Page 308 of 642
PDF/HTML Page 341 of 675
single page version
yathA kashchit prakaraNe vyApriyamANo.api prakaraNasvAmitvAbhAvAt na prAkaraNikaH, aparastu tatrAvyApriyamANo.api tatsvAmitvAt prAkaraNikaH, tathA samyagdR^iShTiH pUrvasa.nchitakarmoday- sevan karatA huA bhI [j~nAnavaibhav-virAgatA-balAt ] j~nAnavaibhavake aur virAgatAke balase [viShayasevanasya sva.n phala.n ] viShayasevanake nijaphalako ( – ra.njit pariNAmako) [na ashnute ] nahI.n bhogatA — prApta nahI.n hotA, [tat ] isaliye [asau ] yah (puruSh) [sevakaH api asevakaH ] sevak hone par bhI asevak hai (arthAt viShayo.nkA sevan karatA huA bhI sevan nahI.n karatA) .
bhAvArtha : — j~nAn aur virAgatAkA aisA koI achi.ntya sAmarthya hai ki j~nAnI indriyo.nke viShayo.nkA sevan karatA huA bhI unakA sevan karanevAlA nahI.n kahA jA sakatA, kyo.nki viShayasevanakA phal to ra.njit pariNAm hai use j~nAnI nahI.n bhogatA — prApta nahI.n karatA ..135..
gAthArtha : — [kashchit ] koI to [sevamAnaH api ] viShayo.nko sevan karatA huA bhI [na sevate ] sevan nahI.n karatA, aur [asevamAnaH api ] koI sevan nahI.n karatA huA bhI [sevakaH ] sevan karanevAlA haiai — [kasya api ] jaise kisI puruShake [prakaraNacheShTA ] 1prak raNakI cheShTA (koI kArya sambandhI kriyA) vartatI hai [na cha saH prAkaraNaH iti bhavati ] tathApi vah 2prAk raNik nahI.n hotA .
TIkA : — jaise koI puruSh kisI prakaraNakI kriyAme.n pravartamAn hone par bhI prakaraNakA svAmitva na honese prAkaraNik nahI.n hai aur dUsarA puruSh prakaraNakI kriyAme.n pravR^itta na hotA huA bhI prakaraNakA svAmitva honese prAkaraNik hai, isIprakAr samyagdR^iShTi pUrvasa.nchit karmodayase prApta hue 1prakaraN=kArya .2 +prAkaraNik=kArya karanevAlA .
Page 309 of 642
PDF/HTML Page 342 of 675
single page version
sampannAn viShayAn sevamAno.api rAgAdibhAvAnAmabhAven viShayasevanaphalasvAmitvAbhAvAd- sevak ev, mithyAdR^iShTistu viShayAnasevamAno.api rAgAdibhAvAnA.n sadbhAven viShayasevanaphalasvAmi- tvAtsevak ev .
sva.n vastutva.n kalayitumaya.n svAnyarUpAptimuktyA .
svasminnAste viramati parAtsarvato rAgayogAt ..136..
viShayo.nkA sevan karatA huA bhI rAgAdibhAvo.nke abhAvake kAraN viShayasevanake phalakA svAmitva na honese asevak hI hai (sevan karanevAlA nahI.n hai) aur mithyAdR^iShTi viShayo.nkA sevan na karatA huA bhI rAgAdibhAvo.nke sadbhAvake kAraN viShayasevanake phalakA svAmitva honese sevan karanevAlA hI hai .
bhAvArtha : — jaise kisI seThane apanI dukAn par kisIko naukar rakhA . aur vah naukar hI dukAnakA sArA vyApAr — kharIdanA, bechanA ityAdi sArA kAmakAj — karatA hai tathApi vah vyApArI (seTh) nahI.n hai.n, kyo.nki vah us vyApArakA aur us vyApArake hAni-lAbhakA svAmI nahI.n hai; vah to mAtra naukar hai, seThake dvArA karAye gaye sab kAmakAjako karatA hai . aur jo seTh hai vah vyApArasambandhI koI kAmakAj nahI.n karatA, ghar hI baiThA rahatA hai tathApi us vyApAr tathA usake hAni-lAbhakA svAmI honese vahI vyApArI (seTh) hai . yah dR^iShTAnta samyagdR^iShTi aur mithyAdR^iShTi par ghaTit kar lenA chAhie . jaise naukar vyApAr karanevAlA nahI.n hai isIprakAr samyagdR^iShTi viShay sevan karanevAlA nahI.n hai, aur jaise seTh vyApAr karanevAlA hai usIprakAr mithyAdR^iShTi viShay sevan karanevAlA hai ..197..
shlokArtha : — [samyagdR^iShTeH niyata.n j~nAn-vairAgya-shaktiH bhavati ] samyagdR^iShTike niyamase j~nAn aur vairAgyakI shakti hotI hai; [yasmAt ] kyo.nki [aya.n ] vah (samyagdR^iShTi jIv) [sva-anya-rUp-Apti-muktyA ] svarUpakA grahaN aur parakA tyAg karanekI vidhike dvArA [sva.n vastutva.n kalayitum ] apane vastutvakA (yathArtha svarUpakA) abhyAs karaneke liye, [ida.n sva.n cha para.n ] ‘yah sva hai (arthAt AtmasvarUp hai) aur yah par hai’ [vyatikaram ] is
Page 310 of 642
PDF/HTML Page 343 of 675
single page version
ye karmodayavipAkaprabhavA vividhA bhAvA na te mam svabhAvAH . eSh Ta.nkotkIrNaik- j~nAyakabhAvo.aham .
samyagdR^iShTirvisheSheN tu svaparAveva.n jAnAti — bhedako [tattvataH ] paramArthase [j~nAtvA ] jAnakar [svasmin Aste ] svame.n sthir hotA hai aur [parAt rAgayogAt ] parase — rAgake yogase — [sarvataH ] sarvataH [viramati ] viramatA hai . (yah rIti j~nAnavairAgyakI shaktike binA nahI.n ho sakatI .) .136.
ab pratham, yah kahate hai.n ki samyagdR^iShTi sAmAnyatayA sva aur parako isaprakAr jAnatA hai : —
gAthArtha : — [karmaNA.n ] karmo.nke [udayavipAkaH ] udayakA vipAk (phal) [jinavaraiH ] jinendradevo.nne [vividhaH ] anek prakArakA [varNitaH ] kahA hai [te ] ve [mam svabhAvAH ] mere svabhAv [na tu ] nahI.n hai; [aham tu ] mai.n toe [ekaH ] ek [j~nAyakabhAvaH ] j~nAyakabhAv hU.N .
TIkA : — jo karmodayake vipAkase utpanna hue anek prakArake bhAv hai.n ve mere svabhAv nahI.n hai.n; mai.n to yah (pratyakSha anubhavagochar) Ta.nkotkIrNa ek j~nAyakabhAv hU.N .
bhAvArtha : — isaprakAr sAmAnyatayA samasta karmajanya bhAvo.nko samyagdR^iShTi par jAnatA hai aur apaneko ek j~nAyakasvabhAv hI jAnatA hai ..198..
Page 311 of 642
PDF/HTML Page 344 of 675
single page version
asti kil rAgo nAm pudgalakarma, tadudayavipAkaprabhavo.aya.n rAgarUpo bhAvaH, na punarmam svabhAvaH . eSh Ta.nkotkIrNaikaj~nAyakabhAvo.aham .
evamev cha rAgapadaparivartanen dveShamohakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovachanakAy- shrotrachakShurghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni, anayA dishA anyAnyapyUhyAni .
gAthArtha : — [rAgaH ] rAg [pudgalakarma ] pudgalakarma hai, [tasya ] usakA [vipAkodayaH ] vipAkarUp uday [eShaH bhavati ] yah hai, [eShaH ] yah [mam bhAvaH ] merA bhAv [na tu ] nahI.n hai; [aham ] mai.n.n to [khalu ] nishchayase [ekaH ] ek [j~nAyakabhAvaH ] j~nAyakabhAv hU.N .
TIkA : — vAstavame.n rAg nAmak pudgalakarma hai usake vipAkase utpanna huA yah rAgarUp bhAv hai, yah merA svabhAv nahI.n hai; mai.n to yah (pratyakSha anubhavagochar) Ta.nkotkIrNa ek j~nAyakabhAv hU.N . (isaprakAr samyagdR^iShTi visheShatayA svako aur parako jAnatA hai .)
aur isIprakAr ‘rAg’ padako badalakar usake sthAn par dveSh, moh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan aur sparshan — ye shabda rakhakar solah sUtra vyAkhyAnarUp karanA, aur isI upadeshase dUsare bhI vichAranA ..199..
isaprakAr samyagdR^iShTi apaneko jAnatA aur rAgako Cho.DtA huA niyamase j~nAnavairAgyasampanna hotA hai — yah is gAthA dvArA kahate hai.n : —
Page 312 of 642
PDF/HTML Page 345 of 675
single page version
eva.n sammaddiTThI appANa.n muNadi jANagasahAva.n . udaya.n kammavivAga.n cha muyadi tachcha.n viyANa.nto ..200..
eva.n samyagdR^iShTiH sAmAnyen visheSheN cha parasvabhAvebhyo bhAvebhyaH sarvebhyo.api vivichya Ta.nkotkIrNaikaj~nAyakabhAvasvabhAvamAtmanastattva.n vijAnAti . tathA tattva.n vijAna.nshcha svaparabhAvo- pAdAnApohananiShpAdya.n svasya vastutva.n prathayan karmodayavipAkaprabhavAn bhAvAn sarvAnapi mu~nchati . tato.aya.n niyamAt j~nAnavairAgyasampanno bhavati .
gAthArtha : — [eva.n ] isaprakAr [samyagdR^iShTiH ] samyagdR^iShTi [AtmAna.n ] AtmAko (apaneko) [j~nAyakasvabhAvam ] j~nAyakasvabhAv [jAnAti ] jAnatA hai [cha ] aur [tattva.n ] tattvako arthAt yathArtha svarUpako [vijAnan ] jAnatA huA [karmavipAka.n ] karmake vipAkarUp [udaya.n ] udayako [mu~nchati ] Cho.DtA hai .
TIkA : — isaprakAr samyagdR^iShTi sAmAnyatayA aur visheShatayA parabhAvasvarUp sarva bhAvo.nse vivek (bhedaj~nAn, bhinnatA) karake, Ta.nkotkIrNa ek j~nAyakabhAv jisakA svabhAv hai aisA jo AtmAkA tattva usako (bhalIbhA.Nti) jAnatA hai; aur isaprakAr tattvako jAnatA huA, svabhAvake grahaN aur parabhAvake tyAgase niShpanna hone yogya apane vastutvako vistarit ( – prasiddha) karatA huA, karmodayake vipAkase utpanna hue samasta bhAvo.nko Cho.DtA hai . isaliye vah (samyagdR^iShTi) niyamase j~nAnavairAgyasa.npanna hotA hai (yah siddha huA) .
bhAvArtha : — jab apaneko to j~nAyakabhAvarUp sukhamay jAne aur karmodayase utpanna hue bhAvo.nko AkulatArUp duHkhamay jAne tab j~nAnarUp rahanA tathA parabhAvo.nse virAgatA — yah dono.n avashya hI hote hai.n . yah bAt pragaT anubhavagochar hai . yahI (j~nAnavairAgya hI) samyagdR^iShTikA chihna hai ..200..
Page 313 of 642
PDF/HTML Page 346 of 675
single page version
dityuttAnotpulakavadanA rAgiNo.apyAcharantu .
‘‘jo jIv paradravyame.n Asakta — rAgI hai.n aur samyagdR^iShTitvakA abhimAn karate hai.n ve samyagdR^iShTi nahI.n hai.n, ve vR^ithA abhimAn karate hai.n ’’ is arthakA kalasharUp kAvya ab kahate hai.n : —
shlokArtha : — ‘‘[ayam aha.n svayam samyagdR^iShTiH, me jAtuH bandhaH na syAt ] ‘‘yah mai.n svaya.n samyagdR^iShTi hU.N, mujhe kabhI bandha nahI.n hotA (kyo.nki shAstrame.n samyagdR^iShTiko bandha nahI.n kahA hai)’’ [iti ] aisA mAnakar [uttAn-utpulak-vadanAH ] jisakA mukh garvase U.N chA aur pulakit ho rahA hai aise [rAgiNaH ] rAgI jIv ( – paradravyake prati rAgadveShamohabhAvavAle jIv – ) [api ] bhale hI [Acharantu ] mahAvratAAdikA AcharaN kare.n tathA [samitiparatA.n AlambantA.n ] samitiyo.nkI utkR^iShTatAkA Alamban kare.n [adya api ] tathApi [te pApAH ] ve pApI (mithyAdR^iShTi) hI hai.n, [yataH ] kyo.nki ve [Atma-anAtma-avagam-virahAt ] AtmA aur anAtmAke j~nAnase rahit honese [samyaktva-riktAH santi ] samyaktvase rahit hai .
bhAvArtha : — paradravyake prati rAg hone par bhI jo jIv yah mAnatA hai ki ‘mai.n samyagdR^iShTi hU.N, mujhe bandha nahI.n hotA’ use samyaktva kaisA ? vah vrat-samitikA pAlan bhale hI kare tathApi sva-parakA j~nAn na honese vah pApI hI hai . jo ‘mujhe bandha nahI.n hotA’ yah mAnakar svachChanda pravR^itti karatA hai vah bhalA samyagdR^iShTi kaisA ? kyo.nki jab tak yathAkhyAt chAritra na ho tab tak chAritramohake rAgase bandha to hotA hI hai aur jab tak rAg rahatA hai tab tak samyagdR^iShTi to apanI ni.ndA-garhA karatA hI rahatA hai . j~nAnake honemAtrase bandhase nahI.n ChUTA jA sakatA, j~nAn honeke bAd usIme.n lInatArUp – shuddhopayogarUp – chAritrase bandha kaT jAte hai.n . isaliye rAg hone par bhI ‘bandha nahI.n hotA’ yah mAnakar svachChandatayA pravR^itti karanevAlA jIv mithyAdR^iShTi hI hai .
yahA.N koI pUChatA hai ki — ‘‘vrat-samiti shubh kArya hai.n, tab phi ra unakA pAlan karate hue bhI jIvako pApI kyo.n kahA gayA hai ?’’ usakA samAdhAn yah hai — siddhAntame.n mithyAtvako hI pAp kahA hai; jab tak mithyAtva rahatA hai tab tak shubhAshubh sarva kriyAo.nko adhyAtmame.n paramArthataH pAp hI kahA jAtA hai . aur vyavahAranayakI pradhAnatAme.n, vyavahArI jIvo.nko ashubhase Chu.DAkar shubhame.n lagAnekI shubh kriyAko katha.nchit puNya bhI kahA jAtA hai . aisA kahanese syAdvAdamatame.n koI virodh nahI.n hai .
Page 314 of 642
PDF/HTML Page 347 of 675
single page version
AtmAnAtmAvagamavirahAtsanti samyaktvariktAH ..137..
hai so yah bAt hamArI samajhame.n nahI.n AI . aviratasamyagdR^iShTi ityAdike chAritramohake udayase rAgAdibhAv to hote hai.n, tab phi ra unake samyaktva kaise hai ?’’ usakA samAdhAn yah hai : — yahA.N mithyAtva sahit anantAnuba.ndhI rAg pradhAnatAse kahA hai . jise aisA rAg hotA hai arthAt jise paradravyame.n tathA paradravyase honevAle bhAvo.nme.n AtmabuddhipUrvak prIti-aprIti hotI hai, use sva-parakA j~nAnashraddhAn nahI.n hai — bhedaj~nAn nahI.n hai aisA samajhanA chAhie . jo jIv munipad lekar vrat-samitikA pAlan kare tathApi jab tak par jIvo.nkI rakShA tathA sharIr sanbandhI yatnapUrvak pravR^itti karanA ityAdi paradravyakI kriyAse aur paradravyake nimittase honevAle apane shubh bhAvo.nse apanI mukti mAnatA hai aur par jIvo.nkA ghAt honA tathA ayatnAchArarUpase pravR^itta karanA ityAdi paradravyakI kriyAse aur paradravyake nimittase honevAle apane ashubh bhAvo.nse hI apanA bandha honA mAnatA hai tab tak yah jAnanA chAhie ki use sva-parakA j~nAn nahI.n huA; kyo.nki bandha-mokSha apane ashuddha tathA shuddha bhAvo.nse hI hotA thA, shubhAshubh bhAv to bandhake kAraN the aur paradravya to nimittamAtra hI thA, usame.n usane viparyayarUp mAn liyA . isaprakAr jab tak jIv paradravyase hI bhalAburA mAnakar rAgadveSh karatA hai tab tak vah samyagdR^iShTi nahI.n hai .
jab tak apaneme.n chAritramohasambandhI rAgAdik rahatA hai tab tak samyagdR^iShTi jIv rAgAdime.n tathA rAgAdikI preraNAse jo paradravyasambandhI shubhAshubh kriyAme.n pravR^itti karatA hai un pravR^ittiyo.nke sambandhame.n yah mAnatA hai ki — yah karmakA jor hai; usase nivR^itta honeme.n hI merA bhalA hai . vah unhe.n rogavat jAnatA hai . pI.DA sahan nahI.n hotI, isaliye rogakA ilAj karaneme.n pravR^itta hotA hai tathApi usake prati usakA rAg nahI.n kahA jA sakatA; kyo.nki jise vah rog mAnatA hai usake prati rAg kaisA ? vah use miTAnekA hI upAy karatA hai aur usakA miTanA bhI apane hI j~nAnapariNAmarUp pariNamanase mAnatA hai . is bhA.Nti samyagdR^iShTike rAg nahI.n hai . isaprakAr yahA.N paramArtha adhyAtmadR^iShTise vyAkhyAn jAnanA chAhie . yahA.N mithyAtva sahit rAgako hI rAg kahA hai, mithyAtva rahit chAritramohasambandhI udayake pariNAmako rAg nahI.n kahA hai, isaliye samyagdR^iShTike j~nAnavairAgyashakti avashya hotI hI hai . samyagdR^iShTike mithyAtva sahit rAg nahI.n hotA aur jisake mithyAtva sahit rAg ho vah samyagdR^iShTi nahI.n hai . aise (mithyAdR^iShTi aur samyagdR^iShTike bhAvo.nke) antarako samyagdR^iShTi hI jAnatA hai . pahale to mithyAdR^iShTikA adhyAtmashAstrame.n pravesh hI nahI.n hai aur yadi vah pravesh karatA hai to viparIt samajhatA hai — vyavahArako sarvathA Cho.Dkar bhraShTa hotA hai athavA nishchayako bhalIbhA.Nti jAne binA vyavahArase hI mokSha mAnatA hai, paramArtha tattvame.n mU.Dh.h.h rahatA hai . yadi koI viral jIv yathArtha syAdvAdanyAyase satyArthako samajh le to use avashya
Page 315 of 642
PDF/HTML Page 348 of 675
single page version
yasya rAgAdInAmaj~nAnamayAnA.n bhAvAnA.n leshasyApi sadbhAvo.asti sa shrutakevalikalpo.api samyaktvakI prApti hotI hai — vah avashya samyagdR^iShTi ho jAtA hai .137.
gAthArtha : — [khalu ] vAstavame.n [yasya ] jis jIvake [rAgAdInA.n tu paramANumAtram api ] paramANumAtra – leshamAtra – bhI rAgAdik [vidyate ] vartatA hai [saH ] vah jIv [sarvAgamadharaH api ] bhale hI sarvAgamakA dhArI (samasta Agamo.nko pa.DhA huA) ho tathApi [AtmAna.n tu ] AtmAko [na api jAnAti ] nahI.n jAnatA; [cha ] aur [AtmAnam ] AtmAko [ajAnan ] na jAnatA huA [saH ] vah [anAtmAna.n api ] anAtmAko (parako) bhI [ajAnan ] nahI.n jAnatA; [jIvAjIvau ] isaprakAr jo jIv aur ajIvako [ajAnan ] nahI.n jAnatA vah [samyagdR^iShTiH ] samyagdR^iShTi [katha.n bhavati ] kaise ho sakatA hai ?
Page 316 of 642
PDF/HTML Page 349 of 675
single page version
j~nAnamayasya bhAvasyAbhAvAdAtmAna.n na jAnAti . yastvAtmAna.n na jAnAti so.anAtmAnamapi na jAnAti, svarUpapararUpasattAsattAbhyAmekasya vastuno nishchIyamAnatvAt . tato ya AtmAnAtmAnau na jAnAti sa jIvAjIvau na jAnAti . yastu jIvAjIvau na jAnAti sa samyagdR^iShTirev na bhavati . tato rAgI j~nAnAbhAvAnna bhavati samyagdR^iShTiH . shrutakevalI jaisA ho tathApi vah j~nAnamay bhAvake abhAvake kAraN AtmAko nahI.n jAnatA aur jo AtmAko nahI.n jAnatA vah anAtmAko bhI nahI.n jAnatA, kyo.nki svarUpase sattA aur pararUpase asattA — in dono.nke dvArA ek vastukA nishchay hotA hai; (jise anAtmAkA – rAgakA – nishchay huA ho use anAtmA aur AtmA — dono.nkA nishchay honA chAhiye .) isaprakAr jo AtmA aur anAtmAko nahI.n jAnatA vah jIv aur ajIvako nahI.n jAnatA; tathA jo jIv aur ajIvako nahI.n jAnatA vah samyagdR^iShTi hI nahI.n hai, isaliye rAgI (jIv) j~nAnake abhAvake kAraN samyagdR^iShTi nahI.n hotA .
bhAvArtha : — yahA.N ‘rAg’ shabdase aj~nAnamay rAgadveShamoh kahe gaye hai.n . aur ‘aj~nAnamay’ kahanese mithyAtva-anantAnuba.ndhIse hue rAgAdik samajhanA chAhiye, mithyAtvake binA chAritramohake udayakA rAg nahI.n lenA chAhiye; kyo.nki aviratasamyagdR^iShTi ityAdiko chAritramohake uday sambandhI jo rAg hai so j~nAnasahit hai; samyagdR^iShTi us rAgako karmodayase utpanna huA rog jAnatA hai aur use miTAnA hI chAhatA hai; use us rAgake prati rAg nahI.n hai . aur samyagdR^iShTike rAgakA leshamAtra sadbhAv nahI.n hai aisA kahA hai so isakA kAraN isaprakAr hai : — samyagdR^iShTike ashubh rAg to atyanta gauN hai aur jo shubh rAg hotA hai se vah use ki.nchitmAtra bhI bhalA (achChA) nahI.n samajhatA — usake prati leshamAtra rAg nahI.n karatA; aur nishchayase to usake rAgakA svAmitva hI nahI.n hai . isaliye usake leshamAtra rAg nahI.n hai .
yadi koI jIv rAgako bhalA jAnakar usake prati leshamAtra rAg kare to — vah bhale hI sarva shAstro.nko pa.Dh.h.h chukA ho, muni ho, vyavahArachAritrakA pAlan karatA ho tathApi — yah samajhanA chAhiye ki usane apane AtmAke paramArthasvarUpako nahI.n jAnA, karmodayajanit rAgako hI achChA mAn rakkhA hai, tathA usIse apanA mokSha mAnA hai . isaprakAr apane aur parake paramArtha svarUpako na jAnanese jIv-ajIvake paramArtha svarUpako nahI.n jAnatA . aur jahA.N jIv tathA ajIv — in do padArtho.nko hI nahI.n jAnatA vahA.N samyagdR^iShTi kaisA ? tAtparya yah hai ki rAgI jIv samyagdR^iShTi nahI.n ho sakatA ..201-202..
Page 317 of 642
PDF/HTML Page 350 of 675
single page version
suptA yasminnapadamapada.n tadvibudhyadhvamandhAH .
shuddhaH shuddhaH svarasabharataH sthAyibhAvatvameti ..138..
anAdikAlase rAgAdiko apanA pad jAnakar soye huye rAgI prANiyo.nko upadesh dete hai.n : —
shlokArtha : — (shrI guru sa.nsArI bhavya jIvo.nko sambodhan karate hai.n ki – ) [andhAH ] he andha prANiyo.n ! [Asa.nsArAt ] anAdi sa.nsArase lekar [pratipadam ] paryAy-paryAyame.n [amI rAgiNaH ] yah rAgI jIv [nityamattAH ] sadA matta vartate hue [yasmin suptAH ] jis padame.n so rahe hai.n [tat ] vah pad arthAt sthAn [apadam apada.n ] apad hai — apad hai, (tumhArA sthAn nahI.n hai,) [vibudhyadhvam ] aisA tum samajho . (apad shabdako do bAr kahanese ati karuNAbhAv sUchit hotA hai .) [itaH et et ] is or Ao — is or Ao, (yahA.N nivAs karo,) [padam idam ida.n ] tumhArA pad yah hai — yah hai, [yatra ] jahA.N [shuddhaH shuddhaH chaitanyadhAtuH ] shuddha-shuddha chaitanyadhAtu [sva-ras-bharataH ] nij rasakI atishayatAke kAraN [sthAyibhAvatvam eti ] sthAyIbhAvatvako prApta hai arthAt sthir hai — avinAshI hai . (yahA.N ‘shuddha’ shabda do bAr kahA hai jo ki dravya aur bhAv dono.nkI shuddhatAko sUchit karatA hai . samasta anyadravyo.nse bhinna honeke kAraN AtmA dravyase shuddha hai aur parake nimittase honevAle apane bhAvo.nse rahit honese bhAvase shuddha hai .)
bhAvArtha : — jaise koI mahAn puruSh madya pI karake malin sthAn par so rahA ho use koI Akar jagAye — sambodhit kare ki ‘‘yah tere sonekA sthAn nahI.n hai; terA sthAn to shuddha suvarNamay dhAtuse nirmit hai, anya kudhAtuo.nke mishraNase rahit shuddha hai aur ati sudR^i.Dh.h.h hai; isaliye mai.n tujhe jo batalAtA hU.N vahA.N A aur vahA.N shayanAdi karake Anandit ho’’; isIprakAr ye prANI anAdi sa.nsArase lekar rAgAdiko bhalA jAnakar, unhI.nko apanA svabhAv mAnakar, usIme.n nishchinta hokar so rahe hai.n — sthit hai.n, unhe.n shrI guru karuNApUrvak sambodhit karate hai.n — jagAte hai.n — sAvadhAn karate hai.n ki ‘‘he andha prANiyo.n ! tum jis padame.n so rahe ho vah tumhArA pad nahI.n hai; tumhArA pad to shuddha chaitanyadhAtumay hai, bAhyame.n anya dravyo.nkI milAvaTase rahit tathA antara.ngame.n vikAr rahit shuddha aur sthAI hai; us padako prApta ho — shuddha chaitanyarUp apane bhAvakA Ashray karo’’ .138.
Page 318 of 642
PDF/HTML Page 351 of 675
single page version
ih khalu bhagavatyAtmani bahUnA.n dravyabhAvAnA.n madhye ye kil atatsvabhAvenopalabhyamAnAH, aniyatatvAvasthAH, aneke, kShaNikAH, vyabhichAriNo bhAvAH, te sarve.api svayamasthAyitven sthAtuH sthAna.n bhavitumashakyatvAt apadabhUtAH . yastu tatsvabhAvenopalabhyamAnaH, niyatatvAvasthaH, ekaH, nityaH, avyabhichArI bhAvaH, sa ek ev svaya.n sthAyitven sthAtuH sthAna.n bhavitu.n shakyatvAt padabhUtaH .
gAthArtha : — [Atmani ] AtmAme.n [apadAni ] apadabhUt [dravyabhAvAn ] dravyabhAvo.nko [muktvA ] Cho.Dkar [niyatam ] nishchit, [sthiram ] sthir, [ekam ] ek [ima.n ] is (pratyakSha anubhavagochar) [bhAvam ] bhAvako — [svabhAven upalabhyamAna.n ] jo ki (AtmAke) svabhAvarUpase anubhav kiyA jAtA hai use — [tathA ] (he bhavya !) jaisA hai vaisA [gR^ihAN ] grahaN kar . (vah terA pad hai .)
TIkA : — vAstavame.n is bhagavAn AtmAme.n bahutase dravya-bhAvo.nke bIch ( – dravyabhAvarUp bahutase bhAvo.nke bIch), jo atatsvabhAvase anubhavame.n Ate hue (AtmAke svabhAvarUp nahI.n, kintu parasvabhAvarUp anubhavame.n Ate hue), aniyat avasthAvAle, anek, kShaNik, vyabhichArI bhAv hai.n, ve sabhI svaya.n asthAI honeke kAraN sthAtAkA sthAn arthAt rahanevAlekA sthAn nahI.n ho sakane yogya honese apadabhUt hai.n; aur jo tatsvabhAvase (AtmasvabhAvarUpase) anubhavame.n AtA huA, niyat avasthAvAlA, ek, nitya, avyabhichArI bhAv (chaitanyamAtra j~nAnabhAv) hai, vah ek hI svaya.n sthAI honese sthAtAkA sthAn arthAt rahanevAlekA sthAn ho sakane yogya honese padabhUt hai . isaliye samasta asthAI bhAvo.nko Cho.Dkar, jo sthAIbhAvarUp hai aisA paramArtharUpase svAdame.n AnevAlA yah j~nAn ek hI AsvAdane yogya hai .
Page 319 of 642
PDF/HTML Page 352 of 675
single page version
tataH sarvAnevAsthAyibhAvAn muktvA sthAyibhAvabhUta.n paramArtharasatayA svadamAna.n j~nAnamekameveda.n svAdyam .
svAda.n dvandvamaya.n vidhAtumasahaH svA.n vastuvR^itti.n vidan .
sAmAnya.n kalayan kilaiSh sakala.n j~nAna.n nayatyekatAm ..140..
bhAvArtha : — pahale varNAdik guNasthAnaparyanta jo bhAv kahe the ve sabhI, AtmAme.n aniyat, anek, kShaNik, vyabhichArI bhAv hai.n . AtmA sthAI hai ( – sadA vidyamAn hai) aur ve sab bhAv asthAI hai.n, isaliye ve AtmAkA sthAn nahI.n ho sakate arthAt ve AtmAkA pad nahI.n hai . jo yah svasa.nvedanarUp j~nAn hai vah niyat hai, ek hai, nitya hai, avyabhichArI hai . AtmA sthAI hai aur yah j~nAn bhI sthAI bhAv hai, isaliye vah AtmAkA pad hai . vah ek hI j~nAniyo.nke dvArA AsvAd lene yogya hai ..203..
shlokArtha : — [tat ekam ev hi padam svAdya.n ] vah ek hI pad AsvAdanake yogya hai [vipadAm apada.n ] jo ki vipattiyo.nkA apad hai (arthAt jisake ApadAye.n sthAn nahI.n pA sakatI.n ) aur [yatpuraH ] jisake Age [anyAni padAni ] anya (sarva) pad [apadAni ev bhAsante ] apad hI bhAsit hote hai.n .
bhAvArtha : — ek j~nAn hI AtmAkA pad hai . usame.n koI bhI ApadA pravesh nahI.n kar sakatI aur usake Age sab pad apadasvarUp bhAsit hote hai.n (kyo.nki ve AkulatAmay hai.n — ApattirUp hai.n) .139.
shlokArtha : — [ek-j~nAyakabhAv-nirbhar-mahAsvAda.n samAsAdayan ] ek j~nAyakabhAvase bhare hue mahAsvAdako letA huA, (isaprakAr j~nAname.n hI ekAgra hone par dUsarA svAd nahI.n AtA, isaliye) [dvandvamaya.n svAda.n vidhAtum asahaH ] dvandamay svAdake leneme.n asamartha (arthAt varNAdik ,
Page 320 of 642
PDF/HTML Page 353 of 675
single page version
vivashaH svA.n vastuvR^itti.n vidan ] AtmAnubhavake – AtmasvAdake — prabhAvase AdhIn honese nij
bhrashyat ] j~nAnake visheSho.nke udayako gauN ka ratA huA, [sAmAnya.n kalayan kil ] sAmAnyamAtra
j~nAnakA abhyAs karatA huA, [sakala.n j~nAna.n ] sakal j~nAnako [ekatAm nayati ]e ekatvame.n lAtA
hai — ekarUpame.n prApta karatA hai .
bhAvArtha : — is ek svarUpaj~nAnake rasIle svAdake Age anya ras phIke hai.n . aur svarUpaj~nAnakA anubhav karane par sarva bhedabhAv miT jAte hai.n . j~nAnake visheSh j~neyake nimittase hote hai.n . jab j~nAn sAmAnyakA svAd liyA jAtA hai tab j~nAnake samasta bhed bhI gauN ho jAte hai.n, ek j~nAn hI j~neyarUp hotA hai .
yahA.N prashna hotA hai ki Chadmasthako pUrNarUp kevalaj~nAnakA svAd kaise Ave ? is prashnakA uttar pahale shuddhanayakA kathan karate hue diyA jA chukA hai ki shuddhanay AtmAkA shuddha pUrNa svarUp batalAtA hai, isaliye shuddhanayake dvArA pUrNarUp kevalaj~nAnakA parokSha svAd AtA hai .140.
ab, ‘karmake kShayopashamake nimittase j~nAname.n bhed hone par bhI usake (j~nAnake) svarUpakA vichAr kiyA jAye to j~nAn ek hI hai aur vah j~nAn hI mokShakA upAy hai’ is arthakI gAthA kahate hai.n : —
gAthArtha : — [AbhinibodhikashrutAvadhimanaHparyayakevala.n cha ] matij~nAn, shrutaj~nAn, avadhij~nAn, manaHparyayaj~nAn aur kevalaj~nAn — [tat ] to [ekam ev ] ek hI [padam bhavati ]
Page 321 of 642
PDF/HTML Page 354 of 675
single page version
AtmA kil paramArthaH, tattu j~nAnam; AtmA cha ek ev padArthaH, tato j~nAnamapyekamev pada.n; yadetattu j~nAna.n nAmaika.n pada.n sa eSh paramArthaH sAkShAnmokShopAyaH . na chAbhinibodhikAdayo bhedA idameka.n padamih bhindanti, kintu te.apIdamevaika.n padamabhinandanti . tathA hi — yathAtra saviturghanapaTalAvaguNThitasya tadvighaTanAnusAreN prAkaTayamAsAdayataH prakAshanAtishayabhedA na tasya prakAshasvabhAva.n bhindanti, tathA AtmanaH karmapaTalodayAvaguNThitasya tadvighaTanAnusAreN prAkaTayamAsAdayato j~nAnAtishayabhedA na tasya j~nAnasvabhAva.n bhindyuH, kintu pratyut tamabhinandeyuH . tato nirastasamastabhedamAtmasvabhAvabhUta.n j~nAnamevaikamAlambyam . tadAlambanAdev bhavati padaprAptiH, nashyati bhrAntiH, bhavatyAtmalAbhaH, sidhyatyanAtmaparihAraH, na karma mUrChati, na rAgadveShamohA utplavante, na punaH karma Asravati, na punaH karma badhyate, prAgbaddha.n karma upabhukta.n nirjIryate, pad hai (kyo.nki j~nAnake samasta bhed j~nAn hI haiai); [saH eShaH paramArthaH ] vah yah paramArtha hai ( – shuddhanayakA viShayabhUt j~nAnasAmAnya hI yah paramArtha hai – ) [ya.n labdhvA ] jise prApta karake [nirvR^iti.n yAti ] AtmA nirvANako prApta hotA hai .
TIkA : — AtmA vAstavame.n paramArtha (param padArtha) hai aur vah (AtmA) j~nAn hai; aur AtmA ek hI padArtha hai; isaliye j~nAn bhI ek hI pad hai . yah jo j~nAn nAmak ek pad hai so yah paramArthasvarUp sAkShAt mokSha-upAy hai . yahA.N, matij~nAnAdi (j~nAnake) bhed is ek padako nahI.n bhedate, kintu ve bhI isI ek padakA abhinandan karate hai.n ( – samarthan karate hai.n ) . isI bAtako dR^iShTAntapUrvak samajhAte hai.n : — jaise is jagatame.n bAdalo.nke paTalase DhakA huA sUrya jo ki bAdalo.nke vighaTan (bikharane)ke anusAr pragaTatAko prApta hotA hai, usake (sUryake) prakAshanakI (prakAsh karanekI) hInAdhikatArUp bhed usake (sAmAnya) prakAshasvabhAvako nahI.n bhedate, isIprakAr karmapaTalake udayase DhakA huA AtmA jo ki karmake vighaTan-(kShayopasham)ke anusAr pragaTatAko prApta hotA hai, usake j~nAnakI hInAdhikatArUp bhed usake (sAmAnya) j~nAnasvabhAvako nahI.n bhedate, pratyut (ulaTe) usakA abhinandan karate hai.n . isaliye jisame.n samasta bhed dUr hue hai.n aise AtmasvabhAvabhUt ek j~nAnakA hI avalamban karanA chAhie . usake Alambanase hI (nij) padakI prApti hotI hai, bhrAntikA nAsh hotA hai, AtmAkA lAbh hotA hai, anAtmAkA parihAr hotA siddha hai, (aisA honese) karma balavAn nahI.n ho sakatA, rAgadveShamoh utpanna nahI.n hote, (rAgadveShamohake binA) punaH karmAsrav nahI.n hotA, (Asravake binA) punaH karma-bandha nahI.n hotA, pUrvabaddha karma bhukta hokar nirjarAko prApta ho jAtA hai, samasta karmakA abhAv honese sAkShAt mokSha hotA hai . (j~nAnake AlambanakA aisA
Page 322 of 642
PDF/HTML Page 355 of 675
single page version
kR^itsnakarmAbhAvAt sAkShAnmokSho bhavati .
niShpItAkhilabhAvamaNDalarasaprAgbhAramattA iv .
valgatyutkalikAbhiradbhutanidhishchaitanyaratnAkaraH ..141..
ki.nch — mAhAtmya hai .)
bhAvArtha : — karmake kShayopashamake anusAr j~nAname.n jo bhed hue hai.n ve kahI.n j~nAnasAmAnyako aj~nAnarUp nahI.n karate, pratyut j~nAnako pragaT karate hai.n; isaliye bhedo.nko gauN karake, ek j~nAnasAmAnyakA Alamban lekar AtmAko dhyAvanA; isIse sarvasiddhi hotI hai ..204..
shlokArtha : — [niShpIt-akhil-bhAv-maNDal-ras-prAgbhAr-mattAH iv ] samasta padArtho.nke samUharUp rasako pI lenekI atishayatAse mAno.n matta ho gaI ho aisI [yasya imAH achCha- achChAH sa.nvedanavyaktayaH ] jisakI yah nirmalase bhI nirmal sa.nvedanavyakti ( – j~nAnaparyAy, anubhavame.n AnevAle j~nAnake bhed) [yad svayam uchChalanti ] apane Ap uChalatI hai.n, [saH eShaH bhagavAn adbhutanidhiH chaitanyaratnAkaraH ] vah yah bhagavAn adbhut nidhivAlA chaitanyaratnAkar, [abhinnarasaH ] j~nAnaparyAyarUp tara.ngo.nke sAth jisakA ras abhinna hai aisA, [ekaH api anekIbhavan ] ek hone par bhI anek hotA huA, [utkalikAbhiH ] j~nAnaparyAyarUp tara.ngo.nke dvArA [valgati ] dolAyamAn hotA hai — uChalatA hai .
bhAvArtha : — jaise anek ratno.nvAlA samudra ek jalase hI bharA huA hai aur usame.n ChoTI ba.DI anek tara.nge.n uThatI rahatI hai.n jo ki ek jalarUp hI hai.n, isI prakAr anek guNo.nkA bhaNDAr yah j~nAnasamudra AtmA ek j~nAnajalase hI bharA huA hai aur karmake nimittase j~nAnake anek bhed (vyaktiye.n) apane Ap pragaT hote hai.n unhe.n ek j~nAnarUp hI jAnanA chAhiye, khaNDakhaNDarUpase anubhav nahI.n karanA chAhiye .141.
Page 323 of 642
PDF/HTML Page 356 of 675
single page version
klishyantA.n cha pare mahAvratatapobhAreN bhagnAshchiram .
j~nAna.n j~nAnaguNa.n vinA kathamapi prAptu.n kShamante na hi ..142..
shlokArtha : — [duShkarataraiH ] koI jIv to ati duShka ra aur [mokSha-unmukhaiH ] mokShase parA~N.hmukh [karmabhiH ] karmo.nke dvArA [svayamev ] svayamev (jinAj~nAke binA) [klishyantA.n ] kleesh pAte hai.n to pAo [cha ] aur [pare ] anya koI jIv [mahAvrat-tapaH-bhAreN ] (mokShake sanmukh arthAt ka tha.nchit jinAj~nAme.n.n kathit) mahAvrat aur tapake bhArase [chiram ] bahut samay tak [bhagnAH ] bhagna hote hue [klishyantA.n ] klesh prApta kare.n to karoe; (kintu) [sAkShAt mokShaH ] jo sAkShAt mokShasvarUp hai, [nirAmayapada.n ] nirAmay (rogAdi samasta klesho.nse rahit) pad hai aur [svaya.n sa.nvedyamAna.n ] svaya.n sa.nvedyamAn hai aise [ida.n j~nAna.n ] is j~nAnako [j~nAnaguNa.n vinA ] j~nAnaguNake binA [katham api ] kisI bhI prakArase [prAptu.n na hi kShamante ] ve prApta nahI.n kar sakate
bhAvArtha : — j~nAn hai vah sAkShAt mokSha hai; vah j~nAnase hI prApta hotA hai, anya kisI kriyAkA.nDase usakI prApti nahI.n hotI .142.
gAthArtha : — [j~nAnaguNen vihInAH ] j~nAnaguNase rahit [bahavaH api ] bahutase log (anek prakArake karma karane par bhI) [etat pada.n tu ] is j~nAnasvarUp padako [na labhante ] prApta nahI.n karate; [tad ] isaliye he bhavya! [yadi ] yadi tU [karmaparimokSham ] karmase sarvathA mukti [ichChasi ]
Page 324 of 642
PDF/HTML Page 357 of 675
single page version
yato hi sakalenApi karmaNA karmaNi j~nAnasyAprakAshanAt j~nAnasyAnupalambhaH, kevalen j~nAnenaiv j~nAn ev j~nAnasya prakAshanAt j~nAnasyopalambhaH, tato bahavo.api bahunApi karmaNA j~nAnashUnyA nedamupalabhante, idamanupalabhamAnAshcha karmabhirna muchyante . tataH karmamokShArthinA kevalaj~nAnAvaShTambhen niyatamevedameka.n padamupalambhanIyam .
sahajabodhakalAsulabha.n kil .
kalayitu.n yatatA.n satata.n jagat ..143..
chAhatA ho to [niyatam etat ] niyat aise isako (j~nAnako) [gR^ihAN ] grahaN kar .
TIkA : — karmame.n (karmakANDame.n) j~nAnakA prakAshit honA nahI.n hotA, isaliye samasta karmase j~nAnakI prApti nahI.n hotI; j~nAname.n hI j~nAnakA prakAshan hotA hai, isaliye keval (ek) j~nAnase hI j~nAnakI prApti hotI hai . isaliye j~nAnashUnya bahutase jIv, bahutase (anek prakArake) karma karane par bhI is j~nAnapadako prApta nahI.n kar pAte aur is padako prApta na karate hue ve karmo.nse mukta nahI.n hote; isaliye karmase mukta honeke ichChukako mAtra (ek) j~nAnake Alambanase, niyat aisA yah ek pad prApta karanA chAhiye .
bhAvArtha : — j~nAnase hI mokSha hotA hai, karmase nahI.n; isaliye mokShArthIko j~nAnakA hI dhyAn karanA aisA upadesh hai ..205..
shlokArtha : — [ida.n padam ] yah (j~nAnasvarUp) pad [nanu karmadurAsada.n ] ka rmase vAstavame.n 1durAsad hai aur [sahaj-bodh-kalA-sulabha.n kil ] sahaj j~nAnakI kalAke dvArA vAstavame.n sulabh hai; [tataH ] isaliye [nij-bodh-kalA-balAt ] nijaj~nAnakI kalAke balase [ida.n kalayitu.n ] is padakA 2abhyAs karaneke liye [jagat satata.n yatatA.n ] jagat satat prayatna karo .
bhAvArtha : — samasta karmako Chu.DAkar j~nAnakalAke bal dvArA hI j~nAnakA abhyAs karanekA 1durAsad=duShprApya; na jItA jA sake aisA . 2yahA.N ‘abhyAs karaneke liye’ aise arthake badaleme.n ‘anubhav karaneke liye’, ‘prApta karaneke liye’ aisA artha bhI hotA hai .
Page 325 of 642
PDF/HTML Page 358 of 675
single page version
etAvAnev satya AtmA yAvadetajj~nAnamiti nishchitya j~nAnamAtra ev nityamev ratimupaihi . etAvatyev satyAshIH yAvadetajj~nAnamiti nishchitya j~nAnamAtreNaiv nityamev santoShamupaihi . etAvadev satyamanubhavanIya.n yAvadetajj~nAnamiti nishchitya j~nAnamAtreNaiv nityamev tR^iptimupaihi . athaiva.n tav nityamevAtmaratasya, AtmasantuShTasya, AtmatR^iptasya cha vAchAmagochara.n saukhya.n bhaviShyati . tattu tatkShaN AchAryadevane upadesh diyA hai . j~nAnakI ‘kalA’ kahanese yah sUchit hotA hai ki — jab tak pUrNa kalA (kevalaj~nAn) pragaT na ho tab tak j~nAn hInakalAsvarUp — matij~nAnAdirUp hai; j~nAnakI us kalAke Alambanase j~nAnakA abhyAs karanese kevalaj~nAn arthAt pUrNa kalA pragaT hotI hai .143.
gAthArtha : — (he bhavya prANI !) tU [etasmin ] isame.n.n ( – j~nAname.n) [nitya.n ] nitya [rataH ] rat arthAt prItivAlA ho, [etasmin ] isame.n.n [nitya.n ] nitya [santuShTaH bhav ] sa.ntuShTa ho aur [eten ] isase [tR^iptaH bhav ] tR^ipta ho; (aisA karanese) [tav ] tujhe [uttama.n saukhyam ] uttam sukh [bhaviShyati ] hogA .
TIkA : — (he bhavya !) itanA hI satya ( – paramArthasvarUp) AtmA hai jitanA yah j~nAn hai — aisA nishchay karake j~nAnamAtrame.n hI sadA hI rati ( – prIti, ruchi) prApta kar; itanA hI satya kalyAN hai jitanA yah j~nAn hai — aisA nishchay karake j~nAnamAtrase hI sadA hI santoShako prApta kar; itanA hI satya anubhav karane yogya hai jitanA yah j~nAn hai — aisA nishchay karake j~nAnamAtrase hI sadA hI tR^ipti prApta kar . isaprakAr sadA hI AtmAme.n rat, AtmAse sa.ntuShTa aur AtmAse tR^ipta aise tujhako vachanase agochar sukh hogA; aur us sukhako usI kShaN tU hI
Page 326 of 642
PDF/HTML Page 359 of 675
single page version
ev tvamev svayamev drakShyasi, “mA anyAn prAkShIH .
shchinmAtrachintAmaNireSh yasmAt .
j~nAnI kimanyasya parigraheN ..144..
kuto j~nAnI para.n na parigR^ihNAtIti chet — svayamev dekhegA, 1dUsaro.nse mat pUCh . (vah sukh apaneko hI anubhavagochar hai, dUsaro.nse kyo.n pUChanA pa.De ?)
bhAvArtha : — j~nAnamAtra AtmAme.n lIn honA, usIse santuShTa honA aur usIse tR^ipta honA param dhyAn hai . usase vartamAn AnandakA anubhav hotA hai aur tho.De hI samayame.n j~nAnAnandasvarUp kevalaj~nAnakI prApti hotI hai . aisA karanevAlA puruSh hI us sukhako jAnatA hai, dUsarekA isame.n pravesh nahI.n hai ..206..
shlokArtha : — [yasmAt ] kyo.nki [eShaH ] yah (j~nAnI) [svayam ev ] svaya.n hI [achintyashaktiH devaH ] achi.ntya shaktivAlA dev hai aur [chinmAtra-chintAmaNiH ] chinmAtra chi.ntAmaNi hai, isaliye [sarva-artha-siddha-AtmatayA ] jisake sarva artha (prayojan) siddha hai.n aise svarUp honese [j~nAnI ] j~nAnI [anyasya parigraheN ] dUsareke parigrahase [kim vidhatte ] kyA karegA ? (kuCh bhI karanekA nahI.n hai .)
bhAvArtha : — yah j~nAnamUrti AtmA svaya.n hI ananta shaktikA dhArak dev hai aur svaya.n hI chaitanyarUp chi.ntAmaNi honese vA.nChit kAryakI siddhi karanevAlA hai; isaliye j~nAnIke sarva prayojan siddha honese use anya parigrahakA sevan karanese kyA sAdhya hai ? arthAt kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . aisA nishchayanayakA upadesh hai .144.
ab prashna karatA hai ki j~nAnI parako kyo.n grahaN nahI.n karatA ? isakA uttar kahate hai.n : — 1mA anyAn prAkShIH (dUsaro.nko mat pUCh)kA pAThAntar — mA.atiprAkShIH (ati prashna na kar)
Page 327 of 642
PDF/HTML Page 360 of 675
single page version
ko NAm bhaNijja buho paradavva.n mam ima.n havadi davva.n . appANamappaNo parigaha.n tu Niyada.n viyANa.nto ..207..
yato hi j~nAnI, yo hi yasya svo bhAvaH sa tasya svaH sa tasya svAmI iti kharataratattvadraShTayavaShTambhAt, AtmAnamAtmanaH parigraha.n tu niyamen vijAnAti, tato na mameda.n sva.n, nAhamasya svAmI iti paradravya.n na parigR^ihNAti .
gAthArtha : — [AtmAnam tu ] apane AtmAko hI [niyata.n ] niyamase [AtmanaH parigraha.n ] apanA parigrah [vijAnan ] jAnatA huA [kaH nAm budhaH ] kaunasA j~nAnI [bhaNet ] yah kahegA ki [ida.n paradravya.n ] yah paradravya [mam dravyam ] merA dravya [bhavati ] hai ?
TIkA : — jo jisakA svabhAv hai vah usakA ‘1sva’ hai aur vah usakA (sva bhAvakA) svAmI hai — isaprakAr sUkShma tIkShNa tattvadR^iShTike Alambanase j~nAnI (apane) AtmAko hI AtmAkA parigrah niyamase jAnatA hai, isaliye ‘‘yah merA ‘sva’ nahI.n hai, mai.n isakA svAmI nahI.n hU.N’’ aisA jAnatA huA paradravyakA parigrah nahI.n karatA (arthAt paradravyako apanA parigrah nahI.n karatA) .
bhAvArtha : — yah lokarIti hai ki samajhadAr sayAnA puruSh dUsarekI vastuko apanI nahI.n jAnatA, use grahaN nahI.n karatA . isIprakAr paramArthaj~nAnI apane svabhAvako hI apanA dhan jAnatA hai, parake bhAvako apanA nahI.n jAnatA, use grahaN nahI.n karatA . isaprakAr j~nAnI parakA grahaN – sevan nahI.n karatA ..207..
‘‘isaliye mai.n bhI paradravyakA parigrahaN nahI.n karU.NgA’’ isaprakAr ab (mokShAbhilAShI jIv) kahatA hai : — 1sva=dhan; milkiyat; apanI svAmitvakI chIj .