Page 508 of 642
PDF/HTML Page 541 of 675
single page version
khalvanyashchetayitA chetayituH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau . kimatra sAdhya.n svasvAmya.nsh- vyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApi j~nAyakaH, j~nAyako j~nAyak eveti nishchayaH .
ki.nch seTikAtra tAvachChavetaguNanirbharasvabhAva.n dravyam . tasya tu vyavahAreN shvaitya.n kuDayAdi paradravyam . athAtra kuDayAdeH paradravyasya shvaityasya shvetayitrI seTikA ki.n bhavati ki.n na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImA.nsyate — yadi seTikA kuDayAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano j~nAna.n bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati seTikA kuDayAderbhavantI kuDayAdirev bhavet; eva.n sati seTikAyAH svadravyochChedaH . na cha dravyAntarasa.nkra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchChedaH . tato na bhavati seTikA kuDayAdeH . yadi na bhavati seTikA kuDayAdestarhi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA ev seTikA bhavati . nanu katarA.anyA seTikA seTikAyAH yasyAH seTikA bhavati ? na khalvanyA nahI.n hai . (ab Age aur vichAr karate hai.n : — ) yadi chetayitA pudgalAdikA nahI.n hai to chetayitA kisakA hai ? chetayitAkA hI chetayitA hai . (is) chetayitAse bhinna aisA dUsarA kaunasA chetayitA hai ki jisakA (yah) chetayitA hai ? (is) chetayitAse bhinna anya koI chetayitA nahI.n hai, kintu ve do sva-svAmirUp a.nsh hI hai.n . yahA.N sva-svAmirUp a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra j~nAyak kisIkA nahI.n hai, j~nAyak j~nAyak hI hai — yah nishchay hai .
(isaprakAr yahA.N yah batAyA hai ki : ‘AtmA paradravyako jAnatA hai’ — yah vyavahArakathan hai.n; ‘AtmA apaneko jAnatA hai’ — is kathaname.n bhI sva-svAmia.nsharUp vyavahAr hai; ‘j~nAyak j~nAyak hI hai’ — yah nishchay hai .)
aur (jisaprakAr j~nAyakake sambandhame.n dR^iShTAnta-dArShTAntapUrvak kahA hai) isIprakAr darshakake sambandhame.n kahA jAtA hai : — is jagatame.n kalaI hai vah shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . dIvAr-Adi paradravya vyavahArase us kalaIkA shvaitya (kalaIke dvArA shvet kiye jAne yogya padArtha) hai . ab, ‘shvet karanevAlI kalaI, shvet karAne yogya dIvAr-Adi paradravyakI hai yA nahI.n ?’ — isaprakAr un dono.nke tAttvik sambandhakA yahA.N vichAr kiyA jAtA hai : — yadi kalaI dIvAr Adi paradravyakI ho to kyA ho yah pratham vichAr karate hai.n : — ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA j~nAn honese j~nAn vah AtmA hI hai; — aisA tAttvik sambandha jIvanta ( – vidyamAn) honese, kalaI yadi dIvAr – AdikI ho to kalaI un dIvAr-Adi hI honI chAhie (arthAt kalaI dIvAr-Adi svarUp hI honI chAhie); aisA hone par, kalaIke svadravyakA uchChed ho jAyagA . kintu dravyakA uchChed to nahI.n hotA, kyo.nki ek dravyakA anya dravyarUpame.n sa.nkramaN honekA to
Page 509 of 642
PDF/HTML Page 542 of 675
single page version
seTikA seTikAyAH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau . kimatra sAdhya.n svasvAmya.nshavyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaiveti nishchayaH . yathAya.n draShTAntastathAya.n dArShTAntikaH — chetayitAtra tAvaddarshanaguNanirbharasvabhAva.n dravyam . tasya tu vyavahAreN drashya.n pudgalAdi paradravyam . athAtra pudgalAdeH paradravyasya drashyasya darshakashchetayitA ki.n bhavati ki.n na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImA.nsyate — yadi chetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano j~nAna.n bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati chetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdirev bhavet; eva.n sati chetayituH svadravyochChedaH . na cha dravyAntarasa.nkra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchChedaH . tato na bhavati chetayitA pudgalAdeH . yadi na bhavati chetayitA pudgalAdestarhi kasya chetayitA bhavati ? chetayiturev chetayitA bhavati . nanu kataro.anyashchetayitA chetayituryasya chetayitA bhavati ? na khalvanyashchetayitA chetayituH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau . kimatra sAdhya.n svasvAmya.nshavyavahAreN ? na kimapi . pahale hI niShedh kiyA gayA hai . isaliye (yah siddha huA ki) kalaI dIvAr-AdikI nahI.n hai . (Age aur vichAr karate hai.n :) yadi kalaI dIvAr-AdikI nahI.n hai to kalaI kisakI hai ? kalaIkI hI kalaI hai . (is) kalaIse bhinna aisI dUsarI kaunasI kalaI hai ki jisakI (yah) kalaI hai ? (is) kalaIse bhinna anya koI kalaI nahI.n hai, kintu ve do sva-svAmirUp a.nsh hI hai.n . yahA.N sva-svAmirUp a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra kalaI kisIkI nahI.n hai, kalaI kalaI hI hai — yah nishchay hai . jaise yah dR^iShTAnta hai, usIprakAr yah dArShTAnta hai : — is jagatame.n chetayitA hai vah darshanaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . pudgalAdi paradravya vyavahArase use chetayitAkA dR^ishya hai . ab, ‘darshak (dekhanevAlA yA shraddhAn karanevAlA) chetayitA, dR^ishya (dekhane yogya yA shraddhAn karane yogya) jo pudgalAdikA paradravya usakA hai yA nahI.n ?’ — isaprakAr un dono.nke tAttvik sambandhakA yahA.N vichAr karate hai.n : — yadi chetayitA pudgalAdikA ho to kyA ho yah pahale vichAr karate hai.n : — ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA j~nAn honese j~nAn vah AtmA hI hai;’ — aisA tAttvik sambandha jIvanta honese, chetayitA yadi pudgalAdi ho to chetayitA pudgalAdi hI honA chAhiye . (arthAt chetayitA pudgalAdisvarUp hI honA chAhie); aisA hone par, chetayitAke svadravyakA uchChed ho jAyagA . kintu dravyakA uchChed to nahI.n hotA, kyo.nki ek dravyakA anya dravyarUpame.n sa.nkramaN honekA to pahale hI niShedh kar diyA hai . isase (yah siddha huA ki) chetayitA pudgalAdikA nahI.n hai . (Age aur vichAr karate hai.n :) chetayitA yadi pudgalAdikA nahI.n hai to chetayitA kisakA hai ? chetayitAkA hI
Page 510 of 642
PDF/HTML Page 543 of 675
single page version
tarhi na kasyApi darshakaH, darshako darshak eveti nishchayaH .
api cha seTikAtra tAvachChavetaguNanirbharasvabhAva.n dravyam . tasya tu vyavahAreN shvaitya.n kuDayAdi paradravyam . athAtra kuDayAdeH paradravyasya shvaityasya shvetayitrI seTikA ki.n bhavati ki.n na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImA.nsyate — yadi seTikA kuDayAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano j~nAna.n bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati seTikA kuDayAderbhavantI kuDayAdirev bhavet, eva.n sati seTikAyAH svadravyochChedaH . na cha dravyAntarasa.nkra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchChedaH . tato na bhavati seTikA kuDayAdeH . yadi na bhavati seTikA kuDayAdestarhi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA ev seTikA bhavati . nanu katarA.anyA seTikA seTikAyA yasyAH seTikA bhavati ? na khalvanyA chetayitA hai . (is) chetayitAse bhinna dUsarA aisA kaunasA chetayitA hai ki jisakA (yah) chetayitA hai ? (is) chetayitAse bhinna anya koI chetayitA nahI.n hai, kintu ve do sva-svAmirUp a.nsh hI hai.n . yahA.N sva-svAmirUp a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya hai? kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra darshak kisIkA nahI.n hai, darshak darshak hI hai — yah nishchay hai .
(isaprakAr yahA.N yah batAyA gayA hai ki : ‘AtmA paradravyako dekhatA hai athavA shraddhA karatA hai’ — yah vyavahArakathan hai . ‘AtmA apaneko dekhatA hai athavA shraddhA karatA hai’ — is kathaname.n bhI sva-svAmi-a.nsharUp vyavahAr hai; ‘darshak darshak hI hai’ — yah nishchay hai .)
aur (jisaprakAr j~nAyak tathA darshakake sambandhame.n dR^irShTAnta-dArShTAntase kahA hai) isIprakAr apohak (tyAg karanevAle)ke sambandhame.n kahA jAtA hai; — is jagatame.n kalaI hai vah shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . dIvAr-Adi paradravya vyavahArase us kalaIkA shvaitya hai (arthAt kalaI dvArA shvet kiye jAne yogya padArtha hai) . ab, shvet karanevAlI kalaI, shvet kI jAne yogya jo dIvAr-Adi paradravya usakI hai yA nahI.n ?’ — isaprakAr un dono.nke tAttvik sambandhakA yahA.N vichAr kiyA jAtA hai : — yadi kalaI dIvAr-Adi paradravyakI ho to kyA ho so pahale vichAr karate hai.n : – ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA j~nAn honese vah AtmA hI hai;’ — aisA tAttvik sambandha jIvanta (vidyamAn) honese, kalaI yadi dIvAr-AdikI ho to kalaI vah dIvAr-Adi hI honI chAhie (arthAt kalaI dIvAr-Adi svarUp hI honI chAhie); aisA hone par, kalaIke svadravyakA uchChed ho jAyegA . parantu dravyakA uchChed to nahI.n hotA, kyo.nki ek dravyakA anya dravyarUpame.n sa.nkramaN honekA to pahale hI niShedh kiyA gayA hai . isaliye (yah siddha huA ki) kalaI dIvAr-AdikI nahI.n hai . (Age aur vichAr karate hai.n :) yadi kalaI dIvAr-
Page 511 of 642
PDF/HTML Page 544 of 675
single page version
seTikA seTikAyAH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau . kimatra sAdhya.n svasvAmya.nshavyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaiveti nishchayaH . yathAya.n draShTAntastathAya.n dArShTAntik : — chetayitAtra tAvad j~nAnadarshanaguNanirbharaparApohanAtmak- svabhAva.n dravyam . tasya tu vyavahAreNApohya.n pudgalAdi paradravyam . athAtra pudgalAdeH paradravyasyA- pohyasyApohakashchetayitA ki.n bhavati ki.n na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImA.nsyate — yadi chetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano j~nAna.n bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati chetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdirev bhavet; eva.n sati chetayituH svadravyochChedaH . na cha dravyAntarasa.nkra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchChedaH . tato na bhavati chetayitA pudgalAdeH . yadi na bhavati chetayitA pudgalAdestarhi kasya chetayitA bhavati ? chetayiturev chetayitA bhavati . nanu kataro.anyashchetayitA chetayituryasya chetayitA bhavati ? na khalvanyashchetayitA chetayituH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau . kimatra AdikI nahI.n hai to kalaI kisakI hai ? kalaIkI hI kalaI hai . (is) kalaIse bhinna aisI dUsarI kaunasI kalaI hai ki jisakI (yah) kalaI hai ? (is) kalaIse bhinna anya koI kalaI nahI.n hai, kintu ve do sva-svAmirUp a.nsh hI hai.n . yahA.N sva-svAmirUp a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra kalaI kisIkI nahI.n hai, kalaI kalaI hI hai — yah nishchay hai . jaise yah dR^iShTAnta hai, usIprakAr yah dArShTAnta diyA jAtA hai : — is jagatame.n jo chetayitA hai vah, jisakA j~nAnadarshanaguNase paripUrNa, parake apohanasvarUp (tyAgasvarUp) svabhAv hai aisA dravya hai . pudgalAdikA paradravya vyavahArase us chetayitAkA apohya (tyAjya) hai . ab, ‘apohak ( – tyAg karanevAlA) chetayitA, apohya (tyAjya) jo pudgalAdikA paradravya usakA hai yA nahI.n ?’ — isaprakAr un dono.nke tAttvik sambandhakA yahA.N vichAr kiyA jAtA hai : — yadi chetayitA pudgalAdikA ho to kyA ho yah pahale vichAr karate hai.n : ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA j~nAn honese j~nAn vah AtmA hI hai :’ — aisA tAttvik sambandha jIvanta honese, chetayitA yadi pudgalAdikA ho to chetayitA pudgalAdi hI honA chAhie (arthAt chetayitA pudgalAdisvarUp hI honA chAhie); aisA hone par, chetayitAke svadravyakA uchChed ho jAyegA . parantu dravyakA uchChed to nahI.n hotA, kyo.nki ek dravyakA anya dravyarUpame.n sa.nkramaN honekA pahale hI niShedh kiyA hai . isaliye (yah siddha huA ki) chetayitA pudgalAdikA nahI.n hai . (Age aur vichAr karate hai.n :) yadi chetayitA pudgalAdikA nahI.n hai to chetayitA kisakA hai ? chetayitAkA hI chetayitA hai . (is) chetayitAse bhinna aisA dUsarA kaunasA chetayitA hai ki jisakA (yah) chetayitA hai ? (is) chetayitAse bhinna anya koI chetayitA nahI.n hai, kintu ve do sva-svAmirUp a.nsh hI hai.n . yahA.N svasvAmirUp
Page 512 of 642
PDF/HTML Page 545 of 675
single page version
sAdhya.n svasvAmya.nshavyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApyapohakaH, apohako.apohak eveti nishchayaH .
kuDayAdiparadravya.n chAtmasvabhAvenApariNamayantI kuDayAdiparadravyanimittakenAtmanaH shvetaguNanirbhar- svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDayAdiparadravya.n seTikAnimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAven shvetayatIti vyavahriyate, tathA chetayitApi j~nAnaguN- nirbharasvabhAvaH svaya.n pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdiparadravya.n chAtmasvabhAvenA- pariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano j~nAnaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnaH pudgalAdiparadravya.n chetayitR^inimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAven jAnAtIti vyavahriyate
a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra apohak ( – tyAg karanevAlA) kisIkA nahI.n hai, apohak apohak hI hai — yah nishchay hai .
(isaprakAr yahA.N yah batAyA gayA hai ki : ‘AtmA paradravyako tyAgatA hai’ — yah vyavahAr kathan hai ; ‘AtmA j~nAnadarshanamay aise nijako grahaN karatA hai’ — aisA kahaneme.n bhI sva- svAmia.nsharUp vyavahAr hai; ‘apohak apohak hI hai’ — yah nishchay hai .)
svabhAvarUp pariNamit na hotI huI aur dIvAr-Adi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karatI huI, dIvAr-Adi paradravya jisako nimitta hai.n aise apane shvetaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotI huI, kalaI jisako nimitta hai aise apane ( – dIvAr-Adike – ) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hote hue dIvAr-Adi paradravyako, apane ( – kalaIke) svabhAvase shvet karatI hai, — aisA vyavahAr kiyA jAtA hai; isIprakAr j~nAnaguNase paripUrNa svabhAvavAlA chetayitA bhI, svaya.n pudgalAdi paradravyake svabhAvarUp pariNamit na hotA huA aur pudgalAdi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtA huA, pudgalAdi paradravya jisako nimitta hai.n aise apane j~nAnaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotA huA, chetayitA jisako nimitta hai aise apane ( – pudgalAdike – ) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hote hue pudgalAdi paradravyako, apane ( – chetayitAke – ) svabhAvase jAnatA hai — aisA vyavahAr kiyA jAtA hai .
Page 513 of 642
PDF/HTML Page 546 of 675
single page version
ki.nch — yathA cha saiv seTikA shvetaguNanirbharasvabhAvA svaya.n kuDayAdiparadravyasvabhAvenA- pariNamamAnA kuDayAdiparadravya.n chAtmasvabhAvenApariNamayantI kuDayAdiparadravyanimittakenAtmanaH shvetaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDayAdiparadravya.n seTikAnimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAven shvetayatIti vyavahriyate, tathA chetayitApi darshanaguN- nirbharasvabhAvaH svaya.n pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdiparadravya.n chAtmasvabhAvenA- pariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano darshanaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnaH pudgalAdiparadravya.n chetayitR^inimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAven pashyatIti vyavahriyate
api cha — yathA cha saiv seTikA shvetaguNanirbharasvabhAvA svaya.n kuDayAdiparadravya- svabhAvenApariNamamAnA kuDayAdiparadravya.n chAtmasvabhAvenApariNamayantI kuDayAdiparadravyanimitta- kenAtmanaH shvetaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDayAdiparadravya.n seTikAnimittakenAtmanaH
aur (jisaprakAr j~nAnaguNakA vyavahAr kahA hai) isIprakAr darshanaguNakA vyavahAr kahA jAtA hai : — jisaprakAr shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlI vahI kalaI, svaya.n dIvAr-Adi paradravyake svabhAvarUp pariNamit na hotI huI aur dIvAr-Adi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtI huI, dIvAr-Adi paradravya jisako nimitta hai.n aise apane shvetaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna huI, kalaI jisako nimitta hai aise apane ( – divAr-Adike – ) svabhAvase pariNAm dvArA utpanna honevAle dIvAr-Adi paradravyako apane ( – kalaIke) svabhAvase shvet karatI hai — aisA vyavahAr kiyA jAtA hai; isIprakAr darshanaguNase paripUrNa svabhAvavAlA chetayitA bhI, svaya.n pudgalAdi paradravyake svabhAvarUp pariNamit na hotA huA, aur pudgalAdi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtA huA, pudgalAdi paradravya jisako nimitta hai.n aise apane darshanaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotA huA, chetayitA jisako nimitta hai aise apane ( – pudgalAdike – ) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna honevAle pudgalAdi paradravyako apane ( – chetayitAke – ) svabhAvase dekhatA hai athavA shraddhA karatA hai — aisA vyavahAr kiyA jAtA hai .
aur (jisaprakAr j~nAn-darshan guNakA vyavahAr kahA hai) isIprakAr chAritraguNakA vyavahAr kahA jAtA hai : — jaise shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlI vahI kalaI, svaya.n dIvAr-Adi paradravyake svabhAvarUp pariNamit na hotI huI aur dIvAr-Adi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtI huI, dIvAr-Adi paradravya jisako nimitta hai aise apane shvetaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotI huI, kalaI jisako nimitta hai aise apane ( – dIvAr-Adike — ) svabhAvake
Page 514 of 642
PDF/HTML Page 547 of 675
single page version
svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAven shvetayatIti vyavahriyate, tathA chetayitApi j~nAnadarshanaguNanirbharaparApohanAtmakasvabhAvaH svaya.n pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdi- paradravya.n chAtmasvabhAvenApariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano j~nAnadarshanaguNanirbhar- parApohanAtmakasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnaH pudgalAdiparadravya.n chetayitR^inimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAvenApohatIti vyavahriyate
evamayamAtmano j~nAnadarshanachAritraparyAyANA.n nishchayavyavahAraprakAraH . evamevAnyeShA.n sarveShAmapi paryAyANA.n draShTavyaH . pariNAm dvArA utpanna honevAle dIvAr-Adi paradravyako apane ( – kalaI – )ke svabhAvase shvet karatI hai — aisA vyavahAr kiyA jAtA hai; isIprakAr jisakA j~nAnadarshanaguNase paripUrNa, parake apohanasvarUp svabhAv hai aisA chetayitA bhI, svaya.n pudgalAdi paradravyake svabhAvarUp pariNamit nahI.n hotA huA aur pudgalAdi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtA huA, pudgalAdi paradravya jisako nimitta hai aise apane j~nAnadarshanaguNase paripUrNa par-apohanAtmak ( – parake tyAgasvarUp) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotA huA, chetayitA jisako nimitta hai aise apane ( – pudgalAdike – ) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna honevAle pudgalAdi paradravyako apane ( – chetayitAke – ) svabhAvase apohatA hai arthAt tyAg karatA hai — isaprakAr vyavahAr kiyA jAtA hai .
isaprakAr yah, AtmAke j~nAn-darshan-chAritra paryAyo.nkA nishchay-vyavahAr prakAr hai . isIprakAr anya samasta paryAyo.nkA bhI nishchay-vyavahAr prakAr samajhanA chAhie .
bhAvArtha : — shuddhanayase AtmAkA ek chetanAmAtra svabhAv hai . usake pariNAm jAnanA, dekhanA, shraddhA karanA, nivR^itta honA ityAdi hai.n . vahA.N nishchayanayase vichAr kiyA jAye to AtmAko paradravyakA j~nAyak nahI.n kahA jA sakatA, darshak nahI.n kahA jA sakatA, shraddhAn karanevAlA nahI.n kahA jA sakatA, tyAg karanevAlA nahI.n kahA jA sakatA; kyo.nki paradravyake aur AtmAke nishchayase koI bhI sambandha nahI.n hai . jo j~nAn, darshan, shraddhAn, tyAg ityAdi bhAv hai.n, ve svaya.n hI hai.n; bhAv-bhAvakakA bhed kahanA vah bhI vyavahAr hai, nishchayase bhAv aur bhAv karanevAlA bhed nahI.n hai .
ab, vyavahAranayake sambandhame.n . vyavahAranayase AtmAko paradravyakA j~nAtA, draShTA, shraddhAn karanevAlA, tyAg karanevAlA kahA jAtA hai; kyo.nki paradravya aur AtmAke nimitta-naimittikabhAv hai . j~nAnAdi bhAvo.nkA paradravya nimitta hotA hai, isaliye vyavahArIjan kahate hai.n ki — AtmA paradravyako jAnatA hai, paradravyako dekhatA hai, paradravyakA shraddhAn karatA hai, paradravyakA tyAg karatA hai .
isaprakAr nishchay-vyavahArake prakArako jAnakar yathAvat (jaisA kahA hai usIprakAr) shraddhAn karanA ..356 se 365..
Page 515 of 642
PDF/HTML Page 548 of 675
single page version
naikadravyagata.n chakAsti kimapi dravyAntara.n jAtuchit .
ki.n dravyAntarachumbanAkuladhiyastattvAchchyavante janAH ..215..
manyaddravya.n bhavati yadi vA tasya ki.n syAtsvabhAvaH .
rj~nAna.n j~neya.n kalayati sadA j~neyamasyAsti naiv ..216..
shlokArtha : — [shuddha-dravya-nirUpaN-arpit-mateH tattva.n samutpashyataH ] jisane shuddha dravyake nirUpaName.n buddhiko lagAyA hai, aur jo tattvakA anubhav karatA hai, us puruShako [ek- dravya-gata.n kim-api dravya-antara.n jAtuchit na chakAsti ] ek dravyake bhItar koI bhI anya dravya rahatA huA ka dApi bhAsit nahI.n hotA . [yat tu j~nAna.n j~neyam avaiti tat aya.n shuddha-svabhAv-udayaH ] j~nAn j~neyako jAnatA hai vah to yah j~nAnake shuddha svabhAvakA uday hai . [janAH ] jab ki aisA hai tab phi ra log [dravya-antar-chumban-Akul-dhiyaH ] j~nAnako anya dravyake sAth sparsha honekI mAnyatAse Akul buddhivAle hote hue [tattvAt ] tattvase (shuddha svarUpase) [ki.n chyavante ] kyo.n chyut hote hai.n ?
bhAvArtha : — shuddhanayakI dR^iShTise tattvakA svarUp vichAr karane par anya dravyakA anya dravyame.n pravesh dikhAI nahI.n detA . j~nAname.n anya dravya pratibhAsit hote hai.n so to yah j~nAnakI svachChatAkA svabhAv hai; kahI.n j~nAn unhe.n sparsha nahI.n karatA athavA ve j~nAnako sparsha nahI.n karate . aisA hone par bhI, j~nAname.n anya dravyo.nkA pratibhAs dekhakar yah log aisA mAnate hue j~nAnasvarUpase chyut hote hai.n ki ‘j~nAnako paraj~neyo.nke sAth paramArtha sambandha hai’; yah unakA aj~nAn hai . un par karuNA karake AchAryadev kahate hai.n ki — yah log tattvase kyo.n chyut ho rahe hai.n ? .215.
Page 516 of 642
PDF/HTML Page 549 of 675
single page version
j~nAna.n j~nAna.n bhavati na punarbodhyatA.n yAti bodhyam .
bhAvAbhAvau bhavati tirayan yen pUrNasvabhAvaH ..217..
nijarasarUp (-j~nAnAdi svabhAvarUp) pariNaman hotA hai isaliye, [sheSham anyat-dravya.n ki.n svabhAvasya bhavati ] kyA sheSh koI anyadravya us ( – j~nAnAdi) svabhAvakA ho sakatA hai ? (nahI.n .) [yadi vA svabhAvaH ki.n tasya syAt ] athavA kyA vah (j~nAnAdi)svabhAv kisI anyadravyakA ho sakatA hai ? (nahI.n . paramArthase ek dravyakA anya dravyake sAth sambandha nahI.n hai .) [jyotsnArUpa.n bhuva.n snapayati ] chA.N.ndanIkA rUp pR^ithvIko ujjval ka ratA hai [bhUmiH tasya na ev asti ] tathApi pR^ithvI chA.NdanIkI kadApi nahI.n hotI; [j~nAna.n j~neya.n sadA kalayati ] isaprakAr j~nAn j~neyako sadA jAnatA hai [j~neyam asya asti na ev ] tathApi j~ney j~nAnakA kadApi nahI.n hotA .
bhAvArtha : — shuddhanayakI dR^iShTise dekhA jAye to kisI dravyakA svabhAv kisI anya dravyarUp nahI.n hotA . jaise chA.NdanI pR^ithvIko ujjval karatI hai, kintu pR^ithvI chA.NdanIkI ki.nchitmAtra bhI nahI.n hotI, isIprakAr j~nAn j~neyako jAnatA hai, kintu j~ney j~nAnakA ki.nchitmAtra bhI nahI.n hotA . AtmAkA j~nAnasvabhAv hai, isaliye usakI svachChatAme.n j~ney svayamev jhalakatA hai, kintu j~nAname.n un j~neyo.nkA pravesh nahI.n hotA .216.
shlokArtha : — [tAvat rAg-dveSh-dvayam udayate ] rAg-dveShakA dvandva tab tak udayako prApta hotA hai [yAvad etat j~nAna.n j~nAna.n na bhavati ] ki jab tak yah j~nAn j~nAnarUp na ho [punaH bodhyam bodhyatA.n na yAti ] aur j~ney j~neyatvako prApta na ho . [tat ida.n j~nAna.n nyakkR^it- aj~nAnabhAva.n j~nAna.n bhavatu ] isaliye yah j~nAn, aj~nAn-bhAvako dUr ka rake, j~nAnarUp ho — [yen bhAv-abhAvau tirayan pUrNasvabhAvaH bhavati ] ki jisase bhAv-abhAv(rAg-dveSh)ko rokatA huA pUrNasvabhAv (pragaT) ho jAye .
bhAvArtha : — jab tak j~nAn j~nAnarUp na ho, j~ney j~neyarUp na ho, tab tak rAg-dveSh utpanna hotA hai; isaliye yah j~nAn, aj~nAnabhAvako dUr karake, j~nAnarUp hoo, ki jisase j~nAname.n jo bhAv aur abhAvarUp do avasthAai.n hotI hai.n ve miT jAye.n aur j~nAn pUrNasvabhAvako prApta ho jAye . yah prArthanA hai .217.
Page 517 of 642
PDF/HTML Page 550 of 675
single page version
‘j~nAn aur j~ney sarvathA bhinna hai, AtmAke darshanaj~nAnachAritrAdi koI guN paradravyo.nme.n nahI.n hai’ aisA jAnaneke kAraN samyagdR^iShTiko viShayo.nke prati rAg nahI.n hotA; aur rAgadveShAdi ja.D.h.h viShayo.nme.n bhI nahI.n hote; ve mAtra aj~nAnadashAme.n pravartamAn jIvake pariNAm hai.n . — is arthakI gAthAe.N ab kahate hai.n : —
Page 518 of 642
PDF/HTML Page 551 of 675
single page version
gAthArtha : — [darshanaj~nAnachAritram ] darshan-j~nAn-chAritra [achetane viShaye tu ] achetan viShayame.n [ki~nchit api ] ki.nchit mAtra bhI [na asti ] nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [chetayitA ] AtmA [teShu viShayeShu ] un viShayo.nme.n [ki.n hanti ] kyA ghAt karegA ?
[darshanaj~nAnachAritram ] darshan-j~nAn-chAritra [achetane karmaNi tu ] achetan karmame.n [ki~nchit api ] ki.nchit mAtra bhI [na asti ] nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [chetayitA ] AtmA [tatra karmaNi ] un ka rmame.n [ki.n hanti ] kyA ghAt karegA ? (kuCh bhI ghAt nahI.n kar sakatA .)
[darshanaj~nAnachAritram ] darshan-j~nAn-chAritra [achetane kAye tu ] achetan kAyame.n [ki~nchit api ] ki.nchit mAtra bhI [na asti ] nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [chetayitA ] AtmA [teShu kAyeShu ] un kAyo.nme.n [ki.n hanti ] kyA ghAt karegA ? (kuCh bhI ghAt nahI.n kar sakatA .)
[j~nAnasya ] j~nAnakA, [darshanasya cha ] darshanakA [tathA chAritrasya ] tathA chAritrakA [ghAtaH bhaNitaH ] ghAt ka hA hai, [tatra ] vahA.N [pudgaladravyasya ] pudgaladravyakA [ghAtaH tu ] ghAt [kaH api ] ki.nchitmAtra bhI [na api nirdiShTaH ] nahI.n kahA hai . (arthAt darshan-j~nAn-chAritrake ghAt hone par pudgaladravyakA ghAt nahI.n hotA .)
Page 519 of 642
PDF/HTML Page 552 of 675
single page version
yaddhi yatra bhavati tattadghAte hanyat ev, yathA pradIpaghAte prakAsho hanyate; yatra cha yadbhavati tattadghAte hanyat ev, yathA prakAshaghAte pradIpo hanyate . yattu yatra na bhavati tattadghAte na hanyate, yathA ghaTaghAte ghaTapradIpo na hanyate; yatra cha yanna bhavati tattadghAte na hanyate, yathA ghaTapradIpaghAte ghaTo na hanyate . athAtmano dharmA darshanaj~nAnachAritrANi pudgaladravyaghAte.api na hanyante, na cha darshanaj~nAnachAritrANA.n ghAte.api pudgaladravya.n hanyate; eva.n darshanaj~nAnachAritrANi pudgaladravye na bhavantItyAyAti; anyathA tadghAte pudgaladravya-
(isaprakAr) [ye kechit ] jo koI [jIvasya guNAH ] jIvake guN hai.n, [te khalu ] ve vAstavame.n [pareShu dravyeShu ] par dravyame.n [na santi ] nahI.n hai.n; [tasmAt ] isaliye [samyagdR^iShTeH ] samyagdR^iShTike [viShayeShu ] viShayo.nke prati [rAgaH tu ] rAg [na asti ] nahI.n hai .
[cha ] aur [rAgaH dveShaH mohaH ] rAg, dveSh aur moh [jIvasya ev ] jIvake hI [ananyapariNAmAH ] ananya (ek rUp) pariNAm hai.n, [eten kAraNen tu ] is kAraNase [rAgAdayaH ] rAgAdik [shabdAdiShu ] shabdAdi viShayo.nme.n (bhI) [na santi ] nahI.n hai.n .
(rAgadveShAdi na to samyagdR^iShTi AtmAme.n hai.n aur na ja.D.h.h viShayo.nme.n, ve mAtra aj~nAnadashAme.n rahanevAle jIvake pariNAm hai.n .)
TIkA : — vAstavame.n jo jisame.n hotA hai vah usakA ghAt hone par naShTa hotA hI hai (arthAt AdhArakA ghAt hone par AdheyakA ghAt ho hI jAtA hai), jaise dIpakake ghAt hone par (usame.n rahanevAlA) prakAsh naShTa ho jAtA hai; tathA jisame.n jo hotA hai vah usakA nAsh hone par avashya naShTa ho jAtA hai (arthAt AdheyakA ghAt hone par AdhArakA ghAt ho jAtA hI hai), jaise prakAshakA ghAt hone par dIpakakA ghAt ho jAtA hai . aur jo jisame.n nahI.n hotA vah usakA ghAt hone par naShTa nahI.n hotA, jaise gha.DekA nAsh hone par 1ghaT-pradIpakA nAsh nahI.n hotA; tathA jisame.n jo nahI.n hotA vah usakA ghAt hone par naShTa nahI.n hotA, jaise ghaT-pradIpakA ghAt hone par ghaTakA nAsh nahI.n hotA . (isaprakArase nyAy kahA hai .) ab, AtmAke dharma — darshan, j~nAn aur chAritra — pudgaladravyakA ghAt hone par bhI naShTa nahI.n hote aur darshan-j~nAn-chAritrakA ghAt hone par bhI 1ghaT-pradIp = gha.Deme.n rakhA huA dIpak . (paramArthataH dIpak gha.Deme.n nahI.n hai, gha.Deme.n to gha.Deke hI guN hai.n) .
Page 520 of 642
PDF/HTML Page 553 of 675
single page version
ghAtasya, pudgaladravyaghAte tadghAtasya durnivAratvAt . yat eva.n tato ye yAvantaH kechanApi jIvaguNAste sarve.api paradravyeShu na santIti samyak pashyAmaH, anyathA atrApi jIvaguNaghAte pudgaladravyaghAtasya, pudgaladravyaghAte jIvaguNaghAtasya cha durnivAratvAt . yadyeva.n tarhi kutaH samyagdraShTerbhavati rAgo viShayeShu ? na kuto.api . tarhi rAgasya katarA khAniH ? rAgadveShamohA hi jIvasyaivAj~nAnamayAH pariNAmAH, tataH paradravyatvAdviShayeShu na santi, aj~nAnAbhAvAtsamyagdraShTau tu na bhavanti . eva.n te viShayeShvasantaH samyagdraShTerna bhavanto, na bhavantyev . pudgaladravyakA nAsh nahI.n hotA (yah to spaShTa hai); isaliye isaprakAr yah siddha hotA hai ki – ‘darshan-j~nAn-chAritra pudgaladravyame.n nahI.n hai.n’ kyo.nki, yadi aisA na ho to darshan-j~nAn-chAritrakA ghAt hone par pudgaladravyakA ghAt, aur pudgaladravyake ghAt hone par darshan-j~nAn-chAritrakA avashya hI ghAt honA chAhiye. aisA honese jIvake jo jitane guN hai.n ve sab paradravyo.nme.n nahI.n hai.n yah is bhalIbhA.nti dekhate-mAnate hai.n; kyo.nki, yadi aisA na ho to, yahA.N bhI jIvake guNo.nkA ghAt hone par pudgaladravyakA ghAt, aur pudgaladravyake ghAt hone par jIvake guNakA ghAt honA anivArya ho jAy. (kintu aisA nahI.n hotA, isase siddha huA ki jIvake koI guN pudgaladravyame.n nahI.n hai.n.)
prashna : — yadi aisA hai to samyagdR^iShTiko viShayo.nme.n rAg kis kAraNase hotA hai ? uttar : — kisI bhI kAraNase nahI.n hotA. (prashna : — ) tab phi ra rAgakI khAn (utpatti sthAn) kaunasI hai ? (uttar : — ) rAg-dveSh-moh, jIvake hI aj~nAnamay pariNAm hai.n (arthAt jIvakA aj~nAn hI rAgAdiko utpanna karanekI khAn hai); isaliye ve rAg-dveSh-moh, viShayo.nme.n nahI.n hai.n, kyo.nki viShay paradravya hai.n, aur ve samyagdR^iShTime.n (bhI) nahI.n hai.n kyo.nki usake aj~nAnakA abhAv hai; isaprakAr rAg- dveSh-moh, viShayo.nme.n na honese aur samyagdR^iShTike (bhI) na honese, (ve) hai.n hI nahI.n.
bhAvArtha : — AtmAke aj~nAnamay pariNAmarUp rAg-dveSh-moh utpanna hone par AtmAke darshan-j~nAn-chAritrAdi guNo.nkA ghAt hotA hai, kintu guNo.nke ghAt hone par bhI achetan pudgaladravyakA ghAt nahI.n hotA; aur pudgaladravyake ghAt hone par darshan-j~nAn-chAritrAdikA ghAt nahI.n hotA; isaliye jIvake koI bhI guN pudgaladravyame.n nahI.n hai.n. aisA jAnate hue samyagdR^iShTiko achetan viShayo.nme.n rAgAdik nahI.n hote. rAg-dveSh-moh, pudgaladravyame.n nahI.n hai.n, ve jIvake hI astitvame.n aj~nAnase utpanna hote hai.n; jab aj~nAnakA abhAv ho jAtA hai arthAt samyagdR^iShTi hotA hai, tab rAg-dveShAdi utpanna hote hai.n. isaprakAr rAg-dveSh-moh na to pudgaladravyame.n hai.n aur na samyagdR^iShTime.n bhI hote hai.n, isaliye shuddhadravyadR^iShTise dekhane par ve hai.n hI nahI.n, aur paryAyadR^iShTise dekhane par ve jIvako aj~nAn avasthAme.n hai.n. aisA jAnanA chAhiye..366 se 371..
Page 521 of 642
PDF/HTML Page 554 of 675
single page version
tau vastutvapraNihitdrashA drashyamAnau na ki.nchit .
vyaktAtyanta.n svasvabhAven yasmAt ..219..
shlokArtha : — [ih j~nAnam hi aj~nAnabhAvAt rAg-dveShau bhavati ] is jagatame.n j~nAn hI aj~nAnabhAvase rAgadveSharUp pariNamit hotA hai; [vastutva-praNihit-dashA dR^ishyamAnau to ki.nchit na ] vastutvame.n sthApit ( – ekAgra kI gaI) dR^iShTise dekhane par (arthAt dravyadR^iShTise dekhane par), ve rAg -dveSh kuCh bhI nahI.n hai.n ( – dravyarUp pR^ithak vastu nahI.n hai.n). [tataH samyagdR^iShTiH tattvadR^iShTayA tau sphu Ta.n kShapayatu ] isaliye (AchAryadev preraNA karate hai.n ki) samyagdR^iShTi puruSh tattvadR^iShTise unhe.n (rAg-dveShako) spaShTatayA kShay karo, [yen pUrNa-achal-archiH sahaja.n j~nAnajyotiH jvalati ] ki jisase, pUrNa aur achal jisakA prakAsh hai aisI (daidIpyamAn) sahaj j~nAnajyoti prakAshit ho.
bhAvArtha : — rAg-dveSh koI pR^ithak dravya nahI.n hai, ve (rAg-dveSharUp pariNAm) jIvake aj~nAnabhAvase hote hai.n; isaliye samyagdR^iShTi hokar tattvadR^iShTise dekhA jAye to ve (rAg-dveSh) kuCh bhI vastu nahI.n hai.n aisA dikhAI detA hai, aur ghAtikarmo.nkA nAsh hokar kevalaj~nAn utpanna hotA hai..218..
ab, AgekI gAthAme.n yah kahe.nge ki ‘anya dravya anya dravyako guN utpanna nahI.n kar sakatA’ isakA sUchak kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [tattvadR^iShTayA ] tattvadR^iShTise dekhA jAye to, [rAg-dveSh-utpAdaka.n anyat dravya.n ki.nchan api na vIkShyate ] rAg-dveShako utpanna karanevAlA anya dravya ki.nchitmAtra bhI dikhAI nahI.n detA, [yasmAt sarva-dravya-utpattiH svasvabhAven antaH atyanta.n vyaktA chakAsti ] kyo.nki sarva dravyo.nkI utpatti apane svabhAvase hI hotI huI antara.ngame.n atyanta pragaT (spaShTa) prakAshit hotI hai.
Page 522 of 642
PDF/HTML Page 555 of 675
single page version
aNNadavieN aNNadaviyassa No kIrae guNuppAo . tamhA du savvadavvA uppajja.nte sahAveN ..372..
na cha jIvasya paradravya.n rAgAdInutpAdayatIti sha.nkyam; anyadravyeNAnyadravyaguNotpAd- karaNasyAyogAt; sarvadravyANA.n svabhAvenaivotpAdAt . tathA hi — mR^ittikA kumbhabhAvenotpadyamAnA ki.n kumbhakArasvabhAvenotpadyate, ki.n mR^ittikAsvabhAven ? yadi kumbhakArasvabhAvenotpadyate tadA kumbhakaraNAha.nkAranirbharapuruShAdhiShThitavyApR^itakarapuruShasharIrAkAraH kumbhaH syAt . na cha tathAsti,
bhAvArtha : — rAg-dveSh chetanake hI pariNAm hai.n. anya dravya AtmAko rAg-dveSh utpanna nahI.n karA sakatA; kyo.nki sarva dravyo.nkI utpatti apane apane svabhAvase hI hotI hai, anya dravyame.n anya dravyake guNaparyAyo.nkI utpatti nahI.n hotI..219..
gAthArtha : — [anyadravyeN ] anya dravyase [anyadravyasya ] anya dravyake [guNotpAdaH ] guNakI utpatti [na kriyate ] nahI.n kI jA sakatI; [tasmAt tu ] isase (yah siddhAnta huA ki) [sarvadravyANi ] sarva dravya [svabhAven ] apane apane svabhAvase [utpadya.nte ] utpanna hote hai.n.
TIkA : — aur bhI aisI sha.nkA nahI.n karanI chAhiye ki – paradravya jIvako rAgAdi utpanna karate hai.n; kyo.nki anya dravyake dvArA anya dravyake guNo.nko utpanna karanekI ayogyatA hai; kyo.nki sarva dravyo.nkA svabhAvase hI utpAd hotA hai. yah bAt dR^iShTAntapUrvak samajhAI jA rahI hai : —
miTTI ghaTabhAvarUpase utpanna hotI huI kumhArake svabhAvase utpanna hotI hai yA miTTIke ? yadi kumhArake svabhAvase utpanna hotI ho to jisame.n ghaTako banAneke aha.nkArase bharA huA puruSh vidyamAn hai aur jisakA hAth (gha.DA banAnekA) vyApAr karatA hai, aise puruShake sharIrAkAr ghaT honA chAhiye. parantu aisA to nahI.n hotA, kyo.nki anyadravyake svabhAvase kisI dravyake pariNAmakA utpAd dekhaneme.n nahI.n AtA. yadi aisA hai to phi ra miTTI kumhArake
Page 523 of 642
PDF/HTML Page 556 of 675
single page version
dravyAntarasvabhAven dravyapariNAmotpAdasyAdarshanAt . yadyeva.n tarhi mR^ittikA kumbhakArasvabhAven notpadyate, kintu mR^ittikAsvabhAvenaiv, svasvabhAven dravyapariNAmotpAdasya darshanAt . eva.n cha sati mR^ittikAyAH svasvabhAvAnatikramAnna kumbhakAraH kumbhasyotpAdak ev; mR^ittikaiv kumbhakArasvabhAvamaspR^ishantI svasvabhAven kumbhabhAvenotpadyate . eva.n sarvANyapi dravyANi svapariNAmaparyAyeNotpadyamAnAni ki.n nimittabhUtadravyAntarasvabhAvenotpadyante, ki.n svasvabhAven ? yadi nimittabhUtadravyAntarasvabhAvenotpadyante tadA nimittabhUtaparadravyAkArastatpariNAmaH syAt . na cha tathAsti, dravyAntarasvabhAven dravyapariNamotpAdasyAdarshanAt . yadyeva.n tarhi na sarvadravyANi nimittabhUtaparadravyasvabhAvenotpadyante, kintu svasvabhAvenaiv, svasvabhAven dravyapariNAmotpAdasya darshanAt . eva.n cha sati sarvadravyANA.n svasvabhAvAnatikramAnna nimittabhUtadravyAntarANi svapariNAmasyotpAdakAnyev; sarvadravyANyev nimittabhUtadravyAntarasvabhAvamaspR^ishanti svasvabhAven svapariNAmabhAvenotpadyante . ato na paradravya.n jIvasya rAgAdInAmutpAdakamutpashyAmo yasmai kupyAmaH . svabhAvase utpanna nahI.n hotI; parantu miTTIke svabhAvase hI utpanna hotI hai, kyo.nki (dravyake) apane svabhAvarUpase dravyake pariNAmakA utpAd dekhA jAtA hai. aisA honese, miTTI apane svabhAvako ulla.nghan nahI.n karatI isaliye, kumhAr gha.DekA utpAdak hai hI nahI.n; miTTI hI, kumhArake svabhAvako sparsha na karatI huI apane svabhAvase kumbhabhAvarUpase utpanna hotI hai.
isIprakAr — sabhI dravya svapariNAmaparyAyase (arthAt apane pariNAmabhAvarUpase) utpanna hote hue, nimittabhUt anyadravyo.nke svabhAvase utpanna hote hai.n ki apane svabhAvase ? yadi nimittabhUt anyadravyo.nke svabhAvase utpanna hote ho.n to unake pariNAm nimittabhUt anyadravyo.nke AkArake hone chAhie. parantu aisA to nahI.n hotA, kyo.nki anyadravyake svabhAvarUpase kisI dravyake pariNAmakA utpAd dikhAI nahI.n detA. jab ki aisA hai to sarva dravya nimittabhUt anyadravyo.nke svabhAvase utpanna nahI.n hote, parantu apane svabhAvase hI utpanna hote hai.n, kyo.nki (dravyake) apane svabhAvarUpase dravyake pariNAmakA utpAd dekhaneme.n AtA hai. aisA honese, sarva dravya apane svabhAvako ulla.nghan na karate honese, nimittabhUt anya dravya apane (arthAt sarva dravyo.nke) pariNAmo.nke utpAdak hai.n hI nahI.n; sarva dravya hI, nimittabhUt anyadravyake svabhAvako sparsha na karate hue, apane svabhAvase apane pariNAmabhAvarUpase utpanna hote hai.n.
Page 524 of 642
PDF/HTML Page 557 of 675
single page version
kataradapi pareShA.n dUShaNa.n nAsti tatra .
bhavatu viditamasta.n yAtvabodho.asmi bodhaH ..220..
isaliye (AchAryadev kahate hai.n ki) ham jIvake rAgAdikA utpAdak paradravyako nahI.n dekhate ( – mAnate) ki jis par kop kare.n.
bhAvArtha : — AtmAko rAgAdi utpanna hote hai.n so ve apane hI ashuddha pariNAm hai.n. yadi nishchayanayase vichAr kiyA jAye to anyadravya rAgAdikA utpanna karanevAlA nahI.n hai, anyadravya unakA nimittamAtra hai; kyo.nki anya dravyake anya dravya guNaparyAy utpanna nahI.n karatA, yah niyam hai. jo yah mAnate hai.n – aisA ekAnta grahaN karate hai.n ki – ‘paradravya hI mujhame.n rAgAdik utpanna karate hai.n’, ve nayavibhAgako nahI.n samajhate, ve mithyAdR^iShTi hai.n. yah rAgAdik jIvake sattvame.n utpanna hote hai.n, paradravya to nimittamAtra hai – aisA mAnanA samyagj~nAn hai. isaliye AchAryadev kahate hai.n ki — ham rAg-dveShakI utpattime.n anya dravya par kyo.n kop kare.n ? rAg- dveShakA utpanna honA to apanA hI aparAdh hai..372..
shlokArtha : — [ih ] is AtmAme.n [yat rAg-dveSh-doSh-prasUtiH bhavati ] jo rAgadveSharUp doSho.nkI utpatti hotI hai [tatra pareShA.n katarat api dUShaNa.n nAsti ] usame.n paradravyakA koI bhI doSh nahI.n hai, [tatra svayam aparAdhI ayam abodhaH sarpati ] vahA.N to svaya.n aparAdhI yah aj~nAn hI phai latA hai; — [viditam bhavatu ] isaprakAr vidit ho aur [abodhaH asta.n yAtu ] aj~nAn asta ho jAye; [bodhaH asmi ] mai.n to j~nAn hU.N.
bhAvArtha : — aj~nAnI jIv paradravyase rAgadveShakI utpatti hotI huI mAnakar paradravya par krodh karatA hai ki – ‘yah paradravya mujhe rAg-dveSh utpanna karAtA hai, use dUr karU.N’. aise aj~nAnI jIvako samajhAneke liye AchAryadev upadesh dete hai.n ki — rAg-dveShakI utpatti aj~nAnase AtmAme.n hI hotI hai aur ve AtmAke hI ashuddha pariNAm hai.n. isaliye is aj~nAnako nAsh karo, samyagj~nAn pragaT karo, AtmA j~nAnasvarUp hai aisA anubhav karo; paradravyako rAg-dveShakA utpanna karanevAlA mAnakar us par kop na karo..220..
Page 525 of 642
PDF/HTML Page 558 of 675
single page version
(rathoddhatA) rAgajanmani nimittatA.n par- dravyamev kalayanti ye tu te . uttaranti na hi mohavAhinI.n shuddhabodhavidhurAndhabuddhayaH ..221..
shlokArtha : — [ye tu rAg-janmani paradravyam ev nimittatA.n kalayanti ] jo rAgakI utpattime.n paradravyakA hI nimittatva ( – kAraNatva) mAnate hai.n, (apanA kuCh bhI kAraNatva nahI.n mAnate,) [te shuddha-bodh-vidhur-andha-buddhayaH ] ve — jinakI buddhi shuddhaj~nAnase rahit a.ndh hai aise (arthAt jinakI buddhi shuddhanayake viShayabhUt shuddha AtmasvarUpake j~nAnase rahit a.ndh hai aise) — [moh-vAhinI.n na hi uttaranti ] — mohanadIko pAr nahI.n kar sakate.
bhAvArtha : — shuddhanayakA viShay AtmA ananta shaktivAn, chaitanyachamatkAramAtra, nitya, abhed, ek hai. vah apane hI aparAdhase rAgadveSharUp pariNamit hotA hai. aisA nahI.n hai ki jisaprakAr nimittabhUt paradravya pariNamit karatA hai usIprakAr AtmA pariNamit hotA hai, aur usame.n AtmAkA koI puruShArtha hI nahI.n hai. jinhe.n AtmAke aise svarUpakA j~nAn nahI.n hai ve yah mAnate hai.n ki paradravya AtmAko jisaprakAr pariNaman karAtA hai usIprakAr AtmA pariNamit hotA hai. aisA mAnanevAle moharUpI nadIko pAr nahI.n kar sakate (athavA moh- sainyako nahI.n harA sakate), unake rAg-dveSh nahI.n miTate; kyo.nki rAg-dveSh karaneme.n yadi apanA puruShArtha ho to vah unake miTAneme.n bhI ho sakatA hai, kintu yadi dUsareke karAye hI rAg- dveSh hotA ho to par to rAg-dveSh karAyA hI kare, tab AtmA unhe.n kahA.Nse miTA sakegA? isaliye rAg-dveSh apane kiye hote hai.n aur apane miTAye miTate hai.n — isaprakAr katha.nchit mAnanA so samyagj~nAn hai..221..
sparsha, ras, ga.ndh, varNa aur shabdAdirUp pariNamate pudgal AtmAse kahI.n yah nahI.n kahate hai.n ki ‘tU hame.n jAn’, aur AtmA bhI apane sthAnase ChUTakar unhe.n jAnaneko nahI.n jAtA. dono.n sarvathA svata.ntratayA apane apane svabhAvase hI pariNamit hote hai.n. isaprakAr AtmA parake prati udAsIn ( – sambandha rahit, taTastha) hai, tathApi aj~nAnI jIv sparshAdiko achChe- bure mAnakar rAgI-dveShI hotA hai, yah usakA aj~nAn hai.
Page 526 of 642
PDF/HTML Page 559 of 675
single page version
Page 527 of 642
PDF/HTML Page 560 of 675
single page version
yah jAnakar bhI mUDh jIv pAve nahi.n upasham are ! shiv buddhiko pAyA nahI.n vah par grahaN karanA chahe..382..
gAthArtha : — [bahukAni ] bahut prakArake [ninditasa.nstutavachanAni ] nindAke aur stutike vachanarUpame.n [pudgalAH ] pudgal [pariNamanti ] pariNamit hote hai.n; [tAni shrutvA punaH ] unhe.n sunakar aj~nAnI jIv [aha.n bhaNitaH ] ‘mujhase kahA’ aisA mAnakar [ruShyati tuShyati cha ] roSh aur sa.ntoSh karatA hai (arthAt krodh karatA hai aur prasanna hotA hai).