI.n hotA, [tathA ] usaprakAr [j~nAnI ] j~nAnI puruSh [pudgalakarmaNaH ] pudgalakarmake [udaya.n ] udayako [bhu.nkte ] bhogatA hai tathApi [na ev badhyate ] bandhatA nahI.n hai .
TIkA : — jisaprakAr koI viShavaidya, dUsaro.nke maraNake kAraNabhUt viShako bhogatA huA bhI, amogh (rAmabAN) vidyAke sAmarthyase viShakI — shakti ruk gaI honese, nahI.n maratA, usIprakAr aj~nAniyo.nko, rAgAdibhAvo.nkA sadbhAv honese bandhakA kAraN jo pudgalakarmakA uday usako j~nAnI bhogatA huA bhI, amogh j~nAnake sAmarthyake dvArA rAgAdibhAvo.nkA abhAv honese — karmodayakI shakti ruk gaI honese, bandhako prApta nahI.n hotA .
bhAvArtha : — jaise vaidya mantra, tantra, auShadhi ityAdi apanI vidyAke sAmarthyase viShakI ghAtakashaktikA abhAv kar detA hai jisase viShake khA lene par bhI usakA maraN nahI.n hotA, usIprakAr j~nAnIke j~nAnakA aisA sAmarthya hai ki vah karmodayakI bandha karanekI shaktikA abhAv karatA hai aur aisA honese karmodayako bhogate hue bhI j~nAnIke AgAmI karmabandha nahI.n hotA . isaprakAr samyagj~nAnakA sAmarthya kahA gayA hai ..195..
Page 307 of 642
PDF/HTML Page 340 of 675
single page version
yathA kashchitpuruSho maireya.n prati pravR^ittatIvrAratibhAvaH san maireya.n pibannapi tIvrArati- bhAvasAmarthyAnna mAdyati, tathA rAgAdibhAvAnAmabhAven sarvadravyopabhoga.n prati pravR^ittatIvravirAgabhAvaH san viShayAnupabhu~njAno.api tIvravirAgabhAvasAmarthyAnna badhyate j~nAnI .
sva.n phala.n viShayasevanasya nA .
sevako.api tadasAvasevakaH ..135..
gAthArtha : — [yathA ] jaise [puruShaH ] koI puruSh [madya.n ] madirAko [aratibhAven ] aratibhAvase (aprItise) [piban ] pItA huA [na mAdyati ] matavAlA nahI.n hotA, [tathA ev ] isIprakAr [j~nAnI api ] j~nAnI bhI [dravyopabhoge ] dravyake upabhogake prati [arataH ] arat (vairAgyabhAvase) vartatA huA [na badhyate ] (karmo.nse) bandhako prApta nahI.n hotA .
TIkA : — jaise koI puruSh madirAke prati jisako tIvra aratibhAv pravartA hai aisA vartatA huA, madirAko pIne par bhI, tIvra aratibhAvake sAmarthyake kAraN matavAlA nahI.n hotA, usIprakAr j~nAnI bhI, rAgAdibhAvo.nke abhAvase sarva dravyo.nke upabhogake prati jisako tIvra vairAgyabhAv pravartA hai aisA vartatA huA, viShayo.nko bhogatA huA bhI, tIvra vairAgyabhAvake sAmarthyake kAraN (karmo.nse) bandhako prApta nahI.n hotA .
bhAvArtha : — yah vairAgyakA sAmarthya hai ki j~nAnI viShayo.nkA sevan karatA huA bhI karmo.nse nahI.n ba.NdhatA ..196..