Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Kalash: 222-227 ; Gatha: 383-389.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 29 of 34

 

Page 528 of 642
PDF/HTML Page 561 of 675
single page version

ashubhaH shubho vA shabdo na tvA.n bhaNati shR^iNu mAmiti sa ev .
na chaiti vinirgrahItu.n shrotraviShayamAgata.n shabdam ..375..
ashubha.n shubha.n vA rUpa.n na tvA.n bhaNati pashya mAmiti sa ev .
na chaiti vinirgrahItu.n chakShurviShayamAgata.n rUpam ..376..
ashubhaH shubho vA gandho na tvA.n bhaNati jighra mAmiti sa ev .
na chaiti vinirgrahItu.n ghrANaviShayamAgata.n gandham ..377..
ashubhaH shubho vA raso na tvA.n bhaNati rasay mAmiti sa ev .
na chaiti vinirgrahItu.n rasanaviShayamAgata.n tu rasam ..378..
[pudgaladravya.n ] pudgaladravya [shabdatvapariNata.n ] shabdarUpase pariNamit huA hai; [tasya
guNaH ] usakA guN [yadi anyaH ] yadi (tujhase) anya hai, [tasmAt ] to he aj~nAnI jIv ! [tva.n
na ki~nchit api bhaNitaH ]
tujhase kuCh bhI nahI.n kahA hai; [abuddhaH ] tU aj~nAnI hotA huA [ki.n
ruShyasi ]
kyo.n roSh karatA hai ?
[ashubhaH vA shubhaH shabdaH ] ashubh athavA shubh shabda [tvA.n na bhaNati ] tujhase yah nahI.n
kahatA ki [mAm shR^iNu iti ] ‘tU mujhe sun’; [saH ev cha ] aur AtmA bhI (apane sthAnase chyut
hokar), [shrotraviShayam Agata.n shabdam ] shrotra-indriyake viShayame.n Aye hue shabdako [vinirgrahItu.n na
eti ]
grahaN karaneko (
jAnaneko) nahI.n jAtA.
[ashubha.n vA shubha.n rUpa.n ] ashubh athavA shubh rUp [tvA.n na bhaNati ] tujhase yah nahI.n kahatA
ki [mAm pashya iti ] ‘tU mujhe dekh’; [saH ev cha ] aur AtmA bhI (apane sthAnase ChUTakar),
[chakShurviShayam Agata.n ] chakShu-indriyake viShayame.n Aye hue [rUpam ] rUpako [vinirgrahItu.n na eti ]
grahaN karaneko nahI.n jAtA
.
[ashubhaH vA shubhaH gandhaH ] ashubh athavA shubh gandha [tvA.n na bhaNati ] tujhase yah nahI.n
kahatI ki [mAm jighra iti ] ‘tU mujhe sU.ngh’; [saH ev cha ] aur AtmA bhI [ghrANaviShayam Agata.n
ga.ndham ]
dhrANaindriyake viShayame.n AI huI ga.ndhako [vinirgrahItu.n na eti ] (apane sthAnase chyut hokar)
grahaN karane nahI.n jAtA
.
[ashubhaH vA shubhaH rasaH ] ashubh athavA shubh ras [tvA.n na bhaNati ] tujhase yah nahI.n kahatA
ki [mAm rasay iti ] ‘tU mujhe chakh’; [saH ev cha ] aur AtmA bhI [rasanaviShayam Agata.n tu
rasam ]
rasanA-indriyake viShayame.n Aye huye rasako (apane sthAnase chyut hokar), [vinirgrahItu.n na
eti ]
grahaN karane nahI.n jAtA
.

Page 529 of 642
PDF/HTML Page 562 of 675
single page version

ashubhaH shubho vA sparsho na tvA.n bhaNati spR^ish mAmiti sa ev .
na chaiti vinirgrahItu.n kAyaviShayamAgata.n sparsham ..379..
ashubhaH shubho vA guNo na tvA.n bhaNati budhyasva mAmiti sa ev .
na chaiti vinirgrahItu.n buddhiviShayamAgata.n tu guNam ..380..
ashubha.n shubha.n vA dravya.n na tvA.n bhaNati budhyasva mAmiti sa ev .
na chaiti vinirgrahItu.n buddhiviShayamAgata.n dravyam ..381..
etattu j~nAtvA upashama.n naiv gachChati mUDhaH .
vinirgrahamanAH parasya cha svaya.n cha buddhi.n shivAmaprAptaH ..382..
yatheh bahirartho ghaTapaTAdiH, devadatto yaj~nadattamiv haste gR^ihItvA, ‘mA.n prakAshay’ iti
svaprakAshane na pradIpa.n prayojayati, na cha pradIpo.apyayaHkAntopalakR^iShTAyaHsUchIvat svasthAnAtprachyutya
67
[ashubhaH vA shubhaH sparshaH ] ashubh athavA shubh sparsha [tvA.n na bhaNati ] tujhase yah nahI.n
kahatA ki [mAm sparsha iti ] ‘tU mujhe sparsha kar’; [saH ev cha ] aur AtmA bhI, [kAyaviShayam
Agata.n sparsham ]
kAyake (-sparshendriyake) viShayame.n Aye hue sparshako (apane sthAnase chyut
hokar), [vinirgrahItu.n na eti ] grahaN karane nahI.n jAtA
.
[ashubhaH vA shubhaH guNaH ] ashubh athavA shubh guN [tvA.n na bhaNati ] tujhase yah nahI.n kahatA
ki [mAm budhyasva iti ] ‘tU mujhe jAn’; [saH ev cha ] aur AtmA bhI (apane sthAnase chyut
hokar), [buddhiviShayam Agata.n tu guNam ] buddhike viShayame.n Aye hue guNako [vinirgrahItu.n na eti ]
grahaN karane nahI.n jAtA
.
[ashubha.n vA shubha.n dravya.n ] ashubh athavA shubh dravya [tvA.n na bhaNati ] tujhase yah nahI.n kahatA
ki [mAm budhyasva iti ] ‘tU mujhe jAn’; [saH ev cha ] aur AtmA bhI (apane sthAnase chyut
hokar), [buddhiviShayam Agata.n dravyam ] buddhike viShayame.n Aye hue dravyako [vinirgrahItu.n na eti ]
grahaN karane nahI.n jAtA
.
[etat tu j~nAtvA ] aisA jAnakar bhI [mUDhaH ] mUDh jIv [upashama.n na ev gachChati ]
upashamako prApta nahI.n hotA; [cha ] aur [shivAm buddhi.n aprAptaH cha svaya.n ] shiv buddhiko
(kalyANakArI buddhiko, samyagj~nAnako) na prApta huA svaya.n [parasya vinirgrahamanAH ] parako grahaN
karanekA man karatA hai
.
TIkA :pratham dR^iShTAnta kahate hai.n : is jagatame.n bAhyapadArthaghaTapaTAdi, jaise devadatta
nAmak puruSh yaj~nadatta nAmak puruShako hAth paka.Dkar kisI kAryame.n lagAtA hai isIprakAr,

Page 530 of 642
PDF/HTML Page 563 of 675
single page version

ta.n prakAshayitumAyAti; kintu vastusvabhAvasya pareNotpAdayitumashakyatvAt paramutpAdayitumashaktatvAchcha
yathA tadasannidhAne tathA tatsannidhAne.api svarUpeNaiv prakAshate
. svarUpeNaiv prakAshamAnasya chAsya
vastusvabhAvAdev vichitrA.n pariNatimAsAdayan kamanIyo.akamanIyo vA ghaTapaTAdirna manAgapi
vikriyAyai kalpyate
. tathA bahirarthAH shabdo, rUpa.n, gandho, rasaH, sparsho, guNadravye cha, devadatto
yaj~nadattamiv haste gR^ihItvA, ‘mA.n shR^iNu, mA.n pashya, mA.n jighra, mA.n rasay, mA.n spR^ish, mA.n budhyasva’
iti svaj~nAne nAtmAna.n prayojayanti, na chAtmApyayaHkAntopalakR^iShTAyaHsUchIvat svasthAnAtprachyutya tAn
j~nAtumAyAti; kintu vastusvabhAvasya pareNotpAdayitumashakyatvAt paramutpAdayitumashakta tvAchcha yathA
tadasannidhAne tathA tatsannidhAne.api svarUpeNaiv jAnIte
. svarUpeNaiv jAnatashchAsya vastusvabhAvAdev
vichitrA.n pariNatimAsAdayantaH kamanIyA akamanIyA vA shabdAdayo bahirarthA na manAgapi vikriyAyai
dIpakako svaprakAshaname.n (arthAt bAhyapadArthako prakAshit karaneke kAryame.n) nahI.n lagAtA ki ‘tU
mujhe prakAshit kar’, aur dIpak bhI lohachumbak
pAShANase khI.nchI gaI lohekI suIkI bhA.nti
apane sthAnase chyut hokar use (bAhyapadArthako) prakAshit karane nahI.n jAtA; parantu, vastusvabhAv
dUsarese utpanna nahI.n kiyA jA sakatA, isaliye tathA vastusvabhAv parako utpanna nahI.n kar sakatA
isaliye, dIpak jaise bAhyapadArthakI asamIpatAme.n apane svarUpase hI prakAshatA hai
. usIprakAr
bAhyapadArthakI samIpatAme.n bhI apane svarUpase hI prakAshatA hai (isaprakAr) apane svarUpase hI
prakAshatA hai aise dIpakako, vastusvabhAvase hI vichitra pariNatiko prApta hotA huA manohar yA
amanohar ghaTapaTAdi bAhyapadArtha ki.nchitmAtra bhI vikriyA utpanna nahI.n karatA
.
isIprakAr dArShTAnta kahate hai.n : bAhya padArthashabda, rUp, ga.ndh, ras, sparsha tathA guN aur
dravya, jaise devadatta yaj~nadattako hAth paka.Dkar kisI kAryame.n lagAtA hai usIprakAr, AtmAko
svaj~nAname.n (bAhyapadArtho.nke jAnaneke kAryame.n) nahI.n lagAte ki ‘tU mujhe sun, tU mujhe dekh, tU mujhe
sU.ngh, tU mujhe chakh, tU mujhe sparsha kar, tU mujhe jAn,’ aur AtmA bhI lohachumbak-pAShANase
khI.nchI gaI lohekI suIkI bhA.Nti apane sthAnase chyut hokar unhe.n (
bAhyapadArtho.nko) jAnaneko
nahI.n jAtA; parantu vastusvabhAv parake dvArA utpanna nahI.n kiyA jA sakatA, isaliye tathA
vastusvabhAv parako utpanna nahI.n kar sakatA isaliye, AtmA jaise bAhya padArtho.nkI asamIpatAme.n
(apane svarUpase hI jAnatA hai) usIprakAr bAhyapadArtho.nkI samIpatAme.n bhI apane svarUpase hI
jAnatA hai
. (isaprakAr) apane svarUpase hI jAnate hue us (AtmA) ko, vastusvabhAvase hI
vichitra pariNatiko prApta manohar athavA amanohar shabdAdi bAhyapadArtha ki.nchitmAtra bhI vikriyA
utpanna nahI.n karate
.

Page 531 of 642
PDF/HTML Page 564 of 675
single page version

kalpyeran . evamAtmA pradIpavat para.n prati udAsIno nityameveti vastusthitiH, tathApi yadrAgadveShau
tadaj~nAnam .
(shArdUlavikrIDit)
pUrNaikAchyutashuddhabodhamahimA bodho na bodhyAdaya.n
yAyAtkAmapi vikriyA.n tat ito dIpaH prakAshyAdiv
.
tadvastusthitibodhavandhyadhiShaNA ete kimaj~nAnino
rAgadveShamayIbhavanti sahajA.n mu.nchantyudAsInatAm
..222..
isaprakAr AtmA dIpakakI bhA.nti parake prati sadA udAsIn (arthAt sambandharahit; taTastha)
haiaisI vastusthiti hai, tathApi jo rAg-dveSh hotA hai so aj~nAn hai.
bhAvArtha :shabdAdik ja.D.h.h pudgaladravyake guN hai.n. ve AtmAse kahI.n yah nahI.n kahate, ki
‘tU hame.n grahaN kar (arthAt tU hame.n jAn)’; aur AtmA bhI apane sthAnase chyut hokar unhe.n grahaN
karaneke liye (
jAnaneke liye) unakI or nahI.n jAtA. jaise shabdAdik samIp na ho.n tab AtmA
apane svarUpase hI jAnatA hai, isaprakAr shabdAdik samIp ho.n tab bhI AtmA apane svarUpase hI
jAnatA hai
. isaprakAr apane svarUpase hI jAnanevAle aise AtmAko apane apane svabhAvase hI
pariNamit hote hue shabdAdik ki.nchitmAtra bhI vikAr nahI.n karate, jaise ki apane svarUpase hI
prakAshit honevAle dIpakako ghaTapaTAdi padArtha vikAr nahI.n karate
. aisA vastusvabhAv hai, tathApi
jIv shabdako sunakar, rUpako dekhakar, ga.ndhako sU.nghakar, rasakA svAd lekar, sparshako ChUkar, guN-
dravyako jAnakar, unhe.n achChA burA mAnakar rAg-dveSh karatA hai, vah aj~nAn hI hai
..373 se 382..
ab, isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[pUrNa-ek-achyut-shuddha-bodh-mahimA aya.n bodho ] pUrNa, ek, achyut
aur (nirvikAr) j~nAn jisakI mahimA hai aisA yah j~nAyak AtmA [tataH itaH bodhyAt ] un
(asamIpavartI) yA in (samIpavartI) j~ney padArtho.nse [kAm api vikriyA.n na yAyAt ] ki.nchit mAtra
bhI vikriyAko prApta nahI.n hotA, [dIpaH prakAshyAt iv ] jaise dIpak prakAshya (
prakAshit hone
yogya ghaTapaTAdi) padArtho.nse vikriyAko prApta nahI.n hotA. tab phi ra [tad-vastusthiti-bodh-vandhya-
dhiShaNAH ete aj~nAninaH ] jinakI buddhi aisI vastusthitike j~nAnase rahit hai, aise yah aj~nAnI jIv
[kim sahajAm udAsInatAm mu.nchanti, rAgadveShamayIbhavanti ] apanI sahaj udAsInatAko kyo.n Cho.Dte
hai.n tathA rAgadveShamay kyo.n hote hai.n ? (isaprakAr AchAryadevane soch kiyA hai
.)

Page 532 of 642
PDF/HTML Page 565 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
rAgadveShavibhAvamukta mahaso nitya.n svabhAvaspR^ishaH
pUrvAgAmisamastakarmavikalA bhinnAstadAtvodayAt
.
dUrArUDhacharitravaibhavabalAchya.nchachchidarchirmayI.n
vindanti svarasAbhiShikta bhuvanA.n j~nAnasya sa.nchetanAm
..223..
bhAvArtha :jaise dIpakakA svabhAv ghaTapaTAdiko prakAshit karanekA hai, usIprakAr j~nAnakA
svabhAv j~neyako jAnanekA hI hai. aisA vastusvabhAv hai. j~neyako jAnanemAtrase j~nAname.n vikAr nahI.n hotA.
j~neyo.nko jAnakar, unhe.n achChA-burA mAnakar, AtmA rAgIdveShIvikArI hotA hai jo ki aj~nAn hai.
isaliye AchAryadevane soch kiyA hai ki‘vastukA svabhAv to aisA hai, phi ra bhI yah AtmA aj~nAnI
hokar rAgadveSharUp kyo.n pariNamit hotA hai ? apanI svAbhAvik udAsIn-avasthArUp kyo.n nahI.n
rahatA ?’ is prakAr AchAryadevane jo soch kiyA hai so uchit hI hai, kyo.nki jab tak shubh rAg hai tab
tak prANiyo.nko aj~nAnase duHkhI dekhakar karuNA utpanna hotI hai aur usase soch bhI hotA hai
.222.
ab, AgAmI kathanakA sUchak kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[rAg-dveSh-vibhAv-mukta-mahasaH ] jinakA tej rAgadveSharUpI vibhAvase rahit
hai, [nitya.n svabhAv-spR^ishaH ] jo sadA (apane chaitanyachamatkAramAtra) svabhAvako sparsha karanevAle hai.n,
[pUrva-AgAmi-samasta-karma-vikalAH ] jo bhUtakAlake tathA bhaviShyakAlake samasta karmo.nse rahit
hai.n aur [tadAtva-udayAt bhinnAH ] jo vartamAn kAlake karmodayase bhinna hai.n, [dUr-ArUDh-charitra-
vaibhav-balAt j~nAnasya sa~nchetanAm vindanti ]
ve (
aise j~nAnI) ati prabal chAritrake vaibhavake
balase j~nAnakI sa.nchetanAkA anubhav karate hai.n[cha.nchat-chid-archirmayI.n ] jo j~nAnachetanA-chamakatI huI
chaitanyajyotimay hai aur [sva-ras-abhiShikta-bhuvanAm ] jisane apane (j~nAnarUpI) rasase samasta
lokako sI.nchA hai
.
bhAvArtha :jinakA rAg-dveSh dUr ho gayA, apane chaitanyasvabhAvako jinho.nne a.ngIkAr kiyA
aur atIt, anAgat tathA vartamAn karmakA mamatva dUr ho gayA hai aise j~nAnI sarva paradravyo.nse alag
hokar chAritra a.ngIkAr karate hai.n
. us chAritrake balase, karmachetanA aur karmaphalachetanAse bhinna jo
apanI chaitanyakI pariNamanasvarUp j~nAnachetanA hai usakA anubhav karate hai.n.
yahA.N yah tAtparya samajhanA chAhie ki :jIv pahale to karmachetanA aur karmaphalachetanAse
bhinna apanI j~nAnachetanAkA svarUp Agam-pramAN, anumAn-pramAN aur svasa.nvedanapramANase jAnatA
hai aur usakA shraddhAn (pratIti) dR^i.Dh.h.h karatA hai; yah to avirat, deshavirat, aur pramatta avasthAme.n

Page 533 of 642
PDF/HTML Page 566 of 675
single page version

kamma.n ja.n puvvakaya.n suhAsuhamaNeyavittharavisesa.n .
tatto Niyattade appaya.n tu jo so paDikkamaNa.n ..383..
kamma.n ja.n suhamasuha.n jamhi ya bhAvamhi bajjhadi bhavissa.n .
tatto Niyattade jo so pachchakkhANa.n havadi chedA ..384..
ja.n suhamasuhamudiNNa.n sa.npaDi ya aNeyavittharavisesa.n .
ta.n dosa.n jo chedadi so khalu AloyaNa.n chedA ..385..
bhI hotA hai. aur jab apramatta avasthA hotI hai tab jIv apane svarUpakA hI dhyAn karatA hai;
us samay, usane jis j~nAnachetanAkA pratham shraddhAn kiyA thA usame.n vah lIn hotA hai aur shreNi
cha.Dhkar, kevalaj~nAn utpanna karake, sAkShAt
1j~nAnachetanArUp ho jAtA hai..223..
jo atIt karmake prati mamatvako Cho.D.h.h de vah AtmA pratikramaN hai, jo anAgatakarma na
karanekI pratij~nA kare (arthAt jin bhAvo.nse AgAmI karma ba.Ndhe un bhAvo.nkA mamatva Cho.De) vah
AtmA pratyAkhyAn hai aur jo udayame.n Aye hue vartamAn karmakA mamatva Cho.De vah AtmA AlochanA
hai; sadA aise pratikramaN, pratyAkhyAn aur AlochanApUrvak pravartamAn AtmA chAritra hai
.aise
chAritrakA vidhAn in gAthAo.n dvArA karate hai.n :
shubh aur ashubh anekavidh, ke karma pUrav jo kiye.
unase nivarte Atmako, vah AtamA pratikramaN hai..383..
shubh aru ashubh bhAvI karamakA bandha ho jis bhAvame.n.
usase nivartan jo kare vah AtamA pachchakhAN hai..384..
shubh aur ashubh anekavidh hai.n udit jo is kAlame.n.
un doShako jo chetatA, AlochanA vah jIv hai..385..
1kevalaj~nAnI jIvake sAkShAt j~nAnachetanA hotI hai. kevalaj~nAn honese pUrva bhI, nirvikalpa anubhavake samay
jIvake upayogAtmak j~nAnachetanA hotI hai. yadi j~nAnachetanAke upayogAtmakatvako mukhya na kiyA jAye to,
samyagdR^iShTike j~nAnachetanA nira.ntar hotI hai, karmachetanA aur karmaphalachetanA nahI.n hotI; kyo.nki usakA nirantar
pariNaman j~nAnake svAmitvabhAvase hotA hai, karmake aur karmaphalake svAmitvabhAvase nahI.n hotA
.

Page 534 of 642
PDF/HTML Page 567 of 675
single page version

Nichcha.n pachchakkhANa.n kuvvadi Nichcha.n paDikkamadi jo ya .
Nichcha.n Alocheyadi so hu charitta.n havadi chedA ..386..
karma yatpUrvakR^ita.n shubhAshubhamanekavistaravisheSham .
tasmAnnivartayatyAtmAna.n tu yaH sa pratikramaNam ..383..
karma yachChubhamashubha.n yasmi.nshcha bhAve badhyate bhaviShyat .
tasmAnnivartate yaH sa pratyAkhyAna.n bhavati chetayitA ..384..
yachChubhamashubhamudIrNa.n samprati chAnekavistaravisheSham .
ta.n doSha.n yaH chetayate sa khalvAlochana.n chetayitA ..385..
nitya.n pratyAkhyAna.n karoti nitya.n pratikrAmati yashcha .
nityamAlochayati sa khalu charitra.n bhavati chetayitA ..386..
pachakhAN nitya kare aru pratikramaN jo nitya hi kare.
nitya hi kare AlochanA, vah AtamA chAritra hai..386..
gAthArtha :[pUrvakR^ita.n ] pUrvakR^it [yat ] jo [anekavistaravisheSham ] anek prakArake
vistAravAlA [shubhAshubham karma ] (j~nAnAvaraNIy Adi) shubhAshubh karma hai; [tasmAt ] usase [yaH ]
jo AtmA [AtmAna.n tu ] apaneko [nivartayati ] dUr rakhatA hai [saH ] vah AtmA [pratikramaNam ]
pratikramaN karatA hai
.
[bhaviShyat ] bhaviShyakAlakA [yat ] jo [shubham ashubha.n karma ] shubh-ashubh karma [yasmin
bhAve cha ] jis bhAvame.n [badhyate ] ba.NdhatA hai. [tasmAt ] us bhAvase [yaH ] jo AtmA [nivartate ]
nivR^itta hotA hai, [saH chetayitA ] vah AtmA [pratyAkhyAna.n bhavati ] pratyAkhyAn hai.
[samprati cha ] vartamAn kAlame.n [udIrNa.n ] udayAgat [yat ] jo [anekavistaravisheSham ]
anek prakArake vistAravAlA [shubham ashubham ] shubh aur ashubh karma hai [ta.n doSha.n ] us doShako
[yaH ] jo AtmA [chetayate ] chetatA hai
anubhav karatA haij~nAtAbhAvase jAn letA hai (arthAt
usake svAmitvakartR^itvako Cho.D.h.h detA hai), [saH chetayitA ] vah AtmA [khalu ] vAstavame.n
[Alochana.n ] AlochanA hai.
[yaH ] jo [nitya.n ] sadA [pratyAkhyAna.n karoti ] pratyAkhyAn karatA hai, [nitya.n pratikrAmati

Page 535 of 642
PDF/HTML Page 568 of 675
single page version

yaH khalu pudgalakarmavipAkabhavebhyo bhAvebhyashchetayitAtmAna.n nivartayati, sa tatkAraNabhUta.n pUrva.n
karma pratikrAman svayamev pratikramaNa.n bhavati . sa ev tatkAryabhUtamuttara.n karma pratyAchakShANaH
pratyAkhyAna.n bhavati . sa ev vartamAna.n karmavipAkamAtmano.atyantabhedenopalabhamAnaH AlochanA bhavati .
evamaya.n nitya.n pratikrAman, nitya.n pratyAchakShANo, nityamAlochaya.nshcha, pUrvakarmakAryebhya
uttarakarmakAraNebhyo bhAvebhyo.atyanta.n nivR^ittaH, vartamAna.n karmavipAkamAtmano.atyantabhedenopalabhamAnaH,
svasminnev khalu j~nAnasvabhAve nirantaracharaNAchchAritra.n bhavati
. chAritra.n tu bhavan svasya j~nAnamAtrasya
chetanAt svayamev j~nAnachetanA bhavatIti bhAvaH .
cha ] sadA pratikramaN karatA hai aur [nityam Alochayati ] sadA AlochanA karatA hai, [saH
chetayitA ]
vah AtmA [khalu ] vAstavame.n [charitra.n bhavati ] chAritra hai
.
TIkA :jo AtmA pudgalakarmake vipAk (uday) se huye bhAvo.nse apaneko Chu.DAtA
hai (dUr rakhatA hai), vah AtmA un bhAvo.nke kAraNabhUt pUrvakarmo.nko (bhUtakAlake karmo.nko)
pratikramatA huA svaya.n hI pratikramaN hai; vahI AtmA, un bhAvo.nke kAryabhUt uttarakarmo.nko
(bhaviShyakAlake karmo.nko) pratyAkhyAnarUp karatA huA pratyAkhyAn hai; vahI AtmA, vartamAn
karmavipAkako apanese (
AtmAse) atyanta bhedapUrvak anubhav karatA huA, AlochanA hai.
isaprakAr vah AtmA sadA pratikramaN karatA huA, sadA pratyAkhyAn karatA huA aur sadA AlochanA
karatA huA, pUrvakarmo.nke kAryarUp aur uttarakarmo.nke kAraNarUp bhAvo.nse atyanta nivR^itta hotA huA,
vartamAn karmavipAkako apanese (AtmAse) atyanta bhedapUrvak anubhav karatA huA, apaneme.n hI
j~nAnasvabhAvame.n hInirantar charanese (-AcharaN karanese) chAritra hai (arthAt svaya.n hI chAritrasvarUp
hai). aur chAritrasvarUp hotA huA apanekoj~nAnamAtrakochetatA (anubhav karatA) hai, isaliye
(vah AtmA) svaya.n hI j~nAnachetanA hai, aisA Ashay hai.
bhAvArtha :chAritrame.n pratikramaN, pratyAkhyAn aur AlochanAkA vidhAn hai. usame.n,
pahale lage hue doSho.nse AtmAko nivR^itta karanA so pratikramaN hai, bhaviShyame.n doSh lagAnekA tyAg
karanA so pratyAkhyAn hai aur vartamAn doShase AtmAko pR^ithak karanA so AlochanA hai
. yahA.N
nishchayachAritrako pradhAn karake kathan hai; isaliye nishchayase vichAr karane par, jo AtmA
trikAlake karmo.nse apaneko bhinna jAnatA hai, shraddhA karatA hai aur anubhav karatA hai, vah AtmA
svaya.n hI pratikramaN hai, svaya.n hI pratyAkhyAn hai aur svaya.n hI AlochanA hai
. isaprakAr
pratikramaNasvarUp, pratyAkhyAnasvarUp aur AlochanAsvarUp AtmAkA nira.ntar anubhavan hI
nishchayachAritra hai
. jo yah nishchayachAritra hai, vahI j~nAnachetanA (arthAt j~nAnakA anubhavan) hai. usI

Page 536 of 642
PDF/HTML Page 569 of 675
single page version

(upajAti)
j~nAnasya sa.nchetanayaiv nitya.n
prakAshate j~nAnamatIv shuddham
.
aj~nAnasa.nchetanayA tu dhAvan
bodhasya shuddhi.n niruNaddhi bandhaH
..224..
veda.nto kammaphala.n appANa.n kuNadi jo du kammaphala.n .
so ta.n puNo vi ba.ndhadi bIya.n dukkhassa aTThaviha.n ..387..
j~nAnachetanAse (arthAt j~nAnake anubhavanase) sAkShAt j~nAnachetanAsvarUp kevalaj~nAnamay AtmA pragaT
hotA hai
..383 se 386..
ab, AgekI gAthAo.nkA sUchak kAvya kahate hai.n; jisame.n j~nAnachetanA aur aj~nAnachetanA
(arthAt karmachetanA aur karmaphalachetanA) kA phal pragaT karate hai.n
shlokArtha :[nitya.n j~nAnasya sa.nchetanayA ev j~nAnam atIv shuddham prakAshate ] nirantar
j~nAnakI sa.nchetanAse hI j~nAn atyanta shuddha prakAshit hotA hai; [tu ] aur [aj~nAnasa.nchetanayA ] aj~nAnakI
sa.nchetanAse [bandhaH dhAvan ] ba.ndh dau.DtA huA [bodhasya shuddhi.n niruNaddhi ] j~nAnakI shuddhatAko rokatA
hai, arthAt j~nAnakI shuddhatA nahI.n hone detA
.
bhAvArtha :kisI (vastu) ke prati ekAgra hokar usIkA anubhavarUp svAd liyA karanA
vah usakA sa.nchetan kahalAtA hai. j~nAnake prati hI ekAgra upayukta hokar us or hI dhyAn rakhanA
vah j~nAnakA sa.nchetan arthAt j~nAnachetanA hai. usase j~nAn atyanta shuddha hokar prakAshit hotA hai arthAt
kevalaj~nAn utpanna hotA hai. kevalaj~nAn utpanna hone par sampUrNa j~nAnachetanA kahalAtI hai.
aj~nAnarUp (arthAt karmarUp aur karmaphalarUp) upayogako karanA, usIkI or (karma
aur karmaphalakI or hI) ekAgra hokar usIkA anubhav karanA, vah aj~nAnachetanA hai. usase
karmakA bandha hotA hai, jo bandha j~nAnakI shuddhatAko rokatA hai..224..
ab, isIko gAthAo.n dvArA kahate hai.n :
jo karmaphalako vedatA jIv karmaphal nijarUp kare.
vah punaH bA.ndhe aShTavidhake karmakoduHkhabIjako..387..

Page 537 of 642
PDF/HTML Page 570 of 675
single page version

veda.nto kammaphala.n mae kada.n muNadi jo du kammaphala.n .
so ta.n puNo vi ba.ndhadi bIya.n dukkhassa aTThaviha.n ..388..
veda.nto kammaphala.n suhido duhido ya havadi jo chedA .
so ta.n puNo vi ba.ndhadi bIya.n dukkhassa aTThaviha.n ..389..
vedayamAnaH karmaphalamAtmAna.n karoti yastu karmaphalam .
sa tatpunarapi badhnAti bIja.n duHkhasyAShTavidham ..387..
vedayamAnaH karmaphala.n mayA kR^ita.n jAnAti yastu karmaphalam .
sa tatpunarapi badhnAti bIja.n duHkhasyAShTavidham ..388..
vedayamAnaH karmaphala.n sukhito duHkhitashcha bhavati yashchetayitA .
sa tatpunarapi badhnAti bIja.n duHkhasyAShTavidham ..389..
68
jo karmaphalako vedatA jAne ‘karamaphal mai.n kiyA’.
vah punaH bA.ndhe aShTavidhake karmakoduHkhabIjako..388..
jo karmaphalako vedatA jIv sukhI duHkhI hoy hai.
vah punaH bA.Ndhe aShTavidhake karmakoduHkhabIjako..389..
gAthArtha :[karma.nphalam vedayamAnaH ] karmake phalakA vedan karatA huA [yaH tu ] jo
AtmA [karmaphalam ] karmaphalako [AtmAna.n karoti ] nijarUp karatA (mAnatA) hai, [saH ] vah
[punaH api ] phi rase bhI [aShTavidham tat ] ATh prakArake karmako[duHkhasya bIja.n ] duHkhake
bIjako[badhnAti ] bA.ndhatA hai.
[karmaphala.n vedayamAnaH ] karmake phalakA vedan karatA huA [yaH tu ] jo AtmA [karmaphalam
mayA kR^ita.n jAnAti ] yah jAnatA (mAnatA) hai ki ‘karmaphal mai.nne kiyA hai,’ [saH ] vah [punaH api ]
phi rase bhI [aShTavidham tat ] ATh prakArake karmako
[duHkhasya bIja.n ] duHkhake bIjako
[badhnAti ] bA.ndhatA hai.
[karmaphala.n vedayamAnaH ] karmaphalako vedan karatA huA [yaH chetayitA ] jo AtmA [sukhitaH
duHkhitaH cha ] sukhI aur duHkhI [bhavati ] hotA hai, [saH ] vah [punaH api ] phi rase bhI [aShTavidham
tat ]
ATh prakArake karmako
[duHkhasya bIja.n ] duHkhake bIjako[badhnAti ] bA.ndhatA hai.

Page 538 of 642
PDF/HTML Page 571 of 675
single page version

j~nAnAdanyatredamahamiti chetanam aj~nAnachetanA . sA dvidhAkarmachetanA karmaphalachetanA cha .
tatra j~nAnAdanyatredamaha.n karomIti chetana.n karmachetanA; j~nAnAdanyatreda.n vedaye.ahamiti chetana.n
karmaphalachetanA
. sA tu samastApi sa.nsArabIja.n; sa.nsArabIjasyAShTavidhakarmaNo bIjatvAt . tato
mokShArthinA puruSheNAj~nAnachetanApralayAy sakalakarmasa.nnyAsabhAvanA.n sakalakarmaphalasa.nnyAsabhAvanA.n cha
nATayitvA svabhAvabhUtA bhagavatI j~nAnachetanaivaikA nityamev nATayitavyA
.
tatra tAvatsakalakarmasa.nnyAsabhAvanA.n nATayati
(AryA)
kR^itakAritAnumananaistrikAlaviShaya.n manovachanakAyaiH .
parihR^itya karma sarva.n parama.n naiShkarmyamavalambe ..225..
TIkA :j~nAnase anyame.n (-j~nAnake sivA anya bhAvo.nme.n) aisA chetanA (-anubhav karanA)
ki ‘yah mai.n hU.N,’ so aj~nAnachetanA hai. vah do prakArakI haikarmachetanA aur karmaphalachetanA. usame.n,
j~nAnase anyame.n (arthAt j~nAnake sivA anya bhAvo.nme.n) aisA chetanA ki ‘isako mai.n karatA hU.N’, vah
karmachetanA hai; aur j~nAnase anyame.n aisA chetanA ki ‘ise mai.n bhogatA hU.N’, vah karmaphalachetanA hai
.
(isaprakAr aj~nAnachetanA do prakArase hai.) vah samasta aj~nAnachetanA sa.nsArakA bIj hai; kyo.nki
sa.nsArake bIj jo ATh prakArake (j~nAnAvaraNAdi) karma, unakA bIj vah aj~nAnachetanA hai (arthAt
usase karmokA bandha hotA hai)
. isaliye mokShArthI puruShako aj~nAnachetanAkA pralay karaneke liye
sakal karmoke sa.nnyAs (tyAg)kI bhAvanAko tathA sakal karmaphalake sa.nnyAsakI bhAvanAko
nachAkar, svabhAvabhUt aisI bhagavatI j~nAnachetanAko hI ekako sadaiv nachAnA chAhie..387 se 389..
isame.n pahale, sakal karmo.nke sa.nnyAsakI bhAvanAko nachAte hai.n :
(vahA.N pratham, kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[trikAlaviShaya.n ] trikAlake (arthAt atIt, vartamAn aur anAgat kAl
sa.nba.ndhI) [sarva karma ] samasta karmako [kR^it-kArit-anumananaiH ] kR^it-kArit-anumodanAse
aur
[manaH-vachan-kAyaiH ] man-vachan-kAyase [parihR^itya ] tyAg karake [parama.n naiShkarmyam
avalambe ] mai.n param naiShkarmyakA (utkR^iShTa niShkarma avasthAkA) avalamban karatA hU.N. (isaprakAr,
samasta karmo.nkA tyAg karanevAlA j~nAnI pratij~nA karatA hai.)..225..
(ab, TIkAme.n pratham, pratikramaN-kalpa arthAt pratikramaNakI vidhi kahate hai.n :)
(pratikramaN karanevAlA kahatA hai ki :)

Page 539 of 642
PDF/HTML Page 572 of 675
single page version

yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, manasA cha vAchA cha kAyen
cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 1 . yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n,
manasA cha vAchA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 2 . yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, yatkurvantamapyanya.n
samanvaj~nAsiSha.n, manasA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 3 . yadahamakArSha.n, yadachIkara.n,
yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, vAchA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 4 . yadahamakArSha.n,
yadachIkara.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, manasA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 5 .
yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, vAchA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 6 .
yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti
7
. yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, manasA cha vAchA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 8 .
yadahamakArSha.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, manasA cha vAchA cha kAyen cha, tanmithyA
me duShkR^itamiti 9
. yadahamachIkara.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, manasA cha vAchA cha
jo mai.nne (atItakAlame.n karma) kiyA, karAyA aur dUsare karate huekA anumodan kiyA,
manase, vachanase, tathA kAyase, yah merA duShkR^it mithyA ho. (karma karanA, karAnA aur anya
karanevAlekA anumodan karanA vah sa.nsArakA bIj hai, yah jAnakar us duShkR^itake prati heyabuddhi AI
tab jIvane usake pratikA mamatva Cho.DA, yahI usakA mithyA karanA hai)
.1.
jo mai.nne (atIt kAlame.n karma) kiyA, karAyA aur anya karate huekA anumodan kiyA,
manase tathA vachanase, vah merA duShkR^it mithyA ho.2. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA, karAyA aur anya
karate huekA anumodan kiyA, manase tathA kAyase, vah merA duShkR^it mithyA ho.3. jo mai.nne (pUrvame.n)
kiyA, karAyA aur anya karate huekA anumodan kiyA, vachanase tathA kAyase, vah merA duShkR^it
mithyA ho
.4.
jo mai.nne (atIt kAlame.n) kiyA, karAyA aur anya karate huekA anumodan kiyA, manase,
vah merA duShkR^it mithyA ho.5. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA, karAyA aur anya karate huekA anumodan
kiyA, vachanase, vah merA duShkR^it mithyA ho.6. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA, karAyA aur anya karate
huekA anumodan kiyA, kAyase, vah merA duShkR^it mithyA ho.7.
jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA aur karAyA manase, vachanase tathA kAyase, vah merA duShkR^it mithyA
ho.8. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA aur anya karate huekA anumodan kiyA manase, vachanase aur
kAyase, vah merA duShkR^it mithyA ho.9. jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA aur anya karate huekA anumodan

Page 540 of 642
PDF/HTML Page 573 of 675
single page version

kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 10 . yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, manasA cha
vAchA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 11 . yadahamakArSha.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n,
manasA cha vAchA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 12 . yadahamachIkara.n, yatkurvantamapyanya.n
samanvaj~nAsiSha.n, manasA cha vAchA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 13 . yadahamakArSha.n, yadachIkara.n,
manasA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 14 . yadahamakArSha.n, yatkurvantamapyanya.n
samanvaj~nAsiSha.n, manasA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 15 . yadahamachIkara.n
yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n manasA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 16 .
yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, vAchA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 17 . yadahamakArSha.n,
yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, vAchA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 18 .
yadahamachIkara.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, vAchA cha kAyen cha, tanmithyA me
duShkR^itamiti 19
. yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, manasA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 20 .
yadahamakArSha.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, manasA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 21 .
yadahamachIkara.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, manasA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 22 .
kiyA manase vachanase tathA kAyase, vah merA duShkR^it mithyA ho.10.
jo mai.nne (atIt kAlame.n) kiyA aur karAyA manase tathA vachanase, vah merA duShkR^it
mithyA ho.11. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA aur anya karate huekA anumodan kiyA manase tathA
vachanase, vah merA duShkR^it mithyA ho.12. jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA aur anya karate huekA
anumodan kiyA manase tathA vachanase, vah merA duShkR^it mithyA ho.13. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA
aur karAyA manase tathA kAyase, vah merA duShkR^it mithyA ho.14. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA
tathA anya karate huekA anumodan kiyA manase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.15.
jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA aur anya karate huekA anumodan kiyA manase tathA kAyAse, vah
merA duShkR^it mithyA ho
.16. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA aur karAyA vachanase tathA kAyAse, vah
merA duShkR^it mithyA ho.17. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA tathA anya karate huekA anumodan kiyA
vachanase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.18. jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA tathA anya
karate huekA anumodan kiyA vachanase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.19.
jo mai.nne (atIt kAlame.n) kiyA aur karAyA, manase, vah merA duShkR^it mithyA ho.20.
jo mai.nne (pUrva.nme.n) kiyA aur karAyA tathA anya karate huekA anumodan kiyA manase, vah
merA duShkR^it mithyA ho
.21. jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA aur anya karate huekA anumodan kiyA

Page 541 of 642
PDF/HTML Page 574 of 675
single page version

yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, vAchA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 23 . yadahamakArSha.n,
yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, vAchA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 24 . yadaham-
chIkara.n, yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, vAchA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 25 .
yadahamakArSha.n, yadachIkara.n, kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 26 . yadahamakArSha.n,
yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 27 . yadahamachIkara.n,
yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n, kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 28 . yadahamakArSha.n
manasA cha vAchA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 29 . yadahamachIkara.n manasA
cha vAchA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 30 . yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n
manasA cha vAchA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 31 . yadahamakArSha.n manasA
cha vAchA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 32 . yadahamachIkara.n manasA cha vAchA cha, tanmithyA
me duShkR^itamiti 33 . yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n manasA cha vAchA cha, tanmithyA
me duShkR^itamiti 34 . yadahamakArSha.n manasA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 35 .
manase, vah merA duShkR^it mithyA ho.22. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA aur karAyA vachanase, vah
merA duShkR^it mithyA ho.23. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA aur anya karate huekA anumodan kiyA
vachanase, vah merA duShkR^it mithyA ho.24. jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA tathA anya karate
huekA anumodan kiyA vachanase, vah merA duShkR^it mithyA ho.25. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA
aur karAyA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.26. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA aur anya
karate huekA anumodan kiyA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.27. jo mai.nne
(pUrvame.n) karAyA aur anya karate huekA anumodan kiyA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA
ho
.28.
jo mai.nne (atIt kAlame.n) kiyA manase, vachanase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA
ho.29. jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA manase, vachanase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.30.
jo mai.nne anya karate huekA anumodan kiyA manase, vachanase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA
ho
.31.
jo mai.nne (atIt kAlame.n) kiyA manase tathA vachanase, vah merA duShkR^it mithyA ho.32.
jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA manase tathA vachanase, vah merA duShkR^it mithyA ho.33. jo mai.nne
(pUrvame.n) anya karate huekA anumodan kiyA manase tathA vachanase, vah merA duShkR^it mithyA
ho
.34. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA manase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.35.

Page 542 of 642
PDF/HTML Page 575 of 675
single page version

yadahamachIkara.n manasA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 36 . yatkurvanta-
mapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n manasA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 37 . yadahamakArSha.n
vAchA cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 38 . yadahamachIkara.n vAchA cha
kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 39 . yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n vAchA
cha kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 40 . yadahamakArSha.n manasA cha, tanmithyA
me duShkR^itamiti 41 . yadahamachIkara.n manasA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 42 .
yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n manasA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 43 .
yadahamakArSha.n vAchA cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 44 . yadahamachIkara.n vAchA cha,
tanmithyA me duShkR^itamiti 45 . yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n vAchA cha, tanmithyA
me duShkR^itamiti 46 . yadahamakArSha.n kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 47 .
yadahamachIkara.n kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 48 . yatkurvantamapyanya.n samanvaj~nAsiSha.n
kAyen cha, tanmithyA me duShkR^itamiti 49 .
jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA manase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.36. jo mai.nne
(pUrvame.n) anya karate huekA anumodan kiyA manase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA
ho
.37. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA vachanase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.38.
jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA vachanase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.39. jo mai.nne
(pUrvame.n) anya karate huekA anumodan kiyA vachanase tathA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA
ho
.40.
jo mai.nne (atIt kAlame.n) kiyA manase, vah merA duShkR^it mithyA ho.41. jo mai.nne
(pUrvame.n) karAyA manase, vah merA duShkR^it mithyA ho.42. jo mai.nne (pUrvame.n) anya karate huekA
anumodan kiyA manase, vah merA duShkR^it mithyA ho.43. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA vachanase,
vah merA duShkR^it mithyA ho.44. jo mai.nne (pUrvame.n) karAyA vachanase, vah merA duShkR^it mithyA
ho.45. jo mai.nne (pUrvame.n) anya karate huekA anumodan kiyA vachanase, vah merA duShkR^it
mithyA ho.46. jo mai.nne (pUrvame.n) kiyA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.47. jo mai.nne
(pUrvame.n) karAyA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.48. jo mai.nne (pUrvame.n) anya karate
huekA anumodan kiyA kAyAse, vah merA duShkR^it mithyA ho.49.
(in 49 bha.ngo.nke bhItar, pahale bha.ngame.n kR^it, kArit, anumodanAye tIn liye hai.n aur un

Page 543 of 642
PDF/HTML Page 576 of 675
single page version

(AryA)
mohAdyadahamakArSha.n samastamapi karma tatpratikramya .
Atmani chaitanyAtmani niShkarmaNi nityamAtmanA varte ..226..
par man, vachan, kAyye tIn lagAye hai.n. isaprakAr bane hue is ek bha.ngako1 ‘33’ kI
samasyAsesa.nj~nAsepahichAnA jA sakatA hai. 2 se 4 takake bha.ngo.nme.n kR^it, kArit, anumodanAke tIno.n
lekar un par man, vachan, kAyame.nse do do lagAe hai. isaprakAr bane hue in tIno.n bha.ngo.nko2 ‘32’
kI sa.nj~nAse pahichAnA jA sakatA hai. 5 se 7 takake bha.ngo.nme.n kR^it, kArit, anumodanAke tIno.n lekar
un par man, vachan, kAyame.nse ek ek lagAyA hai. in tIno.n bha.ngo.nko ‘31’ kI sa.nj~nAse pahichAnA
jA sakatA hai. 8 se 10 takake bha.ngo.nme.n kR^it, kArit, anumodanAme.nse do-do lekar un par man,
vachan, kAy tIno.n lagAe hai.n. in tIno.n bha.ngo.nko ‘23’ kI sa.nj~nAvAle bha.ngo.nke rUpame.n pahichAnA jA
sakatA hai. 11 se 19 takake bha.ngo.nme.n kR^it, kArit, anumodanAme.nse do-do lekar un par man, vachan,
kAyame.nse do do lagAye hai.n. in nau bha.ngo.nko ‘22’ kI sa.nj~nAvAle pahichAnA jA sakatA hai. 20 se
28 takake bha.ngo.nme.n kR^it, kArit, anumodanAme.nse do-do lekar un par man, vachan, kAyame.nse ek
ek lagAyA hai
. in nau bha.ngo.nko ‘21’ kI sa.nj~nAvAle bha.ngo.nke rUpame.n pahichAnA jA sakatA hai. 29
se 31 takake bha.ngo.nme.n kR^it, kArit, anumodanAme.nse ek ek lekar un par man, vachan, kAy tIno.n
lagAye hai.n
. in tI.nno.n bha.ngo.nko ‘13’ kI sa.nj~nAse pahichAnA jA sakatA hai. 32 se 40 takake bha.ngo.nme.n
kR^it, kArit, anumodanAme.nse ek-ek lekar un par man, vachan, kAyame.nse do do lagAye hai.n. in
nau bha.ngo.nko ‘12’ kI sa.nj~nAse pahichAnA jA sakatA hai. 41 se 49 takake bha.ngo.nke kR^it, kArit,
anumodanAme.nse ek ek lekar un par man, vachan, kAyame.nse ek ek lagAyA hai. in nau bha.ngo.nko
‘11’ kI sa.nj~nAse pahichAnA jA sakatA hai. isaprakAr sab milAkar 49 bha.ng huye.)
ab, is kathanakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[yad aham mohAt akArSham ] mai.nne jo mohase athavA aj~nAnase
(bhUtakAlame.n) karma kiye hai.n, [tat samastam api karma pratikramya ] un samasta karmo.nkA pratikramaN
1kR^it, kArit, anumodanAyah tIno.n liye gaye hai.n so unhe.n batAneke liye pahale ‘3’ kA a.nk rakhanA
chAhie; aur phi ra man, vachan, kAyyah tIn liye hai.n so inhe.n batAneke liye usIke pAs dUsarA ‘3’
kA a.nk rakhanA chAhie. isaprakAr ‘33’ kI sa.nj~nA huI.
2kR^it, kArit, anumodanA tIno.n liye hai.n, yah batAneke liye pahale ‘3’ kA a.nk rakhanA chAhie; aur
phi ra man, vachan, kAyame.nse do liye hai.n yah batAneke liye ‘3’ ke pAs ‘2’ kA a.nk rakhanA chAhie
.
isaprakAr ‘32’ kI sa.nj~nA huI.

Page 544 of 642
PDF/HTML Page 577 of 675
single page version

iti pratikramaNakalpaH samAptaH .
na karomi, na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, manasA cha vAchA cha kAyen
cheti 1 . na karomi, na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, manasA cha vAchA cheti 2 .
na karomi, na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, manasA cha kAyen cheti 3 .
na karomi, na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, vAchA cha kAyen cheti 4 .
na karomi, na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, manasA cheti 5 . na karomi,
karake [niShkarmaNi chaitanya-Atmani Atmani AtmanA nityam varte ] mai.n niShkarma (arthAt samasta
karmose.n rahit) chaitanyasvarUp AtmAme.n AtmAse hI (
nijase hI) nirantar varta rahA hU.N (isaprakAr
j~nAnI anubhav karatA hai).
bhAvArtha :bhUt kAlame.n kiye gaye karmako 49 bha.ngapUrvak mithyA karanevAlA
pratikramaN karake j~nAnI j~nAnasvarUp AtmAme.n lIn hokar nirantar chaitanyasvarUp AtmAkA
anubhav kare, isakI yah vidhi hai
. ‘mithyA’ kahanekA prayojan isaprakAr hai :jaise, kisIne
pahale dhan kamAkar gharame.n rakh Cho.DA thA; aur phi ra jab usake prati mamatva Cho.D.h.h diyA tab
use bhoganekA abhiprAy nahI.n rahA; us samay, bhUt kAlame.n jo dhan kamAyA thA vah nahI.n
kamAneke samAn hI hai; isIprakAr, jIvane pahale karma bandha kiyA thA; phi ra jab use
ahitarUp jAnakar usake prati mamatva Cho.D.h.h diyA aur usake phalame.n lIn na huA, tab
bhUtakAlame.n jo karma bA.NdhA thA vah nahI.n bA.Ndhaneke samAn mithyA hI hai
.226.
isaprakAr pratikramaN-kalpa (arthAt pratikramaNakI vidhi) samApta huA.
(ab, TIkAme.n AlochanAkalpa kahate hai.n :)
mai.n (vartamAname.n karma) na to karatA hU.N, na karAtA hU.N aur na anya karate huekA
anumodan karatA hU.N, manase, vachanase tathA kAyase.1.
mai.n (vartamAname.n karma) na to karatA hU.N, na karAtA hU.N, na anya karate huekA anumodan
karatA hU.N, manase tathA vachanase.2. mai.n (vartamAname.n) na to karatA hU.N, na karAtA hU.N, na anya
karate huekA anumodan karatA hU.N, manase, tathA kAyase.3. mai.n na to karatA hU.N, na karAtA hU.N,
na anya karate huekA anumodan karatA hU.N, vachanase tathA kAyase.4.
mai.n na to karatA hU.N, na karAtA hU.N, na anya karate huekA anumodan karatA hU.N, manase.5. mai.n

Page 545 of 642
PDF/HTML Page 578 of 675
single page version

na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, vAchA cheti 6 . na karomi, na
kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, kAyen cheti 7 . na karomi, na
kArayAmi, manasA cha vAchA cha kAyen cheti 8 . na karomi, na kurvantamapyanya.n
samanujAnAmi, manasA cha vAchA cha kAyen cheti 9 . na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n
samanujAnAmi, manasA cha vAchA cha kAyen cheti 10 . na karomi, na kArayAmi,
manasA cha vAchA cheti 11 . na karomi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, manasA cha
vAchA cheti 12 . na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, manasA cha vAchA
cheti 13 . na karomi, na kArayAmi, manasA cha kAyen cheti 14 . na karomi, na
kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, manasA cha kAyen cheti 15 . na kArayAmi, na
kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, manasA cha kAyen cheti 16 . na karomi, na kArayAmi,
vAchA cha kAyen cheti 17 . na karomi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, vAchA cha kAyen
cheti 18 . na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, vAchA cha kAyen cheti 19 .
na karomi, na kArayAmi, manasA cheti 20 . na karomi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi,
69
na to karatA hU.N, na karAtA hU.N, na anya karate huekA anumodan karatA hU.N, vachanase.6. mai.n na to karatA
hU.N, na karAtA hU.N, na anya karate huekA anumodan karatA hU.N, kAyAse.7.
na mai.n karatA hU.N, na karAtA hU.N, manase, vachanase tathA kAyAse.8. na to mai.n karatA hU.N,
na anya karate huekA anumodan karatA hU.N, manase, vachanase tathA kAyAse.9. na mai.n karAtA hU.N,
na anya karate huekA anumodan karatA hU.N, manase, vachanase tathA kAyAse.10.
na mai.n karatA hU.N, na karAtA hU.N, manase tathA vachanase.11. na mai.n karatA hU.N, na anya
karate huekA anumodan karatA hU.N, manase tathA vachanase.12. na to mai.n karAtA hU.N, na anya karate
huekA anumodan karatA hU.N, manase tathA vachanase.13. na mai.n karatA hU.N, na karAtA hU.N, manase
tathA kAyAse.14. na mai.n karatA hU.N, na anya karate huekA anumodan karatA hU.N, manase tathA
kAyAse.15. na mai.n karatA hU.N, na anya karate huekA anumodan karatA hU.N, manase tathA
kAyAse.16. na mai.n karatA hU.N, na karAtA hU.N, vachanase tathA kAyAse.17. na mai.n karatA hU.N, na
anya karate huekA anumodan karatA hU.N, vachanase tathA kAyAse.18. na mai.n karAtA hU.N, na anya
karate huekA anumodan karatA hU.N, vachanase tathA kAyAse.19.
na to mai.n karatA hU.N, na karAtA hU.N, manase.20. na mai.n karatA hU.N, na anya karate huekA

Page 546 of 642
PDF/HTML Page 579 of 675
single page version

manasA cheti 21 . na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, manasA cheti 22 . na
karomi, na kArayAmi, vAchA cheti 23 . na karomi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, vAchA
cheti 24 . na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, vAchA cheti 25 . na karomi,
na kArayAmi, kAyen cheti 26 . na karomi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, kAyen cheti
27 . na kArayAmi, na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi, kAyen cheti 28 . na karomi manasA
cha vAchA cha kAyen cheti 29 . na kArayAmi manasA cha vAchA cha kAyen cheti 30 . na
kurvantamapyanya.n samanujAnAmi manasA cha vAchA cha kAyen cheti 31 . na karomi manasA cha
vAchA cheti 32 . na kArayAmi manasA cha vAchA cheti 33 . na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi
manasA cha vAchA cheti 34 . na karomi manasA cha kAyen cheti 35 . na kArayAmi manasA
cha kAyen cheti 36 . na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi manasA cha kAyen cheti 37 . na karomi
vAchA cha kAyen cheti 38 . na kArayAmi vAchA cha kAyen cheti 39 . na kurvantamapyanya.n
samanujAnAmi vAchA cha kAyen cheti 40 . na karomi manasA cheti 41 . na kArayAmi manasA
anumodan karatA hU.N, manase.21. na mai.n karAtA hU.N, na anya karate huekA anumodan karatA hU.N,
manase.22. na mai.n karatA hU.N, na karAtA hU.N, vachanase.23. na mai.n karatA hU.N, na anya karate huekA
anumodan karatA hU.N, vachanase.24. na mai.n karAtA hU.N, na anya karate huekA anumodan karatA
hU.N, vachanase.25. na mai.n karatA hU.N, na karAtA hU.N, kAyAse.26. na mai.n karatA hU.N, na anya karate
huekA anumodan karatA hU.N, kAyAse.27. na mai.n karAtA hU.N, na anya karate huekA anumodan
karatA hU.N, kAyAse.28.
na mai.n karatA hU.N, manase, vachanase tathA kAyAse.29. na mai.n karAtA hU.N manase, vachanase
tathA kAyAse.30. mai.n anya karate huekA anumodan nahI.n karatA manase, vachanase tathA
kAyAse.31.
na to mai.n karatA hU.N manase tathA vachanase.32. na mai.n karAtA hU.N manase tathA vachanase.33.
na mai.n anya karate huekA anumodan karatA hU.N, manase tathA vachanase.34. na mai.n karatA hU.N manase
tathA kAyAse.35. na mai.n karAtA hU.N manase tathA kAyAse.36. na mai.n anya karate huekA
anumodan karatA hU.N manase tathA kAyAse.37. na mai.n karatA hU.N vachanase tathA kAyAse.38. na
mai.n karAtA hU.N vachanase tathA kAyAse.39. na mai.n anya karate huekA anumodan karatA hU.N vachanase
tathA kAyAse.40.
na mai.n karatA hU.N manase.41. na mai.n karAtA hU.N manase.42. na mai.n anya karate huekA

Page 547 of 642
PDF/HTML Page 580 of 675
single page version

cheti 42 . na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi manasA cheti 43 . na karomi vAchA cheti 44 .
na kArayAmi vAchA cheti 45 . na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi vAchA cheti 46 . na karomi
kAyen cheti 47 . na kArayAmi kAyen cheti 48 . na kurvantamapyanya.n samanujAnAmi kAyen
cheti 49 .
(AryA)
mohavilAsavijR^imbhitamidamudayatkarma sakalamAlochya .
Atmani chaitanyAtmani niShkarmaNi nityamAtmanA varte ..227..
ityAlochanAkalpaH samAptaH .
anumodan karatA hU.N.43. na mai.n karatA hU.N vachanase.44. na mai.n karAtA hU.N vachanase.45. na mai.n
anya karate huekA anumodan karatA hU.N vachanase.46. na mai.n karatA hU.N kAyAse.47. na mai.n
karAtA hU.N kAyAse.48. na mai.n anya karate huekA anumodan karatA hU.N kAyAse.49.
(isaprakAr, pratikramaNake samAn AlochanAme.n bhI 49 bha.ng kahe.)
ab, is kathanakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :(nishchay chAritrako a.ngIkAr karanevAlA kahatA hai ki) [moh-vilAs-
vijR^imbhitam idam udayat karma ] mohake vilAsase phai lA huA jo yah udayamAn (udayame.n AtA
huA) karma [sakalam Alochya ] us sabakI AlochanA karake (
un sarva karmo.nkI AlochanA
karake) [niShkarmaNi chaitanya-Atmani Atmani AtmanA nityam varte ] mai.n niShkarma (arthAt sarva
karmo.nse rahit) chaitanyasvarUp AtmAme.n AtmAse hI nirantar varta rahA hU.N.
bhAvArtha :vartamAn kAlame.n karmakA uday AtA hai, usake viShayame.n j~nAnI yah vichAr
karatA hai kipahale jo karma bA.ndhA thA usakA yah kArya hai, merA to yah kArya nahI.n. mai.n isakA
kartA nahI.n hU.N, mai to shuddhachaitanyamAtra AtmA hU.N. usakI darshanaj~nAnarUp pravR^itti hai. us darshanaj~nAnarUp
pravR^ittike dvArA mai.n is udayAgat karmakA dekhane-jAnanevAlA hU.N. mai.n apane svarUpame.n hI pravartamAn hU.N.
aisA anubhav karanA hI nishchayachAritra hai.227.
isaprakAr AlochanAkalpa samApta huA.
(ab, TIkAme.n pratyAkhyAnakalpa arthAt pratyAkhyAnakI vidhi kahate hai.n :)
(pratyAkhyAn karanevAlA kahatA hai ki :)