Page 488 of 642
PDF/HTML Page 521 of 675
single page version
kartAra.n kalayantu ta.n kil sadA bhedAvabodhAdadhaH
pashyantu chyutakartR^ibhAvamachala.n j~nAtArameka.n param
in muniyo.nkI bhI aisI hI aikAntik mAnyatA huI
kahate hai.n, isaliye vANIkA kop nahI.n hotA;’’ to unakA yah kathan bhI mithyA hI hai
hai; aur jo bhAvakarmarUp paryAye.n hai.n unakA kartA to ve muni karmako hI kahate hai.n; isaliye AtmA
to akartA hI rahA ! tab phi ra vANIkA kop kaise miT gayA ? isaliye AtmAke kartR^itva-
akartR^itvakI vivakShAko yathArtha mAnanA hI syAdvAdako yathArtha mAnanA hai
AtmAke rUpame.n jAnatA hai, isaliye isaprakAr visheSh apekShAse aj~nAnarUp j~nAnapariNAmako karanese
kartA hai; aur jab bhedavij~nAn honese AtmAko hI AtmAke rUpame.n jAnatA hai, tab visheSh apekShAse
bhI j~nAnarUp j~nAnapariNAmame.n hI pariNamit hotA huA mAtra j~nAtA rahanese sAkShAt akartA
hai
ak rtA mat mAno; [bhed-avabodhAt adhaH ] bhedaj~nAn honese pUrva [ta.n kil ] use [sadA ]
nirantar [kartAra.n kalayantu ] ka rtA mAno, [tu ] aur [U rdhva.n ] bhedaj~nAn honeke bAd [uddhat-bodh-
dhAm-niyata.n svaya.n pratyakSham enam ] uddhat
Page 489 of 642
PDF/HTML Page 522 of 675
single page version
nijamanasi vidhatte kartR^ibhoktrorvibhedam
svayamayamabhiShi.ncha.nshchichchamatkAr ev
[pashyantu ] dekho
nahI.n hai, to use sa.nsAr kaisA ? aise anek doSh ekAnta mAnyatAme.n Ate hai.n
vastusvarUp arthAt kartAbhoktApan hai usaprakAr kahe.nge
karake [nij-manasi ] apane maname.n [kartR^i-bhoktroH vibhedam vidhatte ] ka rtA aur bhoktAkA bhed
ka rate hai.n (
[nitya-amR^it-oghaiH ] nityatArUp amR^itake ogh(
Page 490 of 642
PDF/HTML Page 523 of 675
single page version
smaraNapUrvak pratyabhij~nAn AtmAkI nityatA batalAtA hai
dUr ho to tattva siddha ho, aur samasta klesh miTe
hai yA sa.npUrNa tarka pUrNa hone tak anek AtmA badal jAte hai.n, aisA mAnakar tarka karatA hai ? yadi
anek AtmA badal jAte hai.n, to tere sa.npUrNa tarkako to koI AtmA sunatA nahI.n hai; tab phi ra tarka
karanekA kyA prayojan hai ?
ka lpanAke dvArA [anyaH karoti ] ‘anya ka ratA hai aur [anyaH bhu.nkte ] anya bhogatA hai’ [iti
ekAntaH mA chakAstu ] aisA ekAnta prakAshit mat ka ro
nahI.n hai; yadi AtmA naShTa ho jAye to AdhArake binA sa.nskAr kaise rah sakatA hai ? aur yadi kadAchit
ek AtmA sa.nskAr Cho.DtA jAye, to bhI us AtmAke sa.nskAr dUsare AtmAme.n praviShTa ho jAye.n
Page 491 of 642
PDF/HTML Page 524 of 675
single page version
shUnyakA prasa.ng AtA hai
Page 492 of 642
PDF/HTML Page 525 of 675
single page version
jIvasvabhAvaH
nahI.n hotA, [tasmAt ] isaliye [saH vA karoti ] ‘(jo bhogatA hai) vahI ka ratA hai’ [anyaH vA ]
athavA ‘dUsarA hI ka ratA hai’ [na ekAntaH ] aisA ekAnta nahI.n hai (
[tasmAt ] isaliye [saH vA vedayate ] ‘(jo ka ratA hai) vahI bhogatA hai’ [anyaH vA ] athavA
‘dUsarA hI bhogatA hai’ [na ekAntaH ] aisA ekAnta nahI.n hai (
[anArhataH ] anArhat (
[anArhataH ] anArhat (
prApta hotA hai aur kitanI hI paryAyo.nse vinAshako nahI.n prApta hotA hai
Page 493 of 642
PDF/HTML Page 526 of 675
single page version
anyaH karoti anyo vedayate iti pashyati sa mithyA
isaprakAr vastuke a.nshame.n vastutvakA adhyAs karake shuddhanayake lobhase R^ijusUtranayake ekAntame.n
rahakar jo yah dekhatA
kShaNikatva hone par bhI, vR^ittimAn (paryAyamAn) jo chaitanyachamatkAr (AtmA) hai, vah to Ta.nkotkIrNa
(nitya) hI antara.ngame.n pratibhAsit hotA hai
hai
anubhavagochar nitya hai; pratyabhij~nAnase j~nAt hotA hai ki ‘jo mai.n bAlak avasthAme.n thA, vahI.n mai.n taruN
avasthAme.n thA aur vahI mai.n vR^iddha avasthAme.n hU.N
Page 494 of 642
PDF/HTML Page 527 of 675
single page version
kAlopAdhibalAdashuddhimadhikA.n tatrApi matvA paraiH
rAtmA vyujjhit eSh hAravadaho niHsUtramukte kShibhiH
mAnakar [ativyApti.n prapadya ] ativyAptiko prApta hokar, [shuddha-R^ijusUtre rataiH ] shuddha R^ijusUtranayame.n
rat hote hue [chaitanya.n kShaNika.n prakalpya ] chaitanyako kShaNik ka lpit karake, [aho eShaH AtmA
vyujjhitaH ] is AtmAko Cho.D.h.h diyA; [niHsUtra-muktA-IkShibhiH hAravat ] jaise hArake sUtra(Dore)ko
na dekhakar motiyo.nko hI dekhanevAle hArako Cho.D.h.h dete hai.n
kAlakI upAdhi laganese AtmAko bahut ba.DI ashuddhi lag jAyegI aur isase ativyApti doSh
lagegA
pravR^ittiko dekhakar AtmAko anitya kalpit karake, R^ijusUtranayakA viShay jo vartamAn-samayamAtra
kShaNikatva hai, utanA mAtra hI AtmAko mAnate hai.n (arthAt jo jIv AtmAko dravyaparyAyasvarUp nahI.n
mAnate
Page 495 of 642
PDF/HTML Page 528 of 675
single page version
kartA vedayitA cha mA bhavatu vA vastvev sa.nchintyatAm
chchichchintAmaNimAlikeyamabhito.apyekA chakAstvev naH
kartR^i karma cha sadaikamiShyate
ka rtA aur bhoktA dono.n na ho.n; [vastu ev sa.nchintyatAm ] vastukA hI anubhav karo
Doreme.n piroI gaI maNiyo.nkI mAlA bhedI nahI.n jA sakatI, usIprakAr AtmAme.n piroI gaI chaitanyarUp
chintAmaNikI mAlA bhI kabhI kisIse bhedI nahI.n jA sakatI; [iyam ekA ] aisI yah AtmArUp
mAlA ek hI, [naH abhitaH api chakAstu ev ] hame.n samastatayA prakAshamAn ho (arthAt nityatva,
anityatva Adike vik lpa ChUTakar hame.n AtmAkA nirvik lpa anubhav ho)
bhed nahI.n hai; isaprakAr bhed-abhed ho
par bhedAbhed-vikalpa nahI.n hai, isIprakAr AtmAme.n paryAyo.nkI aur dravyakI vivakShAse bhed-abhed
hai, parantu AtmavastumAtrakA anubhav karane par vikalpa nahI.n hai
Page 496 of 642
PDF/HTML Page 529 of 675
single page version
ek mAnA jAtA hai
Page 497 of 642
PDF/HTML Page 530 of 675
single page version
tanmay (us-may, kuNDalAdimay) nahI.n hotA, [tathA ] usIprakAr [jIvaH api cha ] jIv bhI [karma ]
puNyapApAdi pudgalak rma [karoti ] ka ratA hai, [na cha tanmayaH bhavati ] parantu tanmay (pudgalak rmamay)
nahI.n hotA
ka raNamay) nahI.n hotA, [tathA ] usIprakAr [jIvaH ] jIv [karaNaiH ] (man-vachan-kAyarUp)
ka raNo.nke dvArA [karoti ] (ka rma) ka ratA hai, [na cha tanmayaH bhavati ] para.ntu tanmay (man-vachan-
kAyarUp ka raNamay) nahI.n hotA
usIprakAr [jIvaH ] jIv [karaNAni tu ] ka raNo.nko [gR^ihNAti ] grahaN ka ratA hai, [na cha tanmayaH bhavati ]
Page 498 of 642
PDF/HTML Page 531 of 675
single page version
tanmay (khAn-pAnAdimay) nahI.n hotA, [tathA ] usIprakAr [jIvaH ] jIv [karmaphala.n ] puNyapApAdi
pudgalak rmake phalako (pudgalapariNAmarUp sukhaduHkhAdiko) [bhu.nkte ] bhogatA hai, [na cha tanmayaH
bhavati ] parantu tanmay (pudgalapariNAmarUp sukhaduHkhAdimay) nahI.n hotA
[jIvaH api cha ] jIv bhI [ka rma ka roti ] (apane pariNAmarUp) ka rmako ka ratA hai [cha ] aur
[tasmAt ananyaH bhavati ] usase ananya hai
usase (duHkhase) [ananyaH syAt ] ananya hai, [tathA ] usIprakAr [cheShTamAnaH ] cheShTA ka ratA huA
(apane pariNAmarUp ka rmako ka ratA huA) [jIvaH ] jIv [duHkhI ] duHkhI hotA hai (aur duHkhase
ananya hai)
Page 499 of 642
PDF/HTML Page 532 of 675
single page version
karaNAni gR^ihNAti, grAmAdiparadravyapariNAmAtmaka.n kuNDalAdikarmaphala.n bhu.nkte cha, natvanekadravyatven
tato.anyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiv tatra kartR^ikarmabhoktR^i-
bhogyatvavyavahAraH; tathAtmApi puNyapApAdi pudgaladravyapariNAmAtmaka.n karma karoti, kAyavA~N.hmanobhiH
pudgaladravyapariNAmAtmakaiH karaNaiH karoti, kAyavA~N.hmanA.nsi pudgaladravyapariNAmAtmakAni karaNAni
gR^ihNAti, sukhaduHkhAdi pudgaladravyapariNAmAtmaka.n puNyapApAdikarmaphala.n bhu.nkte cha, na tvanekadravyatven
tato.anyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiv tatra
kartR^ikarmabhoktR^ibhogyatvavyavahAraH
tanmayashcha bhavati; tataH pariNAmapariNAmibhAven tatraiv kartR^ikarmabhoktR^ibhogyatvanishchayaH; tathAtmApi
chikIrShushcheShTArUpamAtmapariNAmAtmaka.n karma karoti, duHkhalakShaNamAtmapariNAmAtmaka.n cheShTArUpakarmaphala.n
paradravyapariNAmAtmak phal bhogatA hai, kintu anekadravyatvake kAraN unase (karma, karaN Adise)
anya honese tanmay (karmakaraNAdimay) nahI.n hotA; isaliye nimitta-naimittikabhAvamAtrase hI vahA.N
kartR^ikarmatvakA aur bhoktR^ibhogyatvakA vyavahAr hai; isIprakAr
pudgaladravyapariNAmAtmak karaN unako grahaN karatA hai aur puNyapApAdi karmakA jo sukh-duHkhAdi
pudgaladravyapariNAmAtmak phal usako bhogatA hai, para.ntu anekadravyatvake kAraN unase anya honese
tanmay nahI.n hotA; isaliye nimitta-naimittikabhAvamAtrase hI vahA.N kartR^i-karmatvakA aur bhoktR^i-
bhogyatvakA vyavahAr hai
karatA hai, tathA duHkhasvarUp aisA jo cheShTArUp karmakA svapariNAmAtmak phal usako bhogatA hai
aur ekadravyatvake kAraN unase (karma aur karmaphalase) ananya honese tanmay (karmamay aur
karmaphalamay) hai; isaliye pariNAm-pariNAmIbhAvase vahI.n kartA-karmapanakA aur bhoktA
-bhogyapanakA nishchay hai; usIprakAr
Page 500 of 642
PDF/HTML Page 533 of 675
single page version
kartR^ikarmabhoktR^ibhogyatvanishchayaH
sa bhavati nAparasya pariNAmin ev bhavet
sthitirih vastuno bhavatu kartR^i tadev tataH
tathApyaparavastuno vishati nAnyavastvantaram
svabhAvachalanAkulaH kimih mohitaH klishyate
ekadravyatvake kAraN unase ananya honese tanmay hai; isaliye pariNAm-pariNAmIbhAvase vahI.n kartA-
karmapanakA aur bhoktA-bhogyapanakA nishchay hai
AshrayabhUt pariNAmIkA hI hotA hai, anyakA nahI.n (kyo.nki pariNAm apane apane dravyake Ashrit
hai.n, anyake pariNAmakA anya Ashray nahI.n hotA); [ih karma kartR^ishUnyam na bhavati ] aur ka rma
ka rtAke binA nahI.n hotA, [cha vastunaH ekatayA sthitiH ih na ] tathA vastukI ekarUp
(kUTastha) sthiti nahI.n hotI (kyo.nki vastu dravyaparyAyasvarUp honese sarvathA nityatva bAdhAsahit
hai); [tataH tad ev kartR^i bhavatu ] isaliye vastu svaya.n hI apane pariNAmarUp ka rmakI ka rtA hai
(
Page 501 of 642
PDF/HTML Page 534 of 675
single page version
yen ten khalu vastu vastu tat
ki.n karoti hi bahirluThannapi
sakalam ev vastu svabhAv-niyatam iShyate ] kyo.nki samasta vastue.N apane apane svabhAvame.n nishchit
hai.n, aisA mAnA jAtA hai
klishyate ] kyo.n klesh pAtA hai ?
klesh pAtA hai, yah mahA aj~nAn hai
tab phi ra pudgalane chetanakA kyA kiyA ? kuCh bhI nahI.n
nahI.n kar sakatA
Page 502 of 642
PDF/HTML Page 535 of 675
single page version
ki.nchanApi pariNAminaH svayam
(arthAt ek vastuko anya vastuke sAth kuCh bhI sambandha nahI.n) hai
dravyane kuCh bhI nahI.n kiyA hai
sakate
yah kahanA bhI vyavahArakathan hai
vyavahArakathan hai
Page 503 of 642
PDF/HTML Page 536 of 675
single page version
Page 504 of 642
PDF/HTML Page 537 of 675
single page version
tu ] j~nAyak (jAnanevAlA, AtmA) [parasya na ] parakA (paradravyakA) nahI.n hai, [j~nAyakaH ] j~nAyak
[saH tu j~nAyakaH ] vah to j~nAyak hI hai
Page 505 of 642
PDF/HTML Page 538 of 675
single page version
tu darshakaH ] vah to darshak hI hai
(
yah to kalaI hI hai, [tathA ] usIprakAr [darshana.n tu ] darshan arthAt shraddhAn [parasya na ] parakA nahI.n
hai, [darshana.n tat tu darshanam ] darshan vah to darshan hI hai arthAt shraddhAn vah to shraddhAn hI hai
bhAven ] apane svabhAvase [paradravya.n ] paradravyako [jAnAti ] jAnatA hai
[tathA ] usIprakAr [jIvaH api ] jIv bhI [svaken bhAven ] apane svabhAvase [paradravya.n ] paradravyako
Page 506 of 642
PDF/HTML Page 539 of 675
single page version
jIvati seTikA kuDayAderbhavantI kuDayAdirev bhavet; eva.n sati seTikAyAH
svadravyochChedaH
[svaken bhAven ] apane svabhAvase [paradravya.n ] paradravyako [vijahAti ] tyAgatA hai
ka ratI hai, [tathA ] usIprakAr [samyagdR^iShTiH ] samyagdR^iShTi [svabhAven ] apane svabhAvase [paradravya.n ]
paradravyako [shraddhatte ] shraddhAn karatA hai
anya paryAyo.nme.n bhI [evam ev j~nAtavyaH ] isIprakAr jAnanA chAhie
hai)
Adise pR^ithak dravya nahI.n honA chAhie); aisA hone par, kalaIke svadravyakA uchChed (nAsh) ho
Page 507 of 642
PDF/HTML Page 540 of 675
single page version
sambandho mImA.nsyate
pudgalAderbhavan pudgalAdirev bhavet; eva.n sati chetayituH svadravyochChedaH
chetayitA bhavati
kalaIkI hI kalaI hai
hI hai.n
hI hai; ‘
pudgalAdise bhinna dravya nahI.n honA chAhie); aisA hone par, chetayitAke svadravyakA uchChed ho
jAyegA