Page 328 of 642
PDF/HTML Page 361 of 675
single page version
majjha.n pariggaho jadi tado ahamajIvada.n tu gachChejja . NAdev aha.n jamhA tamhA Na pariggaho majjha ..208..
yadi paradravyamajIvamaha.n parigR^ihNIyA.n tadAvashyamevAjIvo mamAsau svaH syAt, ahamapya- vashyamevAjIvasyAmuShya svAmI syAm . ajIvasya tu yaH svAmI, sa kilAjIv ev . evamavashenApi mamAjIvatvamApadyet . mam tu eko j~nAyak ev bhAvaH yaH svaH, asyaivAha.n svAmI; tato mA bhUnmamAjIvatva.n, j~nAtaivAha.n bhaviShyAmi, na paradravya.n parigR^ihNAmi .
gAthArtha : — [yadi ] yadie [parigrahaH ] paradravya-parigrah [mam ] merA ho [tataH ] to [aham ] mai.n [ajIvatA.n tu ] ajIvatvakoe [gachCheyam ] prApta ho jAU.N . [yasmAt ] kyo.nki [aha.n ] mai.n to [j~nAtA ev ] j~nAtA hI hU.N, [tasmAt ] isaliye [parigrahaH ] (paradravyarUp) parigrah [mam na ] merA nahI.n hai .
TIkA : — yadi mai.n ajIv paradravyakA parigrah karU.N to avashyamev vah ajIv merA ‘sva’ ho aur mai.n bhI avashya hI us ajIvakA svAmI hoU.N ; aur jo ajIvakA svAmI hogA vah vAstavame.n ajIv hI hogA . isaprakAr avashataH (lAchArIse) mujhame.n ajIvatva A pa.De . merA to ek j~nAyak bhAv hI jo ‘sva’ hai, usIkA mai.n svAmI hU.N; isaliye mujhako ajIvatva na ho, mai.n to j~nAtA hI rahU.NgA, mai.n paradravyakA parigrah nahI.n karU.NgA .
bhAvArtha : — nishchayanayase yah siddhA.nt hai.n ki jIvakA bhAv jIv hI hai, usake sAth jIvakA sva-svAmI sambandha hai; aur ajIvakA bhAv ajIv hI hai, usake sAth ajIvakA sva-svAmI sambandha hai . yadi jIvake ajIvakA parigrah mAnA jAy to jIv ajIvatvako prApta ho jAy; isaliye paramArthataH jIvake ajIvakA parigrah mAnanA mithyAbuddhi hai . j~nAnIke aisI mithyAbuddhi nahI.n hotI . j~nAnI to yah mAnatA hai ki paradravya merA parigrah nahI.n hai, mai.n to j~nAtA hU.N ..208..
Page 329 of 642
PDF/HTML Page 362 of 675
single page version
ChidyatA.n vA, bhidyatA.n vA, nIyatA.n vA, vipralaya.n yAtu vA, yatastato gachChatu vA, tathApi na paradravya.n parigR^ihNAmi; yato na paradravya.n mam sva.n, nAha.n paradravyasya svAmI, paradravyamev paradravyasya sva.n, paradravyamev paradravyasya svAmI, ahamev mam sva.n, ahamev mam svAmI iti jAnAmi .
sAmAnyataH svaparayoravivekahetum .
bhUyastamev parihartumaya.n pravR^ittaH ..145..
gAthArtha : — [ChidyatA.n vA ] Chid jAye, [bhidyatA.n vA ] athavA bhid jAye, [nIyatA.n vA ] athavA koI le jAye, [athavA vipralayam yAtu ] athavA naShTa ho jAyee, [yasmAt tasmAt gachChatu ] athavA chAhee jis prakArase chalA jAye, [tathApi ] phi ra bhI [khalu ] vAstavame.n [parigrahaH ] parigrah [mam na ] merA nahI.n hai .
TIkA : — paradravya Chide, athavA bhide, athavA koI use le jAye, athavA vah naShTa ho jAye, athavA chAhe jisaprakArase jAye, tathApi mai.n paradravyako nahI.n parigR^ihit karU.NgA; kyo.nki ‘paradravya merA sva nahI.n hai, – mai.n paradravyakA svAmI nahI.n hU.N, paradravya hI paradravyakA sva hai, – paradravya hI paradravyakA svAmI hai, mai.n hI apanA sva hU.N, – mai.n hI apanA svAmI hU.N — aisA mai.n jAnatA hU.N .
shlokArtha : — [ittha.n ] isaprakAr [samastam ev parigraham ] samasta parigrahako ★is kalashakA artha isaprakAr bhI hotA hai : — [ittha.n ] isaprakAr [svaparayoH avivekahetum samastam ev
Page 330 of 642
PDF/HTML Page 363 of 675
single page version
ichChA parigrahaH . tasya parigraho nAsti yasyechChA nAsti . ichChA tvaj~nAnamayo bhAvaH, aj~nAnamayo bhAvastu j~nAnino nAsti, j~nAnino j~nAnamay ev bhAvo.asti . tato j~nAnI aj~nAnamayasya [sAmAnyataH ] sAmAnyataH [apAsya ] Cho.Dkar [adhunA ] ab [svaparayoH avivekahetum aj~nAnam ujjhitumanAH aya.n ] sva-parake avivekake kAraNarUp aj~nAnako Cho.DnekA jisakA man hai aisA yah [bhUyaH ] punaH [tam ev ] usIko ( – parigrahako – ) [visheShAt ] visheShataH [parihartum ] Cho.Dnekoe [pravR^ittaH ] pravR^itta huA hai .
bhAvArtha : — sva-parako ekarUp jAnanekA kAraN aj~nAn hai . us aj~nAnako sampUrNatayA Cho.Dneke ichChuk jIvane pahale to parigrahakA sAmAnyataH tyAg kiyA aur ab (AgAmI gAthAo.nme.n) us parigrahako visheShataH (bhinna-bhinna nAm lekar) Cho.DtA hai .145.
gAthArtha : — [anichChaH ] anichChakako [aparigrahaH ] aparigrahI [bhaNitaH ] kahA hai [cha ] aur [j~nAnI ] j~nAnI [dharmam ] dharmako (puNyako) [na ichChati ] nahI.n chAhatA, [ten ] isaliye [saH ] vah [dharmasya ] dharmakA [aparigrahaH tu ] parigrahI nahI.n hai, (kintu) [j~nAyakaH ] (dharmakA) j~nAyak hI [bhavati ] hai .
TIkA : — ichChA parigrah hai . usako parigrah nahI.n hai — jisako ichChA nahI.n hai . ichChA to aj~nAnamayabhAv hai aur aj~nAnamay bhAv j~nAnIke nahI.n hotA, j~nAnIke j~nAnamay hI bhAv hotA hai; isaliye
Cho.Dkar [adhunA ] ab, [aj~nAnam ujjhitumanAH aya.n ] aj~nAnako Cho.DnekA jisakA man hai aisA yah,
[bhUyaH ] phi ra bhI [tam ev ] use hI [visheShAt ] visheShataH [parihartum ] Cho.Dneke liye [pravR^ittaH ] pravR^itta
huA hai .
Page 331 of 642
PDF/HTML Page 364 of 675
single page version
bhAvasya ichChAyA abhAvAddharma.n nechChati . ten j~nAnino dharmaparigraho nAsti . j~nAnamayasyaikasya j~nAyakabhAvasya bhAvAddharmasya kevala.n j~nAyak evAya.n syAt .
ichChA parigrahaH . tasya parigraho nAsti yasyechChA nAsti . ichChA tvaj~nAnamayo bhAvaH, aj~nAnamayo bhAvastu j~nAnino nAsti, j~nAnino j~nAnamay ev bhAvo.asti . tato j~nAnI aj~nAnamayasya bhAvasya ichChAyA abhAvAdadharma.n nechChati . ten j~nAnino.adharmaparigraho nAsti . j~nAnamayasyaikasya j~nAyakabhAvasya bhAvAdadharmasya kevala.n j~nAyak evAya.n syAt . aj~nAnamay bhAv jo ichChA usake abhAvake kAraN j~nAnI dharmako nahI.n chAhatA; isaliye j~nAnIke dharmakA parigrah nahI.n hai . j~nAnamay ek j~nAyakabhAvake sadbhAvake kAraN yah (j~nAnI) dharmakA keval j~nAyak hI hai ..210..
gAthArtha : — [anichChaH ] anichChakako [aparigrahaH ] aparigrahI [bhaNitaH ] kahA hai [cha ] aur [j~nAnI ] j~nAnI [adharmam ] adharmako (pApako) [na ichChati ] nahI.n chAhatA, [ten ] isaliye [saH ] vah [adharmasya ] adharmakA [aparigrahaH ] parigrahI nahI.n hai, (ki ntu) [j~nAyakaH ] (adharmakA) j~nAyak hI [bhavati ] hai .
TIkA : — ichChA parigrah hai . usako parigrah nahI.n hai — jisako ichChA nahI.n hai . ichChA to aj~nAnamay bhAv hai aur aj~nAnamay bhAv j~nAnIke nahI.n hotA, j~nAnIke j~nAnamay hI bhAv hotA hai; isaliye aj~nAnamay bhAv jo ichChA usake abhAvake kAraN j~nAnI adharmako nahI.n chAhatA; isaliye j~nAnIke adharmakA parigrah nahI.n hai . j~nAnamay ek j~nAyakabhAvake sadbhAvake kAraN yah (j~nAnI) adharmakA keval j~nAyak hI hai .
Page 332 of 642
PDF/HTML Page 365 of 675
single page version
evamev chAdharmapadaparivartanen rAgadveShakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovachanakAyashrotrachakShu- rghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni . anayA dishA.anyAnyapyUhyAni .
ichChA parigrahaH . tasya parigraho nAsti yasyechChA nAsti . ichChA tvaj~nAnamayo bhAvaH, aj~nAnamayo bhAvastu j~nAnino nAsti, j~nAnino j~nAnamay ev bhAvo.asti . tato j~nAnI aj~nAnamayasya bhAvasya ichChAyA abhAvAdashana.n nechChati . ten j~nAnino.ashanaparigraho nAsti . j~nAnamayasyaikasya j~nAyakabhAvasya bhAvAdashanasya kevala.n j~nAyak evAya.n syAt .
isIprakAr gAthAme.n ‘adharma’ shabda badalakar usake sthAn par rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan aur sparshan — yah solah shabda rakhakar, solah gAthAsUtra vyAkhyAnarUp karanA aur is upadeshase dUsare bhI vichAr karanA chAhie ..211..
gAthArtha : — [anichChaH ] anichChakako [aparigrahaH ] aparigrahI [bhaNitaH ] kahA hai [cha ] aur [j~nAnI ] j~nAnI [ashanam ] bhojanako [na ichChati ] nahI.n chAhatA, [ten ] isaliye [saH ] vah [ashanasya ] bhojanakA [aparigrahaH tu ] parigrahI nahI.n hai, (kintu) [j~nAyakaH ] (bhojanakA) j~nAyak hI [bhavati ] hai .
TIkA : — ichChA parigrah hai . usako parigrah nahI.n hai — jisako ichChA nahI.n hai . ichChA to aj~nAnamay bhAv hai aur aj~nAnamay bhAv j~nAnIke nahI.n hotA, j~nAnIke j~nAnamay hI bhAv hotA hai; isaliye aj~nAnamay bhAv jo ichChA usake abhAvake kAraN j~nAnI bhojanako nahI.n chAhatA; isaliye j~nAnIke bhojanakA parigrah nahI.n hai . j~nAnamay ek j~nAyakabhAvake sadbhAvake kAraN yah (j~nAnI) bhojanakA keval j~nAyak hI hai .
Page 333 of 642
PDF/HTML Page 366 of 675
single page version
ichChA parigrahaH . tasya parigraho nAsti yasyechChA nAsti . ichChA tvaj~nAnamayo bhAvaH, aj~nAnamayo bhAvastu j~nAnino nAsti, j~nAnino j~nAnamay ev bhAvo.asti . tato j~nAnI aj~nAnamayasya bhAvasya ichChAyA abhAvAt pAna.n nechChati . ten j~nAninaH pAnaparigraho nAsti . j~nAnamayasyaikasya
bhAvArtha : — j~nAnIke AhArakI bhI ichChA nahI.n hotI, isaliye j~nAnIkA AhAr karanA vah bhI parigrah nahI.n hai . yahA.N prashna hotA hai ki — AhAr to muni bhI karate hai.n, unake ichChA hai yA nahI.n ? ichChAke binA AhAr kaise kiyA jA sakatA hai ? samAdhAn : asAtAvedanIy karmake udayase jaTharAgnirUp kShudhA utpanna hotI hai, vIryA.ntarAyake udayase usakI vedanA sahan nahI.n kI jA sakatI aur chAritramohake udayase AhAragrahaNakI ichChA utpanna hotI hai . us ichChAko j~nAnI karmo.ndayakA kArya jAnate hai.n, aur use rog samAn jAnakar miTAnA chAhate hai.n . j~nAnIke ichChAke prati anurAgarUp ichChA nahI.n hotI arthAt usake aisI ichChA nahI.n hotI ki merI yah ichChA sadA rahe . isaliye usake aj~nAnamay ichChAkA abhAv hai . parajanya ichChAkA svAmitva j~nAnIke nahI.n hotA, isaliye j~nAnI ichChAkA bhI j~nAyak hI hai . isaprakAr shuddhanayakI pradhAnatAse kathan jAnanA chAhie ..212..
gAthArtha : — [anichChaH ] anichChakako [aparigrahaH ] aparigrahI [bhaNitaH ] kahA hai [cha ] aur [j~nAnI ] j~nAnI [pAnam ] pAnako (peyako) [na ichChati ] nahI.n chAhatA, [ten ] isaliye [saH ] vah [pAnasya ] pAnakA [aparigrahaH tu ] parigrahI nahI.n hai, ki ntu [j~nAyakaH ] (pAnakA) j~nAyak hI [bhavati ] hai .
TIkA : — ichChA parigrah hai . usako parigrah nahI.n hai — jisako ichChA nahI.n hai . ichChA to aj~nAnamayabhAv hai aur aj~nAnamay bhAv j~nAnIke nahI.n hotA, j~nAnIke j~nAnamayabhAv hI hotA hai; isaliye aj~nAnamayabhAv jo ichChA usake abhAvake kAraN j~nAnI pAnako (pAnI ityAdi peyako) nahI.n chAhatA;
Page 334 of 642
PDF/HTML Page 367 of 675
single page version
j~nAyakabhAvasya bhAvAt kevala.n pAnakasya j~nAyak evAya.n syAt .
evamAdayo.anye.api bahuprakArAH paradravyasya ye svabhAvAstAn sarvAnev nechChati j~nAnI, ten j~nAninaH sarveShAmapi paradravyabhAvAnA.n parigraho nAsti . iti siddha.n j~nAnino.atyantaniShparigrahatvam . athaivamayamasheShabhAvAntaraparigrahashUnyatvAdudvAntasamastAj~nAnaH sarvatrApyatyantanirAlambo bhUtvA prati- isaliye j~nAnIke pAnakA parigrah nahI.n hai . j~nAnamay ek j~nAyakabhAvake sadbhAvake kAraN yah (j~nAnI) pAnakA keval j~nAyak hI hai .
gAthArtha : — [evamAdikAn tu ] ityAdik [vividhAn ] anek prakArake [sarvAn bhAvAn cha ] sarva bhAvo.nko [j~nAnI ] j~nAnI [na ichChati ] nahI.n chAhatA; [sarvatra nirAlambaH tu ] sarvatra (sabhIme.n.n) nirAlamba vah [niyataH j~nAyakabhAvaH ] nishchit j~nAyakabhAv hI hai .
TIkA : — ityAdik anya bhI anek prakArake jo paradravyake svabhAv hai.n un sabhIko j~nAnI nahI.n chAhatA, isaliye j~nAnIke samasta paradravyake bhAvo.nkA parigrah nahI.n hai . isaprakAr j~nAnIke atyanta niShparigrahatva siddha huA .
ab isaprakAr, samasta anya bhAvo.nke parigrahase shUnyatvake kAraN jisane samasta aj~nAnakA vaman kar DAlA hai aisA yah (j~nAnI), sarvatra atyanta nirAlamba hokar, niyat Ta.nkotkIrNa ek j~nAyakabhAv rahatA huA, sAkShAt vij~nAnaghan AtmAkA anubhav karatA hai .
Page 335 of 642
PDF/HTML Page 368 of 675
single page version
niyataTa.nkotkIrNaikaj~nAyakabhAvaH san sAkShAdvij~nAnaghanamAtmAnamanubhavati .
(svAgatA) pUrvabaddhanijakarmavipAkAd j~nAnino yadi bhavatyupabhogaH . tadbhavatvath cha rAgaviyogA- nnUnameti na parigrahabhAvam ..146..
bhAvArtha : — puNya, pAp, ashan, pAn ityAdi samasta anyabhAvo.nkA j~nAnIko parigrah nahI.n hai, kyo.nki samasta parabhAvo.nko hey jAne tab usakI prAptikI ichChA nahI.n hotI .★..214..
shlokArtha : — [pUrvabaddha-nij-karma-vipAkAd ] pUrvabaddha apane karmake vipAkake kAraN [j~nAninaH yadi upabhogaH bhavati tat bhavatu ] j~nAnIke yadi upabhog ho to ho, [ath cha ] para.ntu [rAgaviyogAt ] rAgake viyog ( – abhAv)ke kAraN [nUnam ] vAstavame.n [parigrahabhAvam na eti ] vah upabhog parigrahabhAvako prApta nahI.n hotA .
bhAvArtha : — pUrvabaddha karmakA uday Ane par jo upabhogasAmagrI prApta hotI hai use yadi aj~nAnamay rAgabhAvase bhogA jAye to vah upabhog parigrahatvako prApta ho . parantu j~nAnIke aj~nAnamay rAgabhAv nahI.n hotA . vah jAnatA hai ki jo pahale bA.NdhA thA vah udayame.n A gayA aur ChUT gayA; ab mai.n use bhaviShyame.n nahI.n chAhatA . isaprakAr j~nAnIke rAgarUp ichChA nahI.n hai, isaliye usakA upabhog parigrahatvako prApta nahI.n hotA .146.
bhAvako Cho.D.h.h diyA, aur isaprakAr samasta aj~nAnako dUr kar diyA tathA j~nAnasvarUp AtmAkA anubhav kiyA .
Page 336 of 642
PDF/HTML Page 369 of 675
single page version
karmodayopabhogastAvat atItaH pratyutpanno.anAgato vA syAt . tatrAtItastAvat atItatvAdev sa na parigrahabhAva.n bibharti . anAgatastu AkA.nkShyamAN ev parigrahabhAva.n bibhR^iyAt . pratyutpannastu sa kil rAgabuddhayA pravartamAn ev tathA syAt . na cha pratyutpannaH karmodayopabhogo j~nAnino rAgabuddhayA pravartamAno dR^iShTaH, j~nAnino.aj~nAnamayabhAvasya rAgabuddherabhAvAt . viyogabuddhayaiv kevala.n pravartamAnastu sa kil na parigrahaH syAt . tataH pratyutpannaH karmodayopabhogo j~nAninaH parigraho na bhavet . anAgatastu sa kil j~nAnino nAkA.nkShit ev, j~nAnino.aj~nAnamay- bhAvasyAkA.nkShAyA abhAvAt . tato.anAgato.api karmodayopabhogo j~nAninaH parigraho na bhavet .
gAthArtha : — [utpannodayabhogaH ] jo utpanna (arthAt vartamAn kAlake) udayakA bhog hai [saH ] vah, [tasya ] j~nAnIke [nityam ] sadA [viyogabuddhayA ] viyogabuddhise hotA hai [cha ] aur [anAgatasya udayasya ] AgAmI udayakI [j~nAnI ] j~nAnI [kA.nkShAm ] vA.NChA [na karoti ] nahI.n karatA .
TIkA : — karmake udayakA upabhog tIn prakArakA hotA hai — atIt, vartamAn aur bhaviShya kAlakA . iname.nse pahalA, jo atIt upabhog hai vah atItatA- (vyatIt ho chukA hone)ke kAraN hI parigrahabhAvako dhAraN nahI.n karatA . bhaviShyakA upabhog yadi vA.NChAme.n AtA ho to hI vah parigrahabhAvako dhAraN karatA hai; aur jo vartamAn upabhog hai vah yadi rAgabuddhise ho rahA ho to hI parigrahabhAvako dhAraN karatA hai .
vartamAn karmoday-upabhog j~nAnIke rAgabuddhise pravartamAn dikhAI nahI.n detA, kyo.nki j~nAnIke aj~nAnamayabhAv jo rAgabuddhi usakA abhAv hai; aur keval viyogabuddhi(heyabuddhi)se hI pravartamAn vah vAstavame.n parigrah nahI.n hai . isaliye vartamAn karmoday-upabhog j~nAnIke parigrah nahI.n hai ( – parigraharUp nahI.n hai) .
anAgat upabhog to vAstavame.n j~nAnIke vA.NChit hI nahI.n hai, (arthAt j~nAnIko usakI vA.NChA hI nahI.n hotI) kyo.nki j~nAnIke aj~nAnamay bhAv – vA.NChAkA abhAv hai . isaliye anAgat karmoday- upabhog j~nAnIke parigrah nahI.n hai ( – parigraharUp nahI.n hai) .
bhAvArtha : — atIt karmoday-upabhog to vyatIt hI ho chukA hai . anAgat upabhogakI vA.NChA nahI.n hai; kyo.nki j~nAnI jis karmako ahitarUp jAnatA hai usake AgAmI udayake bhogakI vA.NChA kyo.n karegA ? vartamAn upabhogake prati rAg nahI.n hai, kyo.nki vah jise hey jAnatA hai usake prati rAg kaise
Page 337 of 642
PDF/HTML Page 370 of 675
single page version
j~nAnI hi tAvad dhruvatvAt svabhAvabhAvasya Ta.nkotkIrNaikaj~nAyakabhAvo nityo bhavati, yau tu vedyavedakabhAvau tau tUtpannapradhva.nsitvAdvibhAvabhAvAnA.n kShaNikau bhavataH . tatra yo bhAvaH kA.nkShamANa.n vedyabhAva.n vedayate sa yAvadbhavati tAvatkA.nkShamANo vedyo bhAvo vinashyati; tasmin vinaShTe vedako bhAvaH ho sakatA hai ? isaprakAr j~nAnIke jo trikAl sambandhI karmodayakA upabhog hai vah parigrah nahI.n hai . j~nAnI vartamAname.n jo upabhogake sAdhan ekatrit karatA hai vah to jo pI.DA nahI.n sahI jA sakatI usakA upachAr karatA hai — jaise rogI rogakA upachAr karatA hai . yah ashaktikA doSh hai ..215..
ab prashna hotA hai ki j~nAnI anAgat karmoday-upabhogakI vA.NChA kyo.n nahI.n karatA ? usakA uttar yah hai : —
gAthArtha : — [yaH vedayate ] jo bhAv vedan karatA hai (arthAt vedak bhAv) aur [vedyate ] jo bhAv vedan kiyA jAtA hai (arthAt vedyabhAv) [ubhayam ] ve dono.n bhAv [samaye samaye ] samay samay par [vinashyati ] naShTa ho jAte hai.n — [tadj~nAyakaH tu ] aisA jAnanevAlA [j~nAnI ] j~nAnI [ubhayam api ] un dono.n bhAvo.nkI [kadApi ] ka bhI bhI [na kA.nkShati ] vA.NChA nahI.n karatA .
TIkA : — j~nAnI to, svabhAvabhAvakA dhruvatva honese, Ta.nkotkIrNa ek j~nAyakabhAvasvarUp nitya hai; aur jo 1vedya-vedak (do) bhAv hai.n ve, vibhAvabhAvo.nkA utpanna-vinAshatva honese, kShaNik hai . vahA.N jo bhAv kA.nkShamAN (arthAt vA.NChA karanevAlA) aise vedyabhAvakA vedan karatA hai arthAt vedyabhAvakA anubhav karanevAlA hai vah (vedakabhAv) jab tak utpanna hotA hai tab tak kA.nkShamAN (arthAt vA.NChA karanevAlA) vedyabhAv vinaShTa ho jAtA hai; usake vinaShTa ho jAne par, vedakabhAv kisakA vedan karegA ? yadi yah kahA jAye ki kA.nkShamAN vedyabhAvake bAd utpanna honevAle anya 1 vedya = vedaname.n Ane yogya . vedak = vedanevAlA; anubhav karanevAlA .
Page 338 of 642
PDF/HTML Page 371 of 675
single page version
ki.n vedayate ? yadi kA.nkShamANavedyabhAvapR^iShThabhAvinamanya.n bhAva.n vedayate, tadA tadbhavanAtpUrva.n sa vinashyati; kasta.n vedayate ? yadi vedakabhAvapR^iShThabhAvI bhAvo.anyasta.n vedayate, tadA tadbhavanAtpUrva.n sa vinashyati; ki.n sa vedayate ? iti kA.nkShamANabhAvavedanAnavasthA . tA.n cha vijAnan j~nAnI na ki.nchidev kA.nkShati .
(svAgatA) vedyavedakavibhAvachalatvAd vedyate na khalu kA.nkShitamev . ten kA.nkShati na ki.nchan vidvAn sarvato.apyativirakti mupaiti ..147..
vah vedakabhAv naShTa ho jAtA hai; tab phi ra us dUsare vedyabhAvakA kaun vedan karegA ? yadi yah kahA
jAye ki vedanabhAvake bAd utpanna honevAlA dUsarA vedakabhAv usakA vedan karatA hai, to (vahA.N aisA
hai ki) is dUsare vedakabhAvake utpanna honese pUrva hI vah vedyabhAv vinaShTa ho jAtA hai; tab phi ra
vah dUsarA vedakabhAv kisakA vedan karegA ? isaprakAr kA.nkShamAN bhAvake vedanakI anavasthA hai .
bhAvArtha : — vedakabhAv aur vedyabhAvame.n kAl bhed hai . jab vedakabhAv hotA hai tab vedyabhAv nahI.n hotA aur jab vedyabhAv hotA hai tab vedakabhAv nahI.n hotA . jab vedakabhAv AtA hai tab vedyabhAv vinaShTa ho chukatA hai; tab phi ra vedakabhAv kisakA vedan karegA ? aur jab vedyabhAv AtA hai tab vedakabhAv vinaShTa ho chukatA hai; tab phi ra vedakabhAvake binA vedyakA kaun vedan karegA ? aisI avyavasthAko jAnakar j~nAnI svaya.n j~nAtA hI rahatA hai, vA.NChA nahI.n karatA .
yahA.N prashna hotA hai ki — AtmA to nitya hai, isaliye vah dono.n bhAvo.nkA vedan kar sakatA hai; tab phi ra j~nAnI vA.NChA kyo.n na kare ? samAdhAn — vedya-vedakabhAv vibhAvabhAv hai, svabhAvabhAv nahI.n, isaliye ve vinashvar hai.n . ataH vA.NChA karanevAlA vedyabhAv jab tak AtA hai tab tak vedakabhAv (bhoganevAlA bhAv) naShTa ho jAtA hai, aur dUsarA vedakabhAv Aye tab tak vedyabhAv naShTa ho jAtA hai; isaprakAr vA.NChit bhog to nahI.n hotA . isaliye j~nAnI niShphal vA.NChA kyo.n kare ? jahA.N manovA.NChitakA vedan nahI.n hotA vahA.N vA.NChA karanA aj~nAn hai ..216..
shlokArtha : — [vedya-vedak-vibhAv-chalatvAt ] vedya-vedak rUp vibhAvabhAvo.nkI chalatA (asthiratA) honese [khalu ] vAstavame.n [kA.nkShitam ev vedyate na ] vA.NChitakA vedan nahI.n hotA;
Page 339 of 642
PDF/HTML Page 372 of 675
single page version
ih khalvadhyavasAnodayAH katare.api sa.nsAraviShayAH, katera.api sharIraviShayAH . tatra yatare sa.nsAraviShayAH tatare bandhanimittAH, yatare sharIraviShayAstatare tUpabhoganimittAH . yatare bandha- nimittAstatare rAgadveShamohAdyAH, yatare tUpabhoganimittAstatare sukhaduHkhAdyAH . athAmIShu sarveShvapi j~nAnino nAsti rAgaH, nAnAdravyasvabhAvatven Ta.nkotkIrNaik j~nAyakabhAvasvabhAvasya tasya tatpratiShedhAt . [ten ] isaliye [vidvAn ki~nchan kA.nkShati na ] j~nAnI kuCh bhI vA.NChA nahI.n karatA; [sarvataH api ativiraktim upaiti ] sabake prati atyanta viraktatAko (vairAgyabhAvako) prApta hotA hai .
bhAvArtha : — anubhavagochar vedya-vedak vibhAvo.nme.n kAl bhed hai, unakA milAp nahI.n hotA, (kyo.nki ve karmake nimittase hote hai.n, isaliye asthir hai.n); isaliye j~nAnI AgAmI kAl sambandhI vA.NChA kyo.n kare ? .147.
gAthArtha : — [bandhopabhoganimitteShu ] ba.ndh aur upabhogake nimittabhUt [sa.nsAradehaviShayeShu ] sa.nsArasambandhI aur dehasambandhI [adhyavasAnodayeShu ] adhyavasAnake udayo.nme.n [j~nAninaH ] j~nAnIke [rAgaH ] rAg [na ev utpadyate ] utpanna hI nahI.n hotA .
TIkA : — is lokame.n jo adhyavasAnake uday hai.n ve kitane hI to sa.nsArasambandhI hai.n aur kitane hI sharIrasambandhI hai.n . uname.nse jitane sa.nsArasambandhI hai.n utane bandhake nimitta hai.n aur jitane sharIrasambandhI hai.n utane upabhogake nimitta hai.n . jitane bandhake nimitta hai.n utane to rAgadveShamohAdik hai.n aur jitane upabhogake nimitta hai.n utane sukhaduHkhAdik hai.n . in sabhIme.n j~nAnIke rAg nahI.n hai; kyo.nki ve sabhI nAnA dravyo.nke svabhAv hai.n isaliye, Ta.nkotkIrNa ek
Page 340 of 642
PDF/HTML Page 373 of 675
single page version
(svAgatA) j~nAnino na hi parigrahabhAva.n karma rAgarasarikta tayaiti . ra.ngayukti rakaShAyitavastre- .asvIkR^itaiv hi bahirluThatIh ..148..
sarvarAgarasavarjanashIlaH .
karmamadhyapatito.api tato na ..149..
bhAvArtha : — jo adhyavasAnake uday sa.nsAr sambandhI hai.n aur bandhanake nimitta hai.n ve to rAg, dveSh, moh ityAdi hai.n tathA jo adhyavasAnake uday deh sambandhI hai.n aur upabhogake nimitta hai.n ve sukh, duHkh ityAdi hai.n . ve sabhI (adhyavasAnake uday), nAnA dravyo.nke (arthAt pudgaladravya aur jIvadravya jo ki sa.nyogarUp hai.n, unake) svabhAv hai.n; j~nAnIkA to ek j~nAyakasvabhAv hai . isaliye j~nAnIke unakA niShedh hai; ataH j~nAnIko unake prati rAg – prIti nahI.n hai . paradravya, parabhAv sa.nsArame.n bhramaNake kAraN hai.n; yadi unake prati prIti kare to j~nAnI kaisA ?..217..
shlokArtha : — [ih akaShAyitavastre ] jaise lodh aur phi TakarI ityAdise joe kasAyalA nahI.n kiyA gayA ho aise vastrame.n [ra.ngayuktiH ] ra.ngakA sa.nyog, [asvIkR^itA ] vastrake dvArA a.ngIkAr na kiyA jAnese, [bahiH ev hi luThati ] U par hI lauTatA hai (rah jAtA hai) — vastrake bhItar pravesh nahI.n karatA, [j~nAninaH rAgarasariktatayA karma parigrahabhAva.n na hi eti ] isIprakAr j~nAnI rAgarUp rasase rahit hai, isaliye karmodayakA bhog use parigrahatvako prApta nahI.n hotA .
bhAvArtha : — jaise lodh aur phi TakarI ityAdike lagAye binA vastrame.n ra.ng nahI.n cha.DhtA usIprakAr rAgabhAvake binA j~nAnIke karmodayakA bhog parigrahatvako prApta nahI.n hotA .148.
shlokArtha : — [yataH ] kyo.nki [j~nAnavAn ] j~nAnI [svarasataH api ] nij rasase hI [sarvarAgarasavarjanashIlaH ] sarva rAgarasake tyAgarUp svabhAvavAlA [syAt ] hai, [tataH ] isaliye
Page 341 of 642
PDF/HTML Page 374 of 675
single page version
yathA khalu kanaka.n kardamamadhyagatamapi kardamen na lipyate, tadalepasvabhAvatvAt, tathA kil [eShaH ] vah [karmamadhyapatitaH api ] karmake bIch pa.DA huA bhI [sakalakarmabhiH ] sarva karmo.nse [na lipyate ] lipta nahI.n hotA .149.
gAthArtha : — [j~nAnI ] j~nAnI [sarvadravyeShu ] jo ki sarva dravyo.nke prati [rAgaprahAyakaH ] rAgako Cho.DnevAlA hai vah [karmamadhyagataH ] ka rmake madhyame.n rahA huA ho [tu ] to bhI [rajasA ] ka rmarUp rajase [no lipyate ] lipta nahI.n hotA — [yathA ] jaise [kanakam ] sonA [kardamamadhye ] kIcha.Dke bIch pa.DA huA ho to bhI lipta nahI.n hotA . [punaH ] aur [aj~nAnI ] aj~nAnI [sarvadravyeShu ] jo ki sarva dravyo.nke prati [raktaH ] rAgI hai vah [karmamadhyagataH ] ka rmake madhya rahA huA [karmarajasA ] ka rmarajase [lipyate tu ] lipta hotA hai — [yathA ] jaise [loham ] lohA [kardamamadhye ] kIcha.Dke bIch rahA huA lipta ho jAtA haiai (arthAt use ja.ng lag jAtI hai) .
Page 342 of 642
PDF/HTML Page 375 of 675
single page version
j~nAnI karmamadhyagato.api karmaNA na lipyate, sarvaparadravyakR^itarAgatyAgashIlatve sati tadalep- svabhAvatvAt . yathA loha.n kardamamadhyagata.n satkardamen lipyate, tallepasvabhAvatvAt, tathA kilAj~nAnI karmamadhyagataH san karmaNA lipyate, sarvaparadravyakR^itarAgopAdAnashIlatve sati tallepasvabhAvatvAt .
j~nAnin bhu.nkShva parAparAdhajanito nAstIh bandhastav ..150..
vAstavame.n j~nAnI karmake madhya rahA huA ho tathApi vah karmase lipta nahI.n hotA, kyo.nki sarva paradravyake
prati kiye jAnevAlA rAg usakA tyAgarUp svabhAvapanA honese j~nAnI karmase alipta rahaneke
svabhAvavAlA hai . jaise kIcha.Dke bIch pa.DA huA lohA kIcha.Dse lipta ho jAtA hai, (arthAt usame.n
karmake madhya rahA huA karmase lipta ho jAtA hai, kyo.nki sarva paradravyake prati kiye jAnevAlA rAg
usakA grahaNarUp svabhAvapanA honese aj~nAnI karmase lipta honeke svabhAvavAlA hai .
bhAvArtha : — jaise kIcha.Dme.n pa.De hue soneko ja.ng nahI.n lagatI aur loheko lag jAtI hai, usIprakAr karmake madhya rahA huA j~nAnI karmase nahI.n ba.NdhatA tathA aj~nAnI ba.Ndh jAtA hai . yah j~nAn -aj~nAnakI mahimA hai ..218-219..
shlokArtha : — [ih ] is lok me.n [yasya yAdrak yaH hi svabhAvaH tAdrak tasya vashataH asti ] jis vastukA jaisA svabhAv hotA hai usakA vaisA svabhAv us vastuke apane vashase hI (apane AdhIn hI) hotA hai . [eShaH ] aisA vastukA jo svabhAv vah, [paraiH ] paravastuo.nke dvArA [katha.nchan api hi ] kisI bhI prakArase [anyAdrashaH ] anya jaisA [kartu.n na shakyate ] nahI.n kiyA jA sakatA . [hi ] isaliye [santata.n j~nAna.n bhavat ] jo nirantar j~nAnarUp pariNamit hotA hai vah [kadAchan api aj~nAna.n na bhavet ] ka bhI bhI aj~nAn nahI.n hotA; [j~nAnin ] isaliye he j~nAnI ! [bhu.nkShva ] tU (ka rmodayajanit) upabhogako bhog, [ih ] is jagatame.n [par-aparAdh-janitaH bandhaH tav nAsti ] parake aparAdhase utpanna honevAlA bandha tujhe nahI.n hai (arthAt parake aparAdhase tujhe bandha nahI.n hotA) .
Page 343 of 642
PDF/HTML Page 376 of 675
single page version
j~nAnarUp pariNamit hotA hai use paradravya aj~nAnarUp kabhI bhI pariNamit nahI.n karA sakatA . aisA honese yahA.N j~nAnIse kahA hai ki — tujhe parake aparAdhase bandha nahI.n hotA, isaliye tU upabhogako bhog . tU aisI sha.nkA mat kar ki upabhogake bhoganese mujhe bandha hogA . yadi aisI sha.nkA karegA to ‘paradravyase AtmAkA burA hotA hai’ aisI mAnyatAkA prasa.ng A jAyegA . isaprakAr yahA.N paradravyase apanA burA honA mAnanekI jIvakI sha.nkA miTAI hai; yah nahI.n samajhanA chAhiye ki bhog bhoganekI preraNA karake svachCha.nd kar diyA hai . svechChAchArI honA to aj~nAnabhAv hai yah Age kahe.nge .150.
Page 344 of 642
PDF/HTML Page 377 of 675
single page version
yathA khalu sha.nkhasya paradravyamupabhu.njAnasyApi na pareN shvetabhAvaH kR^iShNaH kartu.n shakyet, parasya parabhAvatvanimittatvAnupapatteH, tathA kil j~nAninaH paradravyamupabhu.njAnasyApi na pareN j~nAnamaj~nAna.n kartu.n shakyet, parasya parabhAvatvanimittatvAnupapatteH . tato j~nAninaH parAparAdhanimitto nAsti bandhaH .
gAthArtha : — [sha.nkhasya ] jaise sha.nkh [vividhAni ] anek prakArake [sachittAchittamishritAni ] sachitta, achitta aur mishra [dravyANi ] dravyo.nko [bhu~njAnasya api ] bhogatA hai — khAtA hai tathApi [shvetabhAvaH ] usakA shvetabhAv [kR^iShNakaH kartu.n na api shakyate ] (kisIke dvArA) kAlA nahI.n kiyA jA sakatA, [tathA ] isIprakAr [j~nAninaH api ] j~nAnI bhI [vividhAni ] anek prakArake [sachittAchittamishritAni ] sachitta, achitta aur mishra [dravyANi ] dravyo.nko [bhu~njAnasya api ] bhoge tathApi usake [j~nAna.n ] j~nAnako [aj~nAnatA.n netum na shakyam ] (kisIke dvArA) aj~nAnarUp nahI.n kiyA jA sakatA .
[yadA ] jab [saH ev sha.nkhaH ] vahI sha.nkh (svaya.n) [taka.n shvetasvabhAva.n ] us shvet svabhAvako [prahAy ] Cho.Dkar [kR^iShNabhAva.n gachChet ] kR^i ShNabhAvako prApta hotA hai (kR^i ShNarUp pariNamit hotA hai) [tadA ] tab [shuklatva.n prajahyAt ] shuklatvako Cho.D.h.h detA hai (arthAt kAlA ho jAtA hai), [tathA ] isIprakAr [khalu ] vAstavame.n [j~nAnI api ] j~nAnI bhI (svaya.n) [yadA ] jab [taka.n j~nAnasvabhAva.n ] us j~nAnasvabhAvako [prahAy ] Cho.Dkar [aj~nAnen ] aj~nAnarUp [pariNataH ] pariNamit hotA hai [tadA ] tab [aj~nAnatA.n ] aj~nAnatAko [gachChet ] prApta hotA hai .
TIkA : — jaise yadi sha.nkh paradravyako bhoge – khAye tathApi usakA shvetapan parake dvArA kAlA nahI.n kiyA jA sakatA, kyo.nki par arthAt paradravya kisI dravyako parabhAvasvarUp karanekA nimitta (arthAt kAraN) nahI.n ho sakatA, isIprakAr yadi j~nAnI paradravyako bhoge to bhI usakA j~nAn parake
Page 345 of 642
PDF/HTML Page 378 of 675
single page version
yathA cha yadA sa ev sha.nkhaH paradravyamupabhu.njAno.anupabhu.njAno vA shvetabhAva.n prahAy svayamev kR^iShNabhAven pariNamate tadAsya shvetabhAvaH svaya.nkR^itaH kR^iShNabhAvaH syAt, tathA yadA sa ev j~nAnI paradravyamupabhu.njAno.anupabhu.njAno vA j~nAna.n prahAy svayamevAj~nAnen pariNamate tadAsya j~nAna.n svaya.nkR^itamaj~nAna.n syAt . tato j~nAnino yadi (ba.ndhaH) svAparAdhanimitto bandhaH .
bhu.nkShe hanta na jAtu me yadi para.n durbhukta evAsi bhoH .
j~nAna.n sanvas bandhameShyaparathA svasyAparAdhAd dhruvam ..151..
karanekA nimitta nahI.n ho sakatA . isaliye j~nAnIko parake aparAdhake nimittase bandha nahI.n hotA .
aur jab vahI sha.nkh, paradravyako bhogatA huA athavA na bhogatA huA, shvetabhAvako Cho.Dkar svayamev kR^iShNarUp pariNamit hotA hai tab usakA shvetabhAv svaya.nkR^it kR^iShNabhAv hotA hai (arthAt svayamev kiye gaye kR^iShNabhAvarUp hotA hai), isIprakAr jab vah j~nAnI, paradravyako bhogatA huA athavA na bhogatA huA, j~nAnako Cho.Dkar svayamev aj~nAnarUp pariNamit hotA hai tab usakA j~nAn svaya.nkR^it aj~nAn hotA hai . isaliye j~nAnIke yadi (bandha) ho to vah apane hI aparAdhake nimittase (arthAt svaya.n hI aj~nAnarUp pariNamit ho tab) bandha hotA hai .
bhAvArtha : — jaise shvet sha.nkh parake bhakShaNase kAlA nahI.n hotA, kintu jab vah svaya.n hI kAlimArUp pariNamit hotA hai tab kAlA ho jAtA hai, isIprakAr j~nAnI parake upabhogase aj~nAnI nahI.n hotA, kintu jab svaya.n hI aj~nAnarUp pariNamit hotA hai tab aj~nAnI hotA hai aur tab bandha karatA hai ..220 se 223..
shlokArtha : — [j~nAnin ] he j~nAnI, [jAtu kichi.nt karma kartum uchita.n na ] tujhee ka bhI koI bhI karma ka ranA uchit nahI.n hai [tathApi ] tathApi [yadi uchyate ] yadi tU yah kahe ki ‘‘[para.n me jAtu na, bhu.nkShe ] paradravya merA ka bhI bhI nahI.n hai aur mai.n use bhogatA hU.N.n’’, [bhoH durbhuktaH ev asi ] to tujhase ka hA jAtA hai ki he bhAI, tU kharAb prakArase bhoganevAlA hai; [hanta ] jo terA nahI.n hai use tU bhogatA hai yah mahA khedakI bAt hai ! [yadi upabhogataH bandhaH na syAt ] yadi tU ka he ki ‘siddhAntame.n yah kahA hai ki paradravyake upabhogase bandha nahI.n hotA, isaliye bhogatA hU.N ’, [tat ki.n
Page 346 of 642
PDF/HTML Page 379 of 675
single page version
kurvANaH phalalipsurev hi phala.n prApnoti yatkarmaNaH .
kurvANo.api hi karma tatphalaparityAgaikashIlo muniH ..152..
te kAmachAraH asti ] to kyA tujhe bhoganekI ichChA hai ? [j~nAna.n san vas ] tU j~nAnarUp hokar ( – shuddha svarUpame.n) nivAs ka ra, [aparathA ] anyathA (arthAt yadi bhoganekI ichChA ka regA — aj~nAnarUp pariNamit hogA to) [dhruvam svasya aparAdhAt bandham eShi ] tU nishchayataH apane aparAdhase bandhako prApta hogA .
bhAvArtha : — j~nAnIko karma to karanA hI uchit nahI.n hai . yadi paradravya jAnakar bhI use bhoge to yah yogya nahI.n hai . paradravyake bhoktAko to jagatame.n chor kahA jAtA hai, anyAyI kahA jAtA hai . aur jo upabhogase bandha nahI.n kahA so to, j~nAnI ichChAke binA hI parakI jabaradastIse udayame.n Aye hueko bhogatA hai vahA.N use bandha nahI.n kahA . yadi vah svaya.n ichChAse bhoge tab to svaya.n aparAdhI huA aur tab use bandha kyo.n na ho ? .151.
shlokArtha : — [yat kil karma ev kartAra.n svaphalen balAt no yojayet ] ka rma hI usake ka rtAko apane phalake sAth balAt nahI.n jo.DtA (ki tU mere phalako bhog), [phalalipsuH ev hi kurvANaH karmaNaH yat phala.n prApnoti ] ❃
phalako pAtA hai; [j~nAna.n san ] isalie j~nAnarUp rahatA huA aur [tad-apAsta-rAgarachanaH ] jisane ka rmake prati rAgakI rachanA dUr kI hai aisA [muniH ] muni, [tat-phal-parityAg-ek-shIlaH ] ka rmaphalake parityAgarUp hI ek svabhAvavAlA honese, [karma kurvANaH api hi ] ka rma ka ratA huA bhI [karmaNA no badhyate ] ka rmase nahI.n bandhatA .
bhAvArtha : — karma to kartAko balAt apane phalake sAth nahI.n jo.DtA, kintu jo karmako karatA huA usake phalakI ichChA karatA hai vahI usakA phal pAtA hai . isaliye jo j~nAnarUp vartatA hai aur binA hI rAgake karma karatA hai vah muni karmase nahI.n ba.NdhatA, kyo.nki use karmaphalakI ichChA nahI.n hai .152. ❃karmakA phal arthAt (1) ra.njit pariNAm, athavA (2) sukh ( – ra.njit pariNAm) ko utpanna karanevAlA
Page 347 of 642
PDF/HTML Page 380 of 675
single page version
gAthArtha : — [yathA ] jaise [ih ] is jagatame.n [kaH api puruShaH ] koI bhI puruSh [vR^ittinimitta.n tu ] AjIvikAke lie [rAjAnam ] rAjAkI [sevate ] sevA karatA hai [tad ] to [saH