Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Kalash: 215-221 ; Gatha: 366-382.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 28 of 34

 

Page 508 of 642
PDF/HTML Page 541 of 675
single page version

khalvanyashchetayitA chetayituH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau . kimatra sAdhya.n svasvAmya.nsh-
vyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApi j~nAyakaH, j~nAyako j~nAyak eveti nishchayaH .
ki.nch seTikAtra tAvachChavetaguNanirbharasvabhAva.n dravyam . tasya tu vyavahAreN shvaitya.n
kuDayAdi paradravyam . athAtra kuDayAdeH paradravyasya shvaityasya shvetayitrI seTikA ki.n bhavati
ki.n na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImA.nsyateyadi seTikA kuDayAderbhavati tadA
yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano j~nAna.n bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati
seTikA kuDayAderbhavantI kuDayAdirev bhavet; eva.n sati seTikAyAH svadravyochChedaH
.
na cha dravyAntarasa.nkra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchChedaH . tato na bhavati seTikA
kuDayAdeH . yadi na bhavati seTikA kuDayAdestarhi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA
ev seTikA bhavati . nanu katarA.anyA seTikA seTikAyAH yasyAH seTikA bhavati ? na khalvanyA
nahI.n hai . (ab Age aur vichAr karate hai.n :) yadi chetayitA pudgalAdikA nahI.n hai to chetayitA
kisakA hai ? chetayitAkA hI chetayitA hai . (is) chetayitAse bhinna aisA dUsarA kaunasA chetayitA
hai ki jisakA (yah) chetayitA hai ? (is) chetayitAse bhinna anya koI chetayitA nahI.n hai, kintu
ve do sva-svAmirUp a.nsh hI hai.n
. yahA.N sva-svAmirUp a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuCh
bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra j~nAyak kisIkA nahI.n hai, j~nAyak j~nAyak hI haiyah nishchay hai .
(isaprakAr yahA.N yah batAyA hai ki : ‘AtmA paradravyako jAnatA hai’yah vyavahArakathan
hai.n; ‘AtmA apaneko jAnatA hai’is kathaname.n bhI sva-svAmia.nsharUp vyavahAr hai; ‘j~nAyak j~nAyak
hI hai’yah nishchay hai .)
aur (jisaprakAr j~nAyakake sambandhame.n dR^iShTAnta-dArShTAntapUrvak kahA hai) isIprakAr darshakake
sambandhame.n kahA jAtA hai :is jagatame.n kalaI hai vah shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai .
dIvAr-Adi paradravya vyavahArase us kalaIkA shvaitya (kalaIke dvArA shvet kiye jAne yogya padArtha)
hai
. ab, ‘shvet karanevAlI kalaI, shvet karAne yogya dIvAr-Adi paradravyakI hai yA nahI.n ?’
isaprakAr un dono.nke tAttvik sambandhakA yahA.N vichAr kiyA jAtA hai :yadi kalaI dIvAr Adi
paradravyakI ho to kyA ho yah pratham vichAr karate hai.n :‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai,
jaise AtmAkA j~nAn honese j~nAn vah AtmA hI hai;aisA tAttvik sambandha jIvanta (vidyamAn)
honese, kalaI yadi dIvArAdikI ho to kalaI un dIvAr-Adi hI honI chAhie (arthAt kalaI
dIvAr-Adi svarUp hI honI chAhie); aisA hone par, kalaIke svadravyakA uchChed ho jAyagA .
kintu dravyakA uchChed to nahI.n hotA, kyo.nki ek dravyakA anya dravyarUpame.n sa.nkramaN honekA to

Page 509 of 642
PDF/HTML Page 542 of 675
single page version

seTikA seTikAyAH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau . kimatra sAdhya.n svasvAmya.nshavyavahAreN ? na
kimapi . tarhi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaiveti nishchayaH . yathAya.n
draShTAntastathAya.n dArShTAntikaHchetayitAtra tAvaddarshanaguNanirbharasvabhAva.n dravyam . tasya tu
vyavahAreN drashya.n pudgalAdi paradravyam . athAtra pudgalAdeH paradravyasya drashyasya darshakashchetayitA
ki.n bhavati ki.n na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImA.nsyateyadi chetayitA pudgalAderbhavati
tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano j~nAna.n bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe
jIvati chetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdirev bhavet; eva.n sati chetayituH svadravyochChedaH
.
na cha dravyAntarasa.nkra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchChedaH . tato na bhavati chetayitA
pudgalAdeH . yadi na bhavati chetayitA pudgalAdestarhi kasya chetayitA bhavati ? chetayiturev
chetayitA bhavati . nanu kataro.anyashchetayitA chetayituryasya chetayitA bhavati ? na khalvanyashchetayitA
chetayituH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau . kimatra sAdhya.n svasvAmya.nshavyavahAreN ? na kimapi .
pahale hI niShedh kiyA gayA hai . isaliye (yah siddha huA ki) kalaI dIvAr-AdikI nahI.n hai .
(Age aur vichAr karate hai.n :) yadi kalaI dIvAr-AdikI nahI.n hai to kalaI kisakI hai ?
kalaIkI hI kalaI hai
. (is) kalaIse bhinna aisI dUsarI kaunasI kalaI hai ki jisakI (yah)
kalaI hai ? (is) kalaIse bhinna anya koI kalaI nahI.n hai, kintu ve do sva-svAmirUp a.nsh
hI hai.n
. yahA.N sva-svAmirUp a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra
kalaI kisIkI nahI.n hai, kalaI kalaI hI haiyah nishchay hai . jaise yah dR^iShTAnta hai, usIprakAr yah
dArShTAnta hai :is jagatame.n chetayitA hai vah darshanaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . pudgalAdi
paradravya vyavahArase use chetayitAkA dR^ishya hai . ab, ‘darshak (dekhanevAlA yA shraddhAn karanevAlA)
chetayitA, dR^ishya (dekhane yogya yA shraddhAn karane yogya) jo pudgalAdikA paradravya usakA hai yA
nahI.n ?’
isaprakAr un dono.nke tAttvik sambandhakA yahA.N vichAr karate hai.n :yadi chetayitA
pudgalAdikA ho to kyA ho yah pahale vichAr karate hai.n :‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA
hai, jaise AtmAkA j~nAn honese j~nAn vah AtmA hI hai;’aisA tAttvik sambandha jIvanta honese,
chetayitA yadi pudgalAdi ho to chetayitA pudgalAdi hI honA chAhiye . (arthAt chetayitA
pudgalAdisvarUp hI honA chAhie); aisA hone par, chetayitAke svadravyakA uchChed ho jAyagA . kintu
dravyakA uchChed to nahI.n hotA, kyo.nki ek dravyakA anya dravyarUpame.n sa.nkramaN honekA to pahale
hI niShedh kar diyA hai
. isase (yah siddha huA ki) chetayitA pudgalAdikA nahI.n hai . (Age aur
vichAr karate hai.n :) chetayitA yadi pudgalAdikA nahI.n hai to chetayitA kisakA hai ? chetayitAkA hI

Page 510 of 642
PDF/HTML Page 543 of 675
single page version

tarhi na kasyApi darshakaH, darshako darshak eveti nishchayaH .
api cha seTikAtra tAvachChavetaguNanirbharasvabhAva.n dravyam . tasya tu vyavahAreN
shvaitya.n kuDayAdi paradravyam . athAtra kuDayAdeH paradravyasya shvaityasya shvetayitrI seTikA ki.n bhavati
ki.n na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImA.nsyateyadi seTikA kuDayAderbhavati tadA
yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano j~nAna.n bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati
seTikA kuDayAderbhavantI kuDayAdirev bhavet, eva.n sati seTikAyAH svadravyochChedaH
. na cha
dravyAntarasa.nkra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchChedaH . tato na bhavati seTikA kuDayAdeH .
yadi na bhavati seTikA kuDayAdestarhi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA ev seTikA
bhavati
. nanu katarA.anyA seTikA seTikAyA yasyAH seTikA bhavati ? na khalvanyA
chetayitA hai . (is) chetayitAse bhinna dUsarA aisA kaunasA chetayitA hai ki jisakA (yah) chetayitA
hai ? (is) chetayitAse bhinna anya koI chetayitA nahI.n hai, kintu ve do sva-svAmirUp a.nsh hI
hai.n
. yahA.N sva-svAmirUp a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya hai? kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra darshak
kisIkA nahI.n hai, darshak darshak hI haiyah nishchay hai .
(isaprakAr yahA.N yah batAyA gayA hai ki : ‘AtmA paradravyako dekhatA hai athavA shraddhA karatA
hai’yah vyavahArakathan hai . ‘AtmA apaneko dekhatA hai athavA shraddhA karatA hai’is kathaname.n
bhI sva-svAmi-a.nsharUp vyavahAr hai; ‘darshak darshak hI hai’yah nishchay hai .)
aur (jisaprakAr j~nAyak tathA darshakake sambandhame.n dR^irShTAnta-dArShTAntase kahA hai) isIprakAr
apohak (tyAg karanevAle)ke sambandhame.n kahA jAtA hai;is jagatame.n kalaI hai vah shvetaguNase
paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . dIvAr-Adi paradravya vyavahArase us kalaIkA shvaitya hai (arthAt
kalaI dvArA shvet kiye jAne yogya padArtha hai) . ab, shvet karanevAlI kalaI, shvet kI jAne yogya
jo dIvAr-Adi paradravya usakI hai yA nahI.n ?’isaprakAr un dono.nke tAttvik sambandhakA yahA.N
vichAr kiyA jAtA hai :yadi kalaI dIvAr-Adi paradravyakI ho to kyA ho so pahale vichAr
karate hai.n :‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA j~nAn honese vah AtmA hI hai;’
aisA tAttvik sambandha jIvanta (vidyamAn) honese, kalaI yadi dIvAr-AdikI ho to kalaI vah
dIvAr-Adi hI honI chAhie (arthAt kalaI dIvAr-Adi svarUp hI honI chAhie); aisA hone
par, kalaIke svadravyakA uchChed ho jAyegA
. parantu dravyakA uchChed to nahI.n hotA, kyo.nki ek
dravyakA anya dravyarUpame.n sa.nkramaN honekA to pahale hI niShedh kiyA gayA hai . isaliye (yah siddha
huA ki) kalaI dIvAr-AdikI nahI.n hai . (Age aur vichAr karate hai.n :) yadi kalaI dIvAr-

Page 511 of 642
PDF/HTML Page 544 of 675
single page version

seTikA seTikAyAH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau . kimatra sAdhya.n svasvAmya.nshavyavahAreN ? na
kimapi . tarhi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaiveti nishchayaH . yathAya.n
draShTAntastathAya.n dArShTAntik :chetayitAtra tAvad j~nAnadarshanaguNanirbharaparApohanAtmak-
svabhAva.n dravyam . tasya tu vyavahAreNApohya.n pudgalAdi paradravyam . athAtra pudgalAdeH paradravyasyA-
pohyasyApohakashchetayitA ki.n bhavati ki.n na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImA.nsyate
yadi chetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano j~nAna.n
bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati chetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdirev bhavet; eva.n
sati chetayituH svadravyochChedaH
. na cha dravyAntarasa.nkra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchChedaH .
tato na bhavati chetayitA pudgalAdeH . yadi na bhavati chetayitA pudgalAdestarhi kasya
chetayitA bhavati ? chetayiturev chetayitA bhavati . nanu kataro.anyashchetayitA chetayituryasya
chetayitA bhavati ? na khalvanyashchetayitA chetayituH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau . kimatra
AdikI nahI.n hai to kalaI kisakI hai ? kalaIkI hI kalaI hai . (is) kalaIse bhinna aisI dUsarI
kaunasI kalaI hai ki jisakI (yah) kalaI hai ? (is) kalaIse bhinna anya koI kalaI nahI.n
hai, kintu ve do sva-svAmirUp a.nsh hI hai.n
. yahA.N sva-svAmirUp a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya
hai ? kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra kalaI kisIkI nahI.n hai, kalaI kalaI hI haiyah nishchay
hai . jaise yah dR^iShTAnta hai, usIprakAr yah dArShTAnta diyA jAtA hai :is jagatame.n jo chetayitA hai vah,
jisakA j~nAnadarshanaguNase paripUrNa, parake apohanasvarUp (tyAgasvarUp) svabhAv hai aisA dravya hai .
pudgalAdikA paradravya vyavahArase us chetayitAkA apohya (tyAjya) hai . ab, ‘apohak (tyAg
karanevAlA) chetayitA, apohya (tyAjya) jo pudgalAdikA paradravya usakA hai yA nahI.n ?’isaprakAr
un dono.nke tAttvik sambandhakA yahA.N vichAr kiyA jAtA hai :yadi chetayitA pudgalAdikA ho
to kyA ho yah pahale vichAr karate hai.n : ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA
j~nAn honese j~nAn vah AtmA hI hai :’
aisA tAttvik sambandha jIvanta honese, chetayitA yadi
pudgalAdikA ho to chetayitA pudgalAdi hI honA chAhie (arthAt chetayitA pudgalAdisvarUp hI
honA chAhie); aisA hone par, chetayitAke svadravyakA uchChed ho jAyegA
. parantu dravyakA uchChed to
nahI.n hotA, kyo.nki ek dravyakA anya dravyarUpame.n sa.nkramaN honekA pahale hI niShedh kiyA hai .
isaliye (yah siddha huA ki) chetayitA pudgalAdikA nahI.n hai . (Age aur vichAr karate hai.n :)
yadi chetayitA pudgalAdikA nahI.n hai to chetayitA kisakA hai ? chetayitAkA hI chetayitA hai . (is)
chetayitAse bhinna aisA dUsarA kaunasA chetayitA hai ki jisakA (yah) chetayitA hai ? (is) chetayitAse
bhinna anya koI chetayitA nahI.n hai, kintu ve do sva-svAmirUp a.nsh hI hai.n
. yahA.N svasvAmirUp

Page 512 of 642
PDF/HTML Page 545 of 675
single page version

sAdhya.n svasvAmya.nshavyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApyapohakaH, apohako.apohak
eveti nishchayaH .
ath vyavahAravyAkhyAnam
yathA cha saiv seTikA shvetaguNanirbharasvabhAvA svaya.n kuDayAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnA
kuDayAdiparadravya.n chAtmasvabhAvenApariNamayantI kuDayAdiparadravyanimittakenAtmanaH shvetaguNanirbhar-
svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDayAdiparadravya.n seTikAnimittakenAtmanaH svabhAvasya
pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAven shvetayatIti vyavahriyate, tathA chetayitApi j~nAnaguN-
nirbharasvabhAvaH svaya.n pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdiparadravya.n chAtmasvabhAvenA-
pariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano j~nAnaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnaH
pudgalAdiparadravya.n chetayitR^inimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAven
jAnAtIti vyavahriyate
.
a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra apohak (tyAg karanevAlA)
kisIkA nahI.n hai, apohak apohak hI haiyah nishchay hai .
(isaprakAr yahA.N yah batAyA gayA hai ki : ‘AtmA paradravyako tyAgatA hai’yah vyavahAr
kathan hai ; ‘AtmA j~nAnadarshanamay aise nijako grahaN karatA hai’aisA kahaneme.n bhI sva-
svAmia.nsharUp vyavahAr hai; ‘apohak apohak hI hai’yah nishchay hai .)
ab, vyavahArakA vivechan kiyA jAtA hai :
jisaprakAr shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlI vahI kalaI, svaya.n dIvAr-Adi paradravyake
svabhAvarUp pariNamit na hotI huI aur dIvAr-Adi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na
karatI huI, dIvAr-Adi paradravya jisako nimitta hai.n aise apane shvetaguNase paripUrNa svabhAvake
pariNAm dvArA utpanna hotI huI, kalaI jisako nimitta hai aise apane (
dIvAr-Adike)
svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hote hue dIvAr-Adi paradravyako, apane (kalaIke) svabhAvase
shvet karatI hai, aisA vyavahAr kiyA jAtA hai; isIprakAr j~nAnaguNase paripUrNa svabhAvavAlA
chetayitA bhI, svaya.n pudgalAdi paradravyake svabhAvarUp pariNamit na hotA huA aur pudgalAdi
paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtA huA, pudgalAdi paradravya jisako nimitta hai.n aise
apane j~nAnaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotA huA, chetayitA jisako nimitta hai
aise apane (
pudgalAdike) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hote hue pudgalAdi paradravyako,
apane (chetayitAke) svabhAvase jAnatA haiaisA vyavahAr kiyA jAtA hai .

Page 513 of 642
PDF/HTML Page 546 of 675
single page version

ki.nchyathA cha saiv seTikA shvetaguNanirbharasvabhAvA svaya.n kuDayAdiparadravyasvabhAvenA-
pariNamamAnA kuDayAdiparadravya.n chAtmasvabhAvenApariNamayantI kuDayAdiparadravyanimittakenAtmanaH
shvetaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDayAdiparadravya.n seTikAnimittakenAtmanaH svabhAvasya
pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAven shvetayatIti vyavahriyate, tathA chetayitApi darshanaguN-
nirbharasvabhAvaH svaya.n pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdiparadravya.n chAtmasvabhAvenA-
pariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano darshanaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnaH
pudgalAdiparadravya.n chetayitR^inimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAven
pashyatIti vyavahriyate
.
api chayathA cha saiv seTikA shvetaguNanirbharasvabhAvA svaya.n kuDayAdiparadravya-
svabhAvenApariNamamAnA kuDayAdiparadravya.n chAtmasvabhAvenApariNamayantI kuDayAdiparadravyanimitta-
kenAtmanaH shvetaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDayAdiparadravya.n seTikAnimittakenAtmanaH
65
aur (jisaprakAr j~nAnaguNakA vyavahAr kahA hai) isIprakAr darshanaguNakA vyavahAr kahA
jAtA hai :jisaprakAr shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlI vahI kalaI, svaya.n dIvAr-Adi paradravyake
svabhAvarUp pariNamit na hotI huI aur dIvAr-Adi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na
karAtI huI, dIvAr-Adi paradravya jisako nimitta hai.n aise apane shvetaguNase paripUrNa svabhAvake
pariNAm dvArA utpanna huI, kalaI jisako nimitta hai aise apane (
divAr-Adike) svabhAvase
pariNAm dvArA utpanna honevAle dIvAr-Adi paradravyako apane (kalaIke) svabhAvase shvet karatI
haiaisA vyavahAr kiyA jAtA hai; isIprakAr darshanaguNase paripUrNa svabhAvavAlA chetayitA bhI, svaya.n
pudgalAdi paradravyake svabhAvarUp pariNamit na hotA huA, aur pudgalAdi paradravyako apane
svabhAvarUp pariNamit na karAtA huA, pudgalAdi paradravya jisako nimitta hai.n aise apane
darshanaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotA huA, chetayitA jisako nimitta hai aise
apane (
pudgalAdike) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna honevAle pudgalAdi paradravyako apane
(chetayitAke) svabhAvase dekhatA hai athavA shraddhA karatA haiaisA vyavahAr kiyA jAtA hai .
aur (jisaprakAr j~nAn-darshan guNakA vyavahAr kahA hai) isIprakAr chAritraguNakA vyavahAr
kahA jAtA hai :jaise shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlI vahI kalaI, svaya.n dIvAr-Adi paradravyake
svabhAvarUp pariNamit na hotI huI aur dIvAr-Adi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na
karAtI huI, dIvAr-Adi paradravya jisako nimitta hai aise apane shvetaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm
dvArA utpanna hotI huI, kalaI jisako nimitta hai aise apane (
dIvAr-Adike) svabhAvake

Page 514 of 642
PDF/HTML Page 547 of 675
single page version

svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAven shvetayatIti vyavahriyate, tathA chetayitApi
j~nAnadarshanaguNanirbharaparApohanAtmakasvabhAvaH svaya.n pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdi-
paradravya.n chAtmasvabhAvenApariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano j~nAnadarshanaguNanirbhar-
parApohanAtmakasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnaH pudgalAdiparadravya.n chetayitR^inimittakenAtmanaH svabhAvasya
pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAvenApohatIti vyavahriyate
.
evamayamAtmano j~nAnadarshanachAritraparyAyANA.n nishchayavyavahAraprakAraH . evamevAnyeShA.n sarveShAmapi
paryAyANA.n draShTavyaH .
pariNAm dvArA utpanna honevAle dIvAr-Adi paradravyako apane (kalaI)ke svabhAvase shvet karatI
haiaisA vyavahAr kiyA jAtA hai; isIprakAr jisakA j~nAnadarshanaguNase paripUrNa, parake apohanasvarUp
svabhAv hai aisA chetayitA bhI, svaya.n pudgalAdi paradravyake svabhAvarUp pariNamit nahI.n hotA huA
aur pudgalAdi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtA huA, pudgalAdi paradravya jisako
nimitta hai aise apane j~nAnadarshanaguNase paripUrNa par-apohanAtmak (
parake tyAgasvarUp) svabhAvake
pariNAm dvArA utpanna hotA huA, chetayitA jisako nimitta hai aise apane (pudgalAdike)
svabhAvake pariNAm dvArA utpanna honevAle pudgalAdi paradravyako apane (chetayitAke) svabhAvase
apohatA hai arthAt tyAg karatA haiisaprakAr vyavahAr kiyA jAtA hai .
isaprakAr yah, AtmAke j~nAn-darshan-chAritra paryAyo.nkA nishchay-vyavahAr prakAr hai .
isIprakAr anya samasta paryAyo.nkA bhI nishchay-vyavahAr prakAr samajhanA chAhie .
bhAvArtha :shuddhanayase AtmAkA ek chetanAmAtra svabhAv hai . usake pariNAm jAnanA,
dekhanA, shraddhA karanA, nivR^itta honA ityAdi hai.n . vahA.N nishchayanayase vichAr kiyA jAye to AtmAko
paradravyakA j~nAyak nahI.n kahA jA sakatA, darshak nahI.n kahA jA sakatA, shraddhAn karanevAlA nahI.n kahA
jA sakatA, tyAg karanevAlA nahI.n kahA jA sakatA; kyo.nki paradravyake aur AtmAke nishchayase koI
bhI sambandha nahI.n hai
. jo j~nAn, darshan, shraddhAn, tyAg ityAdi bhAv hai.n, ve svaya.n hI hai.n; bhAv-bhAvakakA
bhed kahanA vah bhI vyavahAr hai, nishchayase bhAv aur bhAv karanevAlA bhed nahI.n hai .
ab, vyavahAranayake sambandhame.n . vyavahAranayase AtmAko paradravyakA j~nAtA, draShTA, shraddhAn
karanevAlA, tyAg karanevAlA kahA jAtA hai; kyo.nki paradravya aur AtmAke nimitta-naimittikabhAv hai .
j~nAnAdi bhAvo.nkA paradravya nimitta hotA hai, isaliye vyavahArIjan kahate hai.n kiAtmA paradravyako
jAnatA hai, paradravyako dekhatA hai, paradravyakA shraddhAn karatA hai, paradravyakA tyAg karatA hai .
isaprakAr nishchay-vyavahArake prakArako jAnakar yathAvat (jaisA kahA hai usIprakAr) shraddhAn
karanA ..356 se 365..

Page 515 of 642
PDF/HTML Page 548 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
shuddhadravyanirUpaNArpitamatestattva.n samutpashyato
naikadravyagata.n chakAsti kimapi dravyAntara.n jAtuchit
.
j~nAna.n j~neyamavaiti yattu tadaya.n shuddhasvabhAvodayaH
ki.n dravyAntarachumbanAkuladhiyastattvAchchyavante janAH
..215..
(mandAkrAntA)
shuddhadravyasvarasabhavanAtki.n svabhAvasya sheSh-
manyaddravya.n bhavati yadi vA tasya ki.n syAtsvabhAvaH
.
jyotsnArUpa.n snapayati bhuva.n naiv tasyAsti bhUmi-
rj~nAna.n j~neya.n kalayati sadA j~neyamasyAsti naiv
..216..
ab, is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[shuddha-dravya-nirUpaN-arpit-mateH tattva.n samutpashyataH ] jisane shuddha
dravyake nirUpaName.n buddhiko lagAyA hai, aur jo tattvakA anubhav karatA hai, us puruShako [ek-
dravya-gata.n kim-api dravya-antara.n jAtuchit na chakAsti ]
ek dravyake bhItar koI bhI anya dravya
rahatA huA ka dApi bhAsit nahI.n hotA
. [yat tu j~nAna.n j~neyam avaiti tat aya.n shuddha-svabhAv-udayaH ]
j~nAn j~neyako jAnatA hai vah to yah j~nAnake shuddha svabhAvakA uday hai . [janAH ] jab ki aisA hai
tab phi ra log [dravya-antar-chumban-Akul-dhiyaH ] j~nAnako anya dravyake sAth sparsha honekI
mAnyatAse Akul buddhivAle hote hue [tattvAt ] tattvase (shuddha svarUpase) [ki.n chyavante ] kyo.n
chyut hote hai.n ?
bhAvArtha :shuddhanayakI dR^iShTise tattvakA svarUp vichAr karane par anya dravyakA anya
dravyame.n pravesh dikhAI nahI.n detA . j~nAname.n anya dravya pratibhAsit hote hai.n so to yah j~nAnakI
svachChatAkA svabhAv hai; kahI.n j~nAn unhe.n sparsha nahI.n karatA athavA ve j~nAnako sparsha nahI.n karate . aisA
hone par bhI, j~nAname.n anya dravyo.nkA pratibhAs dekhakar yah log aisA mAnate hue j~nAnasvarUpase chyut
hote hai.n ki ‘j~nAnako paraj~neyo.nke sAth paramArtha sambandha hai’; yah unakA aj~nAn hai
. un par karuNA
karake AchAryadev kahate hai.n kiyah log tattvase kyo.n chyut ho rahe hai.n ? .215.
punaH isI arthako dR^i.Dh.h.h karate hue kahate hai.n :
shlokArtha :[shuddha-dravya-svaras-bhavanAt ] shuddha dravyakA (AtmA Adi dravyakA)

Page 516 of 642
PDF/HTML Page 549 of 675
single page version

(mandAkrAntA)
rAgadveShadvayamudayate tAvadetanna yAvad
j~nAna.n j~nAna.n bhavati na punarbodhyatA.n yAti bodhyam
.
j~nAna.n j~nAna.n bhavatu tadida.n nyakkR^itAj~nAnabhAva.n
bhAvAbhAvau bhavati tirayan yen pUrNasvabhAvaH
..217..
nijarasarUp (-j~nAnAdi svabhAvarUp) pariNaman hotA hai isaliye, [sheSham anyat-dravya.n ki.n
svabhAvasya bhavati ]
kyA sheSh koI anyadravya us (
j~nAnAdi) svabhAvakA ho sakatA hai ?
(nahI.n .) [yadi vA svabhAvaH ki.n tasya syAt ] athavA kyA vah (j~nAnAdi)svabhAv kisI
anyadravyakA ho sakatA hai ? (nahI.n . paramArthase ek dravyakA anya dravyake sAth sambandha nahI.n
hai .) [jyotsnArUpa.n bhuva.n snapayati ] chA.N.ndanIkA rUp pR^ithvIko ujjval ka ratA hai [bhUmiH tasya
na ev asti ] tathApi pR^ithvI chA.NdanIkI kadApi nahI.n hotI; [j~nAna.n j~neya.n sadA kalayati ]
isaprakAr j~nAn j~neyako sadA jAnatA hai [j~neyam asya asti na ev ] tathApi j~ney j~nAnakA
kadApi nahI.n hotA
.
bhAvArtha :shuddhanayakI dR^iShTise dekhA jAye to kisI dravyakA svabhAv kisI anya
dravyarUp nahI.n hotA . jaise chA.NdanI pR^ithvIko ujjval karatI hai, kintu pR^ithvI chA.NdanIkI
ki.nchitmAtra bhI nahI.n hotI, isIprakAr j~nAn j~neyako jAnatA hai, kintu j~ney j~nAnakA ki.nchitmAtra
bhI nahI.n hotA
. AtmAkA j~nAnasvabhAv hai, isaliye usakI svachChatAme.n j~ney svayamev jhalakatA
hai, kintu j~nAname.n un j~neyo.nkA pravesh nahI.n hotA .216.
ab, AgekI gAthAo.nkA sUchak kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[tAvat rAg-dveSh-dvayam udayate ] rAg-dveShakA dvandva tab tak udayako
prApta hotA hai [yAvad etat j~nAna.n j~nAna.n na bhavati ] ki jab tak yah j~nAn j~nAnarUp na ho
[punaH bodhyam bodhyatA.n na yAti ] aur j~ney j~neyatvako prApta na ho
. [tat ida.n j~nAna.n nyakkR^it-
aj~nAnabhAva.n j~nAna.n bhavatu ] isaliye yah j~nAn, aj~nAn-bhAvako dUr ka rake, j~nAnarUp ho[yen
bhAv-abhAvau tirayan pUrNasvabhAvaH bhavati ] ki jisase bhAv-abhAv(rAg-dveSh)ko rokatA huA
pUrNasvabhAv (pragaT) ho jAye
.
bhAvArtha :jab tak j~nAn j~nAnarUp na ho, j~ney j~neyarUp na ho, tab tak rAg-dveSh
utpanna hotA hai; isaliye yah j~nAn, aj~nAnabhAvako dUr karake, j~nAnarUp hoo, ki jisase
j~nAname.n jo bhAv aur abhAvarUp do avasthAai.n hotI hai.n ve miT jAye.n aur j~nAn pUrNasvabhAvako
prApta ho jAye
. yah prArthanA hai .217.

Page 517 of 642
PDF/HTML Page 550 of 675
single page version

da.nsaNaNANacharitta.n ki.nchi vi Natthi du achedaNe visae .
tamhA ki.n ghAdayade chedayidA tesu visaesu ..366..
da.nsaNaNANacharitta.n ki.nchi vi Natthi du achedaNe kamme .
tamhA ki.n ghAdayade chedayidA tamhi kammamhi ..367..
da.nsaNaNANacharitta.n ki.nchi vi Natthi du achedaNe kAe .
tamhA ki.n ghAdayade chedayidA tesu kAesu ..368..
NANassa da.nsaNassa ya bhaNido ghAdo tahA charittassa .
Na vi tahi.n poggaladavvassa ko vi ghAdo du NiddiTTho ..369..
jIvassa je guNA kei Natthi khalu te paresu davvesu .
tamhA sammAdiTThissa Natthi rAgo du visaesu ..370..
‘j~nAn aur j~ney sarvathA bhinna hai, AtmAke darshanaj~nAnachAritrAdi koI guN paradravyo.nme.n nahI.n hai’
aisA jAnaneke kAraN samyagdR^iShTiko viShayo.nke prati rAg nahI.n hotA; aur rAgadveShAdi ja.D.h.h viShayo.nme.n bhI
nahI.n hote; ve mAtra aj~nAnadashAme.n pravartamAn jIvake pariNAm hai.n
.is arthakI gAthAe.N ab kahate
hai.n :
chAritra-darshan-j~nAn ki~nchit nahi.n achetan viShayame.n .
is hetuse yah AtamA kyA han sake un viShayame.n ? ..366..
chAritra-darshan-j~nAn ki~nchit nahi.n achetan karmame.n .
is hetuse yah AtamA kyA han sake un karmame.n ? ..367..
chAritra-darshan-j~nAn ki~nchit nahi.n achetan kAyame.n .
is hetuse yah AtamA kyA han sake un kAyame.n ? ..368..
hai j~nAnakA, samyaktakA, upaghAt chAritakA kahA .
vahA.N aur kuCh bhI nahi.n kahA upaghAt pudgaladravyakA ..369..
jo jIvake guN hai.n niyat ve koI nahi.n paradravyame.n .
is hetuse saddR^iShTi jIvako rAg nahi.n hai viShayame.n ..370..

Page 518 of 642
PDF/HTML Page 551 of 675
single page version

rAgo doso moho jIvassev ya aNaNNapariNAmA .
edeN kAraNeN du saddAdisu Natthi rAgAdI ..371..
darshanaj~nAnachAritra.n ki~nchidapi nAsti tvachetane viShaye .
tasmAtki.n hanti chetayitA teShu viShayeShu ..366..
darshanaj~nAnachAritra.n ki~nchidapi nAsti tvachetane karmaNi .
tasmAtki.n hanti chetayitA tatra karmaNi ..367..
darshanaj~nAnachAritra.n ki~nchidapi nAsti tvachetane kAye .
tasmAtki.n hanti chetayitA teShu kAyeShu ..368..
j~nAnasya darshanasya cha bhaNito ghAtastathA chAritrasya .
nApi tatra pudgaladravyasya ko.api ghAtastu nirdiShTaH ..369..
aru rAg, dveSh, vimoh to jIvake ananya pariNAm hai.n .
is hetuse shabdAdi viShayo.nme.n nahI.n rAgAdi hai.n ..371..
gAthArtha :[darshanaj~nAnachAritram ] darshan-j~nAn-chAritra [achetane viShaye tu ] achetan
viShayame.n [ki~nchit api ] ki.nchit mAtra bhI [na asti ] nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [chetayitA ]
AtmA [teShu viShayeShu ] un viShayo.nme.n [ki.n hanti ] kyA ghAt karegA ?
[darshanaj~nAnachAritram ] darshan-j~nAn-chAritra [achetane karmaNi tu ] achetan karmame.n [ki~nchit
api ] ki.nchit mAtra bhI [na asti ] nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [chetayitA ] AtmA [tatra
karmaNi ]
un ka rmame.n [ki.n hanti ] kyA ghAt karegA ? (kuCh bhI ghAt nahI.n kar sakatA
.)
[darshanaj~nAnachAritram ] darshan-j~nAn-chAritra [achetane kAye tu ] achetan kAyame.n [ki~nchit
api ] ki.nchit mAtra bhI [na asti ] nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [chetayitA ] AtmA [teShu
kAyeShu ]
un kAyo.nme.n [ki.n hanti ] kyA ghAt karegA ? (kuCh bhI ghAt nahI.n kar sakatA
.)
[j~nAnasya ] j~nAnakA, [darshanasya cha ] darshanakA [tathA chAritrasya ] tathA chAritrakA [ghAtaH
bhaNitaH ] ghAt ka hA hai, [tatra ] vahA.N [pudgaladravyasya ] pudgaladravyakA [ghAtaH tu ] ghAt [kaH api ]
ki.nchitmAtra bhI [na api nirdiShTaH ] nahI.n kahA hai
. (arthAt darshan-j~nAn-chAritrake ghAt hone par
pudgaladravyakA ghAt nahI.n hotA .)

Page 519 of 642
PDF/HTML Page 552 of 675
single page version

jIvasya ye guNAH kechinna santi khalu te pareShu dravyeShu .
tasmAtsamyagdraShTernAsti rAgastu viShayeShu ..370..
rAgo dveSho moho jIvasyaiv chAnanyapariNAmAH .
eten kAraNen tu shabdAdiShu na santi rAgAdayaH ..371..
yaddhi yatra bhavati tattadghAte hanyat ev, yathA pradIpaghAte prakAsho hanyate; yatra cha
yadbhavati tattadghAte hanyat ev, yathA prakAshaghAte pradIpo hanyate . yattu yatra na bhavati
tattadghAte na hanyate, yathA ghaTaghAte ghaTapradIpo na hanyate; yatra cha yanna bhavati tattadghAte
na hanyate, yathA ghaTapradIpaghAte ghaTo na hanyate
. athAtmano dharmA darshanaj~nAnachAritrANi
pudgaladravyaghAte.api na hanyante, na cha darshanaj~nAnachAritrANA.n ghAte.api pudgaladravya.n hanyate;
eva.n darshanaj~nAnachAritrANi pudgaladravye na bhavantItyAyAti; anyathA tadghAte pudgaladravya-
(isaprakAr) [ye kechit ] jo koI [jIvasya guNAH ] jIvake guN hai.n, [te khalu ] ve
vAstavame.n [pareShu dravyeShu ] par dravyame.n [na santi ] nahI.n hai.n; [tasmAt ] isaliye [samyagdR^iShTeH ]
samyagdR^iShTike [viShayeShu ] viShayo.nke prati [rAgaH tu ] rAg [na asti ] nahI.n hai
.
[cha ] aur [rAgaH dveShaH mohaH ] rAg, dveSh aur moh [jIvasya ev ] jIvake hI
[ananyapariNAmAH ] ananya (ek rUp) pariNAm hai.n, [eten kAraNen tu ] is kAraNase [rAgAdayaH ]
rAgAdik [shabdAdiShu ] shabdAdi viShayo.nme.n (bhI) [na santi ] nahI.n hai.n
.
(rAgadveShAdi na to samyagdR^iShTi AtmAme.n hai.n aur na ja.D.h.h viShayo.nme.n, ve mAtra aj~nAnadashAme.n
rahanevAle jIvake pariNAm hai.n .)
TIkA :vAstavame.n jo jisame.n hotA hai vah usakA ghAt hone par naShTa hotA hI hai (arthAt
AdhArakA ghAt hone par AdheyakA ghAt ho hI jAtA hai), jaise dIpakake ghAt hone par (usame.n
rahanevAlA) prakAsh naShTa ho jAtA hai; tathA jisame.n jo hotA hai vah usakA nAsh hone par avashya
naShTa ho jAtA hai (arthAt AdheyakA ghAt hone par AdhArakA ghAt ho jAtA hI hai), jaise prakAshakA
ghAt hone par dIpakakA ghAt ho jAtA hai
. aur jo jisame.n nahI.n hotA vah usakA ghAt hone par
naShTa nahI.n hotA, jaise gha.DekA nAsh hone par 1ghaT-pradIpakA nAsh nahI.n hotA; tathA jisame.n jo nahI.n
hotA vah usakA ghAt hone par naShTa nahI.n hotA, jaise ghaT-pradIpakA ghAt hone par ghaTakA nAsh nahI.n
hotA
. (isaprakArase nyAy kahA hai .) ab, AtmAke dharmadarshan, j~nAn aur chAritra
pudgaladravyakA ghAt hone par bhI naShTa nahI.n hote aur darshan-j~nAn-chAritrakA ghAt hone par bhI
1ghaT-pradIp = gha.Deme.n rakhA huA dIpak . (paramArthataH dIpak gha.Deme.n nahI.n hai, gha.Deme.n to gha.Deke hI guN hai.n) .

Page 520 of 642
PDF/HTML Page 553 of 675
single page version

ghAtasya, pudgaladravyaghAte tadghAtasya durnivAratvAt . yat eva.n tato ye yAvantaH
kechanApi jIvaguNAste sarve.api paradravyeShu na santIti samyak pashyAmaH, anyathA
atrApi jIvaguNaghAte pudgaladravyaghAtasya, pudgaladravyaghAte jIvaguNaghAtasya cha durnivAratvAt
.
yadyeva.n tarhi kutaH samyagdraShTerbhavati rAgo viShayeShu ? na kuto.api . tarhi rAgasya katarA
khAniH ? rAgadveShamohA hi jIvasyaivAj~nAnamayAH pariNAmAH, tataH paradravyatvAdviShayeShu na
santi, aj~nAnAbhAvAtsamyag
draShTau tu na bhavanti . eva.n te viShayeShvasantaH samyagdraShTerna bhavanto,
na bhavantyev .
pudgaladravyakA nAsh nahI.n hotA (yah to spaShTa hai); isaliye isaprakAr yah siddha hotA hai ki
‘darshan-j~nAn-chAritra pudgaladravyame.n nahI.n hai.n’ kyo.nki, yadi aisA na ho to darshan-j~nAn-chAritrakA ghAt
hone par pudgaladravyakA ghAt, aur pudgaladravyake ghAt hone par darshan-j~nAn-chAritrakA avashya hI
ghAt honA chAhiye
. aisA honese jIvake jo jitane guN hai.n ve sab paradravyo.nme.n nahI.n hai.n yah is
bhalIbhA.nti dekhate-mAnate hai.n; kyo.nki, yadi aisA na ho to, yahA.N bhI jIvake guNo.nkA ghAt hone par
pudgaladravyakA ghAt, aur pudgaladravyake ghAt hone par jIvake guNakA ghAt honA anivArya ho jAy
.
(kintu aisA nahI.n hotA, isase siddha huA ki jIvake koI guN pudgaladravyame.n nahI.n hai.n.)
prashna :yadi aisA hai to samyagdR^iShTiko viShayo.nme.n rAg kis kAraNase hotA hai ? uttar :
kisI bhI kAraNase nahI.n hotA. (prashna :) tab phi ra rAgakI khAn (utpatti sthAn) kaunasI hai ?
(uttar :) rAg-dveSh-moh, jIvake hI aj~nAnamay pariNAm hai.n (arthAt jIvakA aj~nAn hI
rAgAdiko utpanna karanekI khAn hai); isaliye ve rAg-dveSh-moh, viShayo.nme.n nahI.n hai.n, kyo.nki viShay
paradravya hai.n, aur ve samyagdR^iShTime.n (bhI) nahI.n hai.n kyo.nki usake aj~nAnakA abhAv hai; isaprakAr rAg-
dveSh-moh, viShayo.nme.n na honese aur samyagdR^iShTike (bhI) na honese, (ve) hai.n hI nahI.n
.
bhAvArtha :AtmAke aj~nAnamay pariNAmarUp rAg-dveSh-moh utpanna hone par AtmAke
darshan-j~nAn-chAritrAdi guNo.nkA ghAt hotA hai, kintu guNo.nke ghAt hone par bhI achetan pudgaladravyakA
ghAt nahI.n hotA; aur pudgaladravyake ghAt hone par darshan-j~nAn-chAritrAdikA ghAt nahI.n hotA; isaliye
jIvake koI bhI guN pudgaladravyame.n nahI.n hai.n
. aisA jAnate hue samyagdR^iShTiko achetan viShayo.nme.n
rAgAdik nahI.n hote. rAg-dveSh-moh, pudgaladravyame.n nahI.n hai.n, ve jIvake hI astitvame.n aj~nAnase utpanna
hote hai.n; jab aj~nAnakA abhAv ho jAtA hai arthAt samyagdR^iShTi hotA hai, tab rAg-dveShAdi utpanna hote
hai.n
. isaprakAr rAg-dveSh-moh na to pudgaladravyame.n hai.n aur na samyagdR^iShTime.n bhI hote hai.n, isaliye
shuddhadravyadR^iShTise dekhane par ve hai.n hI nahI.n, aur paryAyadR^iShTise dekhane par ve jIvako aj~nAn avasthAme.n
hai.n
. aisA jAnanA chAhiye..366 se 371..

Page 521 of 642
PDF/HTML Page 554 of 675
single page version

(mandAkrAntA)
rAgadveShAvih hi bhavati j~nAnamaj~nAnabhAvAt
tau vastutvapraNihit
drashA drashyamAnau na ki.nchit .
samyagdraShTiH kShapayatu tatastattvadraShTayA sphu Ta.n tau
j~nAnajyotirjvalati sahaja.n yen pUrNAchalArchiH ..218..
(shAlinI)
rAgadveShotpAdaka.n tattvadraShTayA
nAnyaddravya.n vIkShyate ki.nchanApi .
sarvadravyotpattirantashchakAsti
vyaktAtyanta.n svasvabhAven yasmAt
..219..
66
ab, is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[ih j~nAnam hi aj~nAnabhAvAt rAg-dveShau bhavati ] is jagatame.n j~nAn hI
aj~nAnabhAvase rAgadveSharUp pariNamit hotA hai; [vastutva-praNihit-dashA dR^ishyamAnau to ki.nchit na ]
vastutvame.n sthApit (
ekAgra kI gaI) dR^iShTise dekhane par (arthAt dravyadR^iShTise dekhane par), ve rAg
-dveSh kuCh bhI nahI.n hai.n (dravyarUp pR^ithak vastu nahI.n hai.n). [tataH samyagdR^iShTiH tattvadR^iShTayA tau sphu Ta.n
kShapayatu ] isaliye (AchAryadev preraNA karate hai.n ki) samyagdR^iShTi puruSh tattvadR^iShTise unhe.n (rAg-dveShako)
spaShTatayA kShay karo, [yen pUrNa-achal-archiH sahaja.n j~nAnajyotiH jvalati ] ki jisase, pUrNa aur
achal jisakA prakAsh hai aisI (daidIpyamAn) sahaj j~nAnajyoti prakAshit ho
.
bhAvArtha :rAg-dveSh koI pR^ithak dravya nahI.n hai, ve (rAg-dveSharUp pariNAm) jIvake
aj~nAnabhAvase hote hai.n; isaliye samyagdR^iShTi hokar tattvadR^iShTise dekhA jAye to ve (rAg-dveSh) kuCh bhI
vastu nahI.n hai.n aisA dikhAI detA hai, aur ghAtikarmo.nkA nAsh hokar kevalaj~nAn utpanna hotA hai
..218..
ab, AgekI gAthAme.n yah kahe.nge ki ‘anya dravya anya dravyako guN utpanna nahI.n kar
sakatA’ isakA sUchak kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[tattvadR^iShTayA ] tattvadR^iShTise dekhA jAye to, [rAg-dveSh-utpAdaka.n anyat dravya.n
ki.nchan api na vIkShyate ] rAg-dveShako utpanna karanevAlA anya dravya ki.nchitmAtra bhI dikhAI nahI.n
detA, [yasmAt sarva-dravya-utpattiH svasvabhAven antaH atyanta.n vyaktA chakAsti ] kyo.nki sarva
dravyo.nkI utpatti apane svabhAvase hI hotI huI antara.ngame.n atyanta pragaT (spaShTa) prakAshit hotI hai
.

Page 522 of 642
PDF/HTML Page 555 of 675
single page version

aNNadavieN aNNadaviyassa No kIrae guNuppAo .
tamhA du savvadavvA uppajja.nte sahAveN ..372..
anyadravyeNAnyadravyasya na kriyate guNotpAdaH .
tasmAttu sarvadravyANyutpadyante svabhAven ..372..
na cha jIvasya paradravya.n rAgAdInutpAdayatIti sha.nkyam; anyadravyeNAnyadravyaguNotpAd-
karaNasyAyogAt; sarvadravyANA.n svabhAvenaivotpAdAt . tathA himR^ittikA kumbhabhAvenotpadyamAnA
ki.n kumbhakArasvabhAvenotpadyate, ki.n mR^ittikAsvabhAven ? yadi kumbhakArasvabhAvenotpadyate tadA
kumbhakaraNAha.nkAranirbharapuruShAdhiShThitavyApR^itakarapuruShasharIrAkAraH kumbhaH syAt
. na cha tathAsti,
bhAvArtha :rAg-dveSh chetanake hI pariNAm hai.n. anya dravya AtmAko rAg-dveSh utpanna nahI.n
karA sakatA; kyo.nki sarva dravyo.nkI utpatti apane apane svabhAvase hI hotI hai, anya dravyame.n anya
dravyake guNaparyAyo.nkI utpatti nahI.n hotI
..219..
ab, isI arthako gAthA dvArA kahate hai.n :
ko dravya dUsare dravyame.n utpAd nahi.n guNakA kare.
is hetuse sab hI darab utpanna Ap svabhAvase..372..
gAthArtha :[anyadravyeN ] anya dravyase [anyadravyasya ] anya dravyake [guNotpAdaH ]
guNakI utpatti [na kriyate ] nahI.n kI jA sakatI; [tasmAt tu ] isase (yah siddhAnta huA ki)
[sarvadravyANi ] sarva dravya [svabhAven ] apane apane svabhAvase [utpadya.nte ] utpanna hote hai.n
.
TIkA :aur bhI aisI sha.nkA nahI.n karanI chAhiye kiparadravya jIvako rAgAdi utpanna
karate hai.n; kyo.nki anya dravyake dvArA anya dravyake guNo.nko utpanna karanekI ayogyatA hai; kyo.nki
sarva dravyo.nkA svabhAvase hI utpAd hotA hai
. yah bAt dR^iShTAntapUrvak samajhAI jA rahI hai :
miTTI ghaTabhAvarUpase utpanna hotI huI kumhArake svabhAvase utpanna hotI hai yA miTTIke ?
yadi kumhArake svabhAvase utpanna hotI ho to jisame.n ghaTako banAneke aha.nkArase bharA huA
puruSh vidyamAn hai aur jisakA hAth (gha.DA banAnekA) vyApAr karatA hai, aise puruShake
sharIrAkAr ghaT honA chAhiye
. parantu aisA to nahI.n hotA, kyo.nki anyadravyake svabhAvase kisI
dravyake pariNAmakA utpAd dekhaneme.n nahI.n AtA. yadi aisA hai to phi ra miTTI kumhArake

Page 523 of 642
PDF/HTML Page 556 of 675
single page version

dravyAntarasvabhAven dravyapariNAmotpAdasyAdarshanAt . yadyeva.n tarhi mR^ittikA kumbhakArasvabhAven
notpadyate, kintu mR^ittikAsvabhAvenaiv, svasvabhAven dravyapariNAmotpAdasya darshanAt . eva.n cha
sati mR^ittikAyAH svasvabhAvAnatikramAnna kumbhakAraH kumbhasyotpAdak ev; mR^ittikaiv
kumbhakArasvabhAvamaspR^ishantI svasvabhAven kumbhabhAvenotpadyate
. eva.n sarvANyapi dravyANi
svapariNAmaparyAyeNotpadyamAnAni ki.n nimittabhUtadravyAntarasvabhAvenotpadyante, ki.n svasvabhAven ?
yadi nimittabhUtadravyAntarasvabhAvenotpadyante tadA nimittabhUtaparadravyAkArastatpariNAmaH syAt
. na
cha tathAsti, dravyAntarasvabhAven dravyapariNamotpAdasyAdarshanAt . yadyeva.n tarhi na sarvadravyANi
nimittabhUtaparadravyasvabhAvenotpadyante, kintu svasvabhAvenaiv, svasvabhAven dravyapariNAmotpAdasya
darshanAt
. eva.n cha sati sarvadravyANA.n svasvabhAvAnatikramAnna nimittabhUtadravyAntarANi
svapariNAmasyotpAdakAnyev; sarvadravyANyev nimittabhUtadravyAntarasvabhAvamaspR^ishanti svasvabhAven
svapariNAmabhAvenotpadyante
. ato na paradravya.n jIvasya rAgAdInAmutpAdakamutpashyAmo yasmai
kupyAmaH .
svabhAvase utpanna nahI.n hotI; parantu miTTIke svabhAvase hI utpanna hotI hai, kyo.nki (dravyake)
apane svabhAvarUpase dravyake pariNAmakA utpAd dekhA jAtA hai
. aisA honese, miTTI apane
svabhAvako ulla.nghan nahI.n karatI isaliye, kumhAr gha.DekA utpAdak hai hI nahI.n; miTTI
hI, kumhArake svabhAvako sparsha na karatI huI apane svabhAvase kumbhabhAvarUpase utpanna
hotI hai
.
isIprakArsabhI dravya svapariNAmaparyAyase (arthAt apane pariNAmabhAvarUpase) utpanna
hote hue, nimittabhUt anyadravyo.nke svabhAvase utpanna hote hai.n ki apane svabhAvase ? yadi
nimittabhUt anyadravyo.nke svabhAvase utpanna hote ho.n to unake pariNAm nimittabhUt anyadravyo.nke
AkArake hone chAhie
. parantu aisA to nahI.n hotA, kyo.nki anyadravyake svabhAvarUpase kisI
dravyake pariNAmakA utpAd dikhAI nahI.n detA. jab ki aisA hai to sarva dravya
nimittabhUt anyadravyo.nke svabhAvase utpanna nahI.n hote, parantu apane svabhAvase hI utpanna hote
hai.n, kyo.nki (dravyake) apane svabhAvarUpase dravyake pariNAmakA utpAd dekhaneme.n AtA hai
.
aisA honese, sarva dravya apane svabhAvako ulla.nghan na karate honese, nimittabhUt anya dravya
apane (arthAt sarva dravyo.nke) pariNAmo.nke utpAdak hai.n hI nahI.n; sarva dravya hI, nimittabhUt
anyadravyake svabhAvako sparsha na karate hue, apane svabhAvase apane pariNAmabhAvarUpase utpanna
hote hai.n
.

Page 524 of 642
PDF/HTML Page 557 of 675
single page version

(mAlinI)
yadih bhavati rAgadveShadoShaprasUtiH
kataradapi pareShA.n dUShaNa.n nAsti tatra
.
svayamayamaparAdhI tatra sarpatyabodho
bhavatu viditamasta.n yAtvabodho.asmi bodhaH
..220..
isaliye (AchAryadev kahate hai.n ki) ham jIvake rAgAdikA utpAdak paradravyako nahI.n
dekhate (mAnate) ki jis par kop kare.n.
bhAvArtha :AtmAko rAgAdi utpanna hote hai.n so ve apane hI ashuddha pariNAm hai.n.
yadi nishchayanayase vichAr kiyA jAye to anyadravya rAgAdikA utpanna karanevAlA nahI.n hai,
anyadravya unakA nimittamAtra hai; kyo.nki anya dravyake anya dravya guNaparyAy utpanna nahI.n
karatA, yah niyam hai
. jo yah mAnate hai.naisA ekAnta grahaN karate hai.n ki‘paradravya hI mujhame.n
rAgAdik utpanna karate hai.n’, ve nayavibhAgako nahI.n samajhate, ve mithyAdR^iShTi hai.n. yah rAgAdik
jIvake sattvame.n utpanna hote hai.n, paradravya to nimittamAtra haiaisA mAnanA samyagj~nAn hai. isaliye
AchAryadev kahate hai.n kiham rAg-dveShakI utpattime.n anya dravya par kyo.n kop kare.n ? rAg-
dveShakA utpanna honA to apanA hI aparAdh hai..372..
ab, is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[ih ] is AtmAme.n [yat rAg-dveSh-doSh-prasUtiH bhavati ] jo
rAgadveSharUp doSho.nkI utpatti hotI hai [tatra pareShA.n katarat api dUShaNa.n nAsti ] usame.n paradravyakA
koI bhI doSh nahI.n hai, [tatra svayam aparAdhI ayam abodhaH sarpati ] vahA.N to svaya.n aparAdhI
yah aj~nAn hI phai latA hai;
[viditam bhavatu ] isaprakAr vidit ho aur [abodhaH asta.n
yAtu ] aj~nAn asta ho jAye; [bodhaH asmi ] mai.n to j~nAn hU.N.
bhAvArtha :aj~nAnI jIv paradravyase rAgadveShakI utpatti hotI huI mAnakar paradravya par
krodh karatA hai ki‘yah paradravya mujhe rAg-dveSh utpanna karAtA hai, use dUr karU.N’. aise
aj~nAnI jIvako samajhAneke liye AchAryadev upadesh dete hai.n kirAg-dveShakI utpatti aj~nAnase
AtmAme.n hI hotI hai aur ve AtmAke hI ashuddha pariNAm hai.n. isaliye is aj~nAnako nAsh
karo, samyagj~nAn pragaT karo, AtmA j~nAnasvarUp hai aisA anubhav karo; paradravyako rAg-dveShakA
utpanna karanevAlA mAnakar us par kop na karo
..220..

Page 525 of 642
PDF/HTML Page 558 of 675
single page version

(rathoddhatA)
rAgajanmani nimittatA.n par-
dravyamev kalayanti ye tu te
.
uttaranti na hi mohavAhinI.n
shuddhabodhavidhurAndhabuddhayaH
..221..
ab, isI arthako dR^i.Dh.h.h karaneke liye aur AgAmI kathanakA sUchak kAvya kahate hai.nH
shlokArtha :[ye tu rAg-janmani paradravyam ev nimittatA.n kalayanti ] jo rAgakI
utpattime.n paradravyakA hI nimittatva (kAraNatva) mAnate hai.n, (apanA kuCh bhI kAraNatva nahI.n
mAnate,) [te shuddha-bodh-vidhur-andha-buddhayaH ] vejinakI buddhi shuddhaj~nAnase rahit a.ndh hai
aise (arthAt jinakI buddhi shuddhanayake viShayabhUt shuddha AtmasvarUpake j~nAnase rahit a.ndh hai
aise)
[moh-vAhinI.n na hi uttaranti ]mohanadIko pAr nahI.n kar sakate.
bhAvArtha :shuddhanayakA viShay AtmA ananta shaktivAn, chaitanyachamatkAramAtra, nitya,
abhed, ek hai. vah apane hI aparAdhase rAgadveSharUp pariNamit hotA hai. aisA nahI.n hai ki
jisaprakAr nimittabhUt paradravya pariNamit karatA hai usIprakAr AtmA pariNamit hotA hai, aur
usame.n AtmAkA koI puruShArtha hI nahI.n hai
. jinhe.n AtmAke aise svarUpakA j~nAn nahI.n hai ve
yah mAnate hai.n ki paradravya AtmAko jisaprakAr pariNaman karAtA hai usIprakAr AtmA
pariNamit hotA hai
. aisA mAnanevAle moharUpI nadIko pAr nahI.n kar sakate (athavA moh-
sainyako nahI.n harA sakate), unake rAg-dveSh nahI.n miTate; kyo.nki rAg-dveSh karaneme.n yadi apanA
puruShArtha ho to vah unake miTAneme.n bhI ho sakatA hai, kintu yadi dUsareke karAye hI rAg-
dveSh hotA ho to par to rAg-dveSh karAyA hI kare, tab AtmA unhe.n kahA.Nse miTA sakegA?
isaliye rAg-dveSh apane kiye hote hai.n aur apane miTAye miTate hai.n
isaprakAr katha.nchit
mAnanA so samyagj~nAn hai..221..
sparsha, ras, ga.ndh, varNa aur shabdAdirUp pariNamate pudgal AtmAse kahI.n yah nahI.n
kahate hai.n ki ‘tU hame.n jAn’, aur AtmA bhI apane sthAnase ChUTakar unhe.n jAnaneko nahI.n
jAtA
. dono.n sarvathA svata.ntratayA apane apane svabhAvase hI pariNamit hote hai.n. isaprakAr AtmA
parake prati udAsIn (sambandha rahit, taTastha) hai, tathApi aj~nAnI jIv sparshAdiko achChe-
bure mAnakar rAgI-dveShI hotA hai, yah usakA aj~nAn hai.
is arthakI gAthA kahate hai.n :

Page 526 of 642
PDF/HTML Page 559 of 675
single page version

Ni.ndidasa.nthudavayaNANi poggalA pariNama.nti bahugANi .
tANi suNidUN rUsadi tUsadi ya puNo aha.n bhaNido ..373..
poggaladavva.n saddattapariNada.n tassa jadi guNo aNNo .
tamhA Na tuma.n bhaNido ki.nchi vi ki.n rUsasi abuddho ..374..
asuho suho va saddo Na ta.n bhaNadi suNasu ma.n ti so chev .
Na ya edi viNiggahidu.n sodavisayamAgada.n sadda.n ..375..
asuha.n suha.n va rUva.n Na ta.n bhaNadi pechCha ma.n ti so chev .
Na ya edi viNiggahidu.n chakkhuvisayamAgada.n rUva.n ..376..
asuho suho va ga.ndho Na ta.n bhaNadi jiggha ma.n ti so chev .
Na ya edi viNiggahidu.n ghANavisayamAgada.n ga.ndha.n ..377..
asuho suho va raso Na ta.n bhaNadi rasay ma.n ti so chev .
Na ya edi viNiggahidu.n rasaNavisayamAgada.n tu rasa.n ..378..
pudgaladarab bahu bhA.Nti ni.ndA-stutivachanarUp pariName.
sunakar unhe.n ‘mujhako kahA’ gin roSh toSh ju jIv kare..373..
pudgaladarab shabdatvapariNat, usakA guN jo anya hai.
to nahi.n kahA kuCh bhI tujhe, he abudh ! roSh tU.n kyo.n kare ?..374..
shubh yA ashubh jo shabda vah ‘tU.N sun mujhe’ na tujhe kahe.
aru jIv bhI nahi.n grahaN jAve karNagochar shabdako..375..
shubh yA ashubh jo rUp vah ‘tU dekh mujhako’ nahi.n kahe.
aru jIv bhI nahi.n grahaN jAve chakShugochar rUpako..376..
shubh yA ashubh jo gandha vah ‘tU sU.ngh mujhako’ nahi.n kahe.
aru jIv bhI nahi.n grahaN jAve dhrANagochar gandhako..377..
shubh yA ashubh ras koI bhI, ‘tU chAkh mujhako’ nahi.n kahe.
aru jIv bhI nahi.n grahaN jAve rasanagochar svAdako..378..

Page 527 of 642
PDF/HTML Page 560 of 675
single page version

asuho suho va phAso Na ta.n bhaNadi phu sasu ma.n ti so chev .
Na ya edi viNiggahidu.n kAyavisayamAgada.n phAsa.n ..379..
asuho suho va guNo Na ta.n bhaNadi bujjha ma.n ti so chev .
Na ya edi viNiggahidu.n buddhivisayamAgada.n tu guNa.n ..380..
asuha.n suha.n va davva.n Na ta.n bhaNadi bujjha ma.n ti so chev .
Na ya edi viNiggahidu.n buddhivisayamAgada.n davva.n ..381..
eya.n tu jANiUNa.n uvasama.n Nev gachChade mUDho .
NiggahamaNA parassa ya saya.n cha buddhi.n sivamapatto ..382..
ninditasa.nstutavachanAni pudgalAH pariNamanti bahukAni .
tAni shrutvA ruShyati tuShyati cha punaraha.n bhaNitaH ..373..
pudgaladravya.n shabdatvapariNata.n tasya yadi guNo.anyaH .
tasmAnna tva.n bhaNitaH ki~nchidapi ki.n ruShyasyabuddhaH ..374..
shubh yA ashubh jo sparsha vah ‘tU sparsha mujhako’ nahi.n kahe.
aru jIv bhI nahi.n grahaN jAve kAyagochar sparshako..379..
shubh yA ashubh guN koI bhI ‘tU jAn mujhako’ nahi.n kahe.
aru jIv bhI nahi.n grahaN jAve buddhigochar guN are..380..
shubh yA ashubh jo dravya vah ‘tU jAn mujhako’ nahi.n kahe.
aru jIv bhI nahi.n grahaN jAve buddhigochar dravya re..381..
yah jAnakar bhI mUDh jIv pAve nahi.n upasham are !
shiv buddhiko pAyA nahI.n vah par grahaN karanA chahe
..382..
gAthArtha :[bahukAni ] bahut prakArake [ninditasa.nstutavachanAni ] nindAke aur stutike
vachanarUpame.n [pudgalAH ] pudgal [pariNamanti ] pariNamit hote hai.n; [tAni shrutvA punaH ] unhe.n sunakar
aj~nAnI jIv [aha.n bhaNitaH ] ‘mujhase kahA’ aisA mAnakar [ruShyati tuShyati cha ] roSh aur sa.ntoSh
karatA hai (arthAt krodh karatA hai aur prasanna hotA hai)
.