Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Kalash: 205-214 ; Gatha: 345-365.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 27 of 34

 

Page 488 of 642
PDF/HTML Page 521 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
mA.akartAramamI spR^ishantu puruSha.n sA.nkhyA ivApyArhatAH
kartAra.n kalayantu ta.n kil sadA bhedAvabodhAdadhaH
.
Urdhva.n tUddhatabodhadhAmaniyata.n pratyakShamena.n svaya.n
pashyantu chyutakartR^ibhAvamachala.n j~nAtArameka.n param
..205..
kuCh prakR^itikA kArya mAnate hai.n aur puruShako akartA mAnate hai.n usIprakAr, apanI buddhike doShase
in muniyo.nkI bhI aisI hI aikAntik mAnyatA huI
. isaliye jinavANI to syAdvAdarUp honese
sarvathA ekAntako mAnanevAle un muniyo.n par jinavANIkA kop avashya hotA hai . jinavANIke
kopake bhayase yadi ve vivakShAko badalakar yah kahe.n ki‘‘bhAvakarmakA kartA karma hai aur
apane AtmAkA (arthAt apaneko) kartA AtmA hai; isaprakAr ham AtmAko ka.nthachit kartA
kahate hai.n, isaliye vANIkA kop nahI.n hotA;’’ to unakA yah kathan bhI mithyA hI hai
. AtmA
dravyase nitya hai, asa.nkhyAtapradeshI hai, lokaparimAN hai, isaliye usame.n to kuCh navIn karanA nahI.n
hai; aur jo bhAvakarmarUp paryAye.n hai.n unakA kartA to ve muni karmako hI kahate hai.n; isaliye AtmA
to akartA hI rahA ! tab phi ra vANIkA kop kaise miT gayA ? isaliye AtmAke kartR^itva-
akartR^itvakI vivakShAko yathArtha mAnanA hI syAdvAdako yathArtha mAnanA hai
. AtmAke kartR^itva-
akartR^itvake sambandhame.n satyArtha syAdvAd-prarUpaN isaprakAr hai :
AtmA sAmAnya apekShAse to j~nAnasvabhAvame.n hI sthit hai; parantu mithyAtvAdi bhAvo.nko jAnate
samay, anAdikAlase j~ney aur j~nAnake bhedavij~nAnake abhAvake kAraN, j~neyarUp mithyAtvAdi bhAvo.nko
AtmAke rUpame.n jAnatA hai, isaliye isaprakAr visheSh apekShAse aj~nAnarUp j~nAnapariNAmako karanese
kartA hai; aur jab bhedavij~nAn honese AtmAko hI AtmAke rUpame.n jAnatA hai, tab visheSh apekShAse
bhI j~nAnarUp j~nAnapariNAmame.n hI pariNamit hotA huA mAtra j~nAtA rahanese sAkShAt akartA
hai
..332 se 344..
ab, is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[amI ArhatAH api ] is Arhat matake anuyAyI arthAt jain bhI
[puruSha.n ] AtmAko, [sA.nkhyAH iv ] sA.nkhyamatiyo.nkI bhA.Nti, [akartAram mA spR^ishantu ] (sarvathA)
ak rtA mat mAno; [bhed-avabodhAt adhaH ] bhedaj~nAn honese pUrva [ta.n kil ] use [sadA ]
nirantar [kartAra.n kalayantu ] ka rtA mAno, [tu ] aur [U rdhva.n ] bhedaj~nAn honeke bAd [uddhat-bodh-
dhAm-niyata.n svaya.n pratyakSham enam ]
uddhat
1j~nAnadhAmame.n nishchit is svaya.n pratyakSha AtmAko
1j~nAnadhAm = j~nAnamandir; j~nAnaprakAsh .

Page 489 of 642
PDF/HTML Page 522 of 675
single page version

(mAlinI)
kShaNikamidamihaikaH kalpayitvAtmatattva.n
nijamanasi vidhatte kartR^ibhoktrorvibhedam
.
apaharati vimoha.n tasya nityAmR^itaughaiH
svayamayamabhiShi.ncha.nshchichchamatkAr ev
..206..
62
[chyut-kartR^ibhAvam achala.n eka.n param j~nAtAram ] ka rtR^itva rahit, achal, ek param j~nAtA hI
[pashyantu ] dekho
.
bhAvArtha :sA.nkhyamatAvalambI puruShako sarvathA ekAntase akartA, shuddha udAsIn chaitanyamAtra
mAnate hai.n . aisA mAnanese puruShako sa.nsArake abhAvakA prasa.ng AtA hai; aur yadi prakR^itiko sa.nsAr
mAnA jAye to vah bhI ghaTit nahI.n hotA, kyo.nki prakR^iti to ja.D.h.h hai, use sukhaduHkhAdikA sa.nvedan
nahI.n hai, to use sa.nsAr kaisA ? aise anek doSh ekAnta mAnyatAme.n Ate hai.n
. sarvathA ekAnta vastukA
svarUp hI nahI.n hai . isilaye sA.nkhyamatI mithyAdR^iShTi hai.n; aur yadi jain bhI aisA mAne.n to ve bhI
mithyAdR^iShTi hai.n . isaliye AchAryadev upadesh dete hai.n kisA.nkhyamatiyo.nkI bhA.Nti jain AtmAko
sarvathA akartA na mAne.n; jab tak sva-parakA bhedavij~nAn na ho tab tak to use rAgAdikAapane
chetanarUp bhAvakarmo.nkAkartA mAno, aur bhedavij~nAn honeke bAd shuddha vij~nAnaghan, samasta kartR^itvake
bhAvase rahit, ek j~nAtA hI mAno . isaprakAr ek hI AtmAme.n kartR^itva tathA akartR^itvaye dono.n
bhAv vivakShAvash siddha hote hai.n . aisA syAdvAd mat jaino.nkA hai; aur vastusvabhAv bhI aisA hI hai,
kalpanA nahI.n hai . aisA (syAdvAdAnusAr) mAnanese puruShako sa.nsAr-mokSha AdikI siddhi hotI hai;
aur sarvathA ekAnta mAnanese sarva nishchay-vyavahArakA lop hotA hai .205.
AgekI gAthAo.nme.n, ‘kartA anya hai aur bhoktA anya hai’ aisA mAnanevAle kShaNikavAdI
bauddhamatiyo.nko unakI sarvathA ekAnta mAnyatAme.n dUShaN batAye.nge aur syAdvAd anusAr jisaprakAr
vastusvarUp arthAt kartAbhoktApan hai usaprakAr kahe.nge
. un gAthAo.nkA sUchak kAvya pratham
kahate hai.n :
shlokArtha :[ih ] is jagatame.n [ekaH ] koI ek to (arthAt kShaNik vAdI
bauddhamatI to) [idam Atmatattva.n kShaNikam kalpayitvA ] is Atmatattvako kShaNik ka lpit
karake [nij-manasi ] apane maname.n [kartR^i-bhoktroH vibhedam vidhatte ] ka rtA aur bhoktAkA bhed
ka rate hai.n (
ka rtA anya hai aur bhoktA anya hai, aisA mAnate hai.n); [tasya vimoha.n ] unake
mohako (aj~nAnako) [ayam chit-chamatkAraH ev svayam ] yah chaitanyachamatkAr hI svaya.n
[nitya-amR^it-oghaiH ] nityatArUp amR^itake ogh(
samUh)ke dvArA [abhiShi.ncha.n ] abhisi.nchan

Page 490 of 642
PDF/HTML Page 523 of 675
single page version

(anuShTubh)
vR^ittya.nshabhedato.atyanta.n vR^ittimannAshakalpanAt .
anyaH karoti bhu.nkte .anya ityekAntashchakAstu mA ..207..
ka ratA huA, [apaharati ] dUr ka ratA hai .
bhAvArtha :kShaNikavAdI kartA-bhoktAme.n bhed mAnate hai.n, arthAt ve yah mAnate hai.n ki
pratham kShaName.n jo AtmA thA, vah dUsare kShaName.n nahI.n hai . AchAryadev kahate hai.n kiham use kyA
samajhAye.n ? yah chaitanya hI usakA aj~nAn dUr kar degAki jo (chaitanya) anubhavagochar nitya hai .
pratham kShaName.n jo AtmA thA, vahI dvitIy kShaName.n kahatA hai ki ‘mai.n jo pahale thA vahI hU.N’; isaprakArakA
smaraNapUrvak pratyabhij~nAn AtmAkI nityatA batalAtA hai
. yahA.N bauddhamatI kahatA hai ki‘jo pratham
kShaName.n thA, vahI mai.n dUsare kShaName.n hU.N’ aisA mAnanA vah to anAdikAlIn avidyAse bhram hai; yah bhram
dUr ho to tattva siddha ho, aur samasta klesh miTe
. usakA uttar dete huye kahate hai.n ki‘‘he
bauddha ! tU yah jo tarka (dalIl) karatA hai, us sa.npUrNa tarkako karanevAlA ek hI AtmA hai
yA anek AtmA hai.n ? aur tere sa.npUrNa tarkako ek hI AtmA sunatA hai aisA mAnakar tU tarka karatA
hai yA sa.npUrNa tarka pUrNa hone tak anek AtmA badal jAte hai.n, aisA mAnakar tarka karatA hai ? yadi
anek AtmA badal jAte hai.n, to tere sa.npUrNa tarkako to koI AtmA sunatA nahI.n hai; tab phi ra tarka
karanekA kyA prayojan hai ?
1yo.n anek prakArase vichAr karane par tujhe j~nAt hogA ki AtmAko
kShaNik mAnakar pratyabhij~nAnako bhram kah denA vah yathArtha nahI.n hai . isaliye yah samajhanA chAhiye
kiAtmAko ekAntataH nitya yA ekAntataH anitya mAnanA vah dono.n bhram hai.n, vastusvarUp nahI.n;
ham (jain) katha.nchit nityAnityAtmak vastusvarUp kahate hai.n vahI satyArtha hai .’’ .206.
punaH, kShaNikavAdakA yukti dvArA niShedh karatA huA, aur AgekI gAthAo.nkA sUchak kAvya
kahate hai.n :
shlokArtha :[vR^itti-a.nsh-bhedataH ] vR^ittya.nsho.nke arthAt paryAyo.nke bhedake kAraN [atyanta.n
vR^ittimat-nAsh-kalpanAt ] ‘vR^ittimAn arthAt dravya atyanta (sarvathA) naShTa ho jAtA hai’ aisI
ka lpanAke dvArA [anyaH karoti ] ‘anya ka ratA hai aur [anyaH bhu.nkte ] anya bhogatA hai’ [iti
ekAntaH mA chakAstu ]
aisA ekAnta prakAshit mat ka ro
.
1yadi yah kahA jAye ki ‘AtmA naShTa ho jAtA hai, kintu sa.nskAr Cho.DtA jAtA hai’ to yah bhI yathArtha
nahI.n hai; yadi AtmA naShTa ho jAye to AdhArake binA sa.nskAr kaise rah sakatA hai ? aur yadi kadAchit
ek AtmA sa.nskAr Cho.DtA jAye, to bhI us AtmAke sa.nskAr dUsare AtmAme.n praviShTa ho jAye.n
, aisA
niyam nyAyasa.ngat nahI.n hai .

Page 491 of 642
PDF/HTML Page 524 of 675
single page version

kehi.nchi du pajjaehi.n viNassae Nev kehi.nchi du jIvo .
jamhA tamhA kuvvadi so vA aNNo va Neya.nto ..345..
kehi.nchi du pajjaehi.n viNassae Nev kehi.nchi du jIvo .
jamhA tamhA vedadi so vA aNNo va Neya.nto ..346..
jo chev kuNadi so chiy Na vedae jassa es siddha.nto .
so jIvo NAdavvo michChAdiTThI aNArihado ..347..
aNNo karedi aNNo paribhu.njadi jassa es siddha.nto .
so jIvo NAdavvo michChAdiTThI aNArihado ..348..
kaishchittu paryAyairvinashyati naiv kaishchittu jIvaH .
yasmAttasmAtkaroti sa vA anyo vA naikAntaH ..345..
bhAvArtha :dravyakI paryAye.n pratikShaN naShTa hotI hai.n, isaliye bauddha yah mAnate hai.n ki
‘dravya hI sarvathA naShTa hotA hai’ . aisI ekAnta mAnyatA mithyA hai . yadi paryAyavAn padArthakA
hI nAsh ho jAye to paryAy kisake Ashrayase hogI ? isaprakAr dono.nke nAshakA prasa.ng Anese
shUnyakA prasa.ng AtA hai
.207.
ab, nimnalikhit gAthAo.nme.n anekAntako pragaT karake kShaNikavAdakA spaShTatayA niShedh
karate hai.n :
paryAy kuChase naShTa jIv, kuChase na jIv vinaShTa hai .
isase karai hai so hi yA ko anyanahi.n ekAnta hai ..345..
paryAy kuChase naShTa jIv, kuChase na jIv vinaShTa hai .
yo.n jIv vedai so hi yA ko anyanahi.n ekAnta hai ..346..
jIv jo karai vah bhogatA nahi.njisakA yah siddhAnta hai .
arhantake matakA nahI.n so jIv mithyAdR^iShTi hai ..347..
jIv anya karatA, anya vedejisakA yah siddhAnta hai .
arhantake matakA nahI.n, so jIv mithyAdR^iShTi hai ..348..
gAthArtha :[yasmAt ] kyo.nki [jIvaH ] jIv [kaishchit paryAyaiH tu ] kitanI hI

Page 492 of 642
PDF/HTML Page 525 of 675
single page version

kaishchittu paryAyairvinashyati naiv kaishchittu jIvaH .
yasmAttasmAdvedayate sa vA anyo vA naikAntaH ..346..
yashchaiv karoti sa chaiv na vedayate yasya eSh siddhAntaH .
sa jIvo j~nAtavyo mithyAdraShTiranArhataH ..347..
anyaH karotyanyaH paribhu.nkte yasya eSh siddhAntaH .
sa jIvo j~nAtavyo mithyAdraShTiranArhataH ..348..
yato hi pratisamaya.n sambhavadagurulaghuguNapariNAmadvAreN kShaNikatvAdachalitachaitanyAnvay-
guNadvAreN nityatvAchcha jIvaH kaishchitparyAyairvinashyati, kaishchittu na vinashyatIti dvisvabhAvo
jIvasvabhAvaH
. tato ya ev karoti sa evAnyo vA vedayate ya ev vedayate, sa evAnyo vA
paryAyo.nse [vinashyati ] naShTa hotA hai [tu ] aur [kaishchit ] kitanI hI paryAyo.nse [na ev ] naShTa
nahI.n hotA, [tasmAt ] isaliye [saH vA karoti ] ‘(jo bhogatA hai) vahI ka ratA hai’ [anyaH vA ]
athavA ‘dUsarA hI ka ratA hai’ [na ekAntaH ] aisA ekAnta nahI.n hai (
syAdvAd hai) .
[yasmAt ] kyo.nki [jIvaH ] jIv [kaishchit paryAyaiH tu ] kitanI hI paryAyo.nse
[vinashyati ] naShTa hotA hai [tu ] aur [kaishchit ] kitanI hI paryAyo.nse [na ev ] naShTa nahI.n hotA,
[tasmAt ] isaliye [saH vA vedayate ] ‘(jo ka ratA hai) vahI bhogatA hai’ [anyaH vA ] athavA
‘dUsarA hI bhogatA hai’ [na ekAntaH ] aisA ekAnta nahI.n hai (
syAdvAd hai) .
[yaH cha ev karoti ] jo ka ratA hai [saH cha ev na vedayate ] vahI nahI.n bhogatA’ [eShaH
yasya siddhAntaH ] aisA jisakA siddhA.nt hai, [saH jIvaH ] vah jIv [mithyAdR^iShTiH ] mithyAdR^iShTi,
[anArhataH ] anArhat (
arhantake matako na mAnanevAlA) [j~nAtavyaH ] jAnanA chAhie .
[anyaH karoti ] dUsarA ka ratA hai [anyaH paribhu.nkte ] aur dUsarA bhogatA hai’ [eShaH yasya
siddhAntaH ] aisA jisakA siddhA.nt hai, [saH jIvaH ] vah jIv [mithyAdR^iShTiH ] mithyAdR^iShTi,
[anArhataH ] anArhat (
ajain) [j~nAtavyaH ] jAnanA chAhiye .
TIkA :jIv, pratisamay sambhavate (honevAle) agurulaghuguNake pariNAm dvArA kShaNik
honase aur achalit chaitanyake anvayarUp guN dvArA nitya honese, kitanI hI paryAyo.nse vinAshako
prApta hotA hai aur kitanI hI paryAyo.nse vinAshako nahI.n prApta hotA hai
isaprakAr do svabhAvavAlA
jIvasvabhAv hai; isaliye ‘jo karatA hai vahI bhogatA hai ’ athavA ‘dUsarA hI bhogatA hai’, ‘jo bhogatA

Page 493 of 642
PDF/HTML Page 526 of 675
single page version

karotIti nAstyekAntaH . evamanekAnte.api yastatkShaNavartamAnasyaiv paramArthasattven vastutvamiti
vastva.nshe.api vastutvamadhyAsya shuddhanayalobhAdR^ijusUtraikAnte sthitvA ya ev karoti sa ev na vedayate,
anyaH karoti anyo vedayate iti pashyati sa mithyA
draShTirev draShTavyaH, kShaNikatve.api vR^ittya.nshAnA.n
vR^ittimatashchaitanyachamatkArasya Ta.nkotkIrNasyaivAntaHpratibhAsamAnatvAt .
hai vahI karatA hai’ athavA ‘dUsarA hI karatA hai’aisA ekAnta nahI.n hai . isaprakAr anekAnta hone
par bhI, ‘jo (paryAy) us samay hotI hai, usIko paramArtha sattva hai, isaliye vahI vastu hai’
isaprakAr vastuke a.nshame.n vastutvakA adhyAs karake shuddhanayake lobhase R^ijusUtranayake ekAntame.n
rahakar jo yah dekhatA
mAnatA hai ki ‘‘jo karatA hai vahI nahI.n bhogatA, dUsarA karatA hai aur dUsarA
bhogatA hai’’, us jIvako mithyAdR^iShTi hI dekhanA-mAnanA chAhiye; kyo.nki, vR^ittya.nsho.n(paryAyo.n)kA
kShaNikatva hone par bhI, vR^ittimAn (paryAyamAn) jo chaitanyachamatkAr (AtmA) hai, vah to Ta.nkotkIrNa
(nitya) hI antara.ngame.n pratibhAsit hotA hai
.
bhAvArtha :vastukA svabhAv jinavANIme.n dravyaparyAyasvarUp kahA hai; isaliye syAdvAdase
aisA anekAnta siddha hotA hai ki paryAy-apekShAse to vastu kShaNik hai aur dravya-apekShAse nitya
hai
. jIv bhI vastu honese dravyaparyAyasvarUp hai . isaliye, paryAyadR^iShTise dekhA jAy to kAryako karatI
hai ek paryAy, aur bhogatI hai dUsarI paryAy; jaise kimanuShyaparyAyane shubhAshubh karma kiye aur
unakA phal devAdiparyAyane bhogA . yadi dravyadR^iShTise dekhA jAy to, jo karatA hai vahI bhogatA hai;
jaise kimanuShyaparyAyame.n jis jIvadravyane shubhAshubh karma kiye, usI jIvadravyane devAdi paryAyame.n
svaya.n kiye gaye karmake phalako bhogA .
isaprakAr vastukA svarUp anekAntarUp siddha hone par bhI, jo jIv shuddhanayako samajhe binA
shuddhanayake lobhase vastuke ek a.nshako (vartamAn kAlame.n vartatI paryAyako) hI vastu mAnakar
R^ijusUtranayake viShayakA ekAnta paka.Dkar yah mAnatA hai ki ‘jo karatA hai vahI nahI.n bhogatA
anya bhogatA hai, aur jo bhogatA hai vahI nahI.n karatAanya karatA hai, ’ vah jIv mithyAdR^iShTi hai,
arahantake matakA nahI.n hai; kyo.nki, paryAyo.nkA kShaNikatva hone par bhI, dravyarUp chaitanyachamatkAr to
anubhavagochar nitya hai; pratyabhij~nAnase j~nAt hotA hai ki ‘jo mai.n bAlak avasthAme.n thA, vahI.n mai.n taruN
avasthAme.n thA aur vahI mai.n vR^iddha avasthAme.n hU.N
.’ isaprakAr jo katha.nchit nityarUpase anubhavagochar
haisvasa.nvedaname.n AtA hai aur jise jinavANI bhI aisA hI kahatI hai, use jo nahI.n mAnatA vah
mithyAdR^iShTi hai, aisA samajhanA chAhiye ..345 se 348..
ab, is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

Page 494 of 642
PDF/HTML Page 527 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
AtmAna.n parishuddhamIpsubhirativyApti.n prapadyAndhakaiH
kAlopAdhibalAdashuddhimadhikA.n tatrApi matvA paraiH
.
chaitanya.n kShaNika.n prakalpya pR^ithukaiH shuddharjusUtre ratai-
rAtmA vyujjhit eSh hAravadaho niHsUtramukte kShibhiH
..208..
shlokArtha :[AtmAna.n parishuddham IpsubhiH paraiH andhakaiH ] AtmAko sampUrNatayA shuddha
chAhanevAle anya kinhI.n andho.nne[pR^ithukaiH ] bAlishajano.nne (bauddho.nne)[kAl-upAdhi-balAt
api tatra adhikAm ashuddhim matvA ] kAlakI upAdhike kAraN bhI AtmAme.n adhik ashuddhi
mAnakar [ativyApti.n prapadya ] ativyAptiko prApta hokar, [shuddha-R^ijusUtre rataiH ] shuddha R^ijusUtranayame.n
rat hote hue [chaitanya.n kShaNika.n prakalpya ] chaitanyako kShaNik ka lpit karake, [aho eShaH AtmA
vyujjhitaH ]
is AtmAko Cho.D.h.h diyA; [niHsUtra-muktA-IkShibhiH hAravat ] jaise hArake sUtra(Dore)ko
na dekhakar motiyo.nko hI dekhanevAle hArako Cho.D.h.h dete hai.n
.
bhAvArtha :AtmAko sampUrNatayA shuddha mAnaneke ichChuk bauddho.nne vichAr kiyA ki‘‘yadi
AtmAko nitya mAnA jAy to nityame.n kAlakI apekShA hotI hai, isaliye upAdhi lag jAyegI; isaprakAr
kAlakI upAdhi laganese AtmAko bahut ba.DI ashuddhi lag jAyegI aur isase ativyApti doSh
lagegA
.’’ is doShake bhayase unho.nne shuddha R^ijusUtranayakA viShay jo vartamAn samay hai, utanA mAtra (
kShaNik hI) AtmAko mAnA aur use (AtmAko) nityanityAsvarUp nahI.n mAnA . isaprakAr
AtmAko sarvathA kShaNik mAnanese unhe.n nityAnityasvarUpdravyaparyAyasvarUp satyArtha AtmAkI
prApti nahI.n huI; mAtra kShaNik paryAyame.n AtmAkI kalpanA huI; kintu vah AtmA satyArtha nahI.n hai .
motiyo.nke hArame.n, Doreme.n anek motI piroye hote hai.n; jo manuShya us hAr nAmak vastuko
motiyo.n tathA Dore sahit nahI.n dekhatAmAtra motiyo.nko hI dekhatA hai, vah pR^ithak pR^ithak motiyo.nko
hI grahaN karatA hai, hArako Cho.D.h.h detA hai; arthAt use hArakI prApti nahI.n hotI . isIprakAr jo jIv
AtmAke ek chaitanyabhAvako grahaN nahI.n karate aur samay samay par vartanApariNAmarUp upayogakI
pravR^ittiko dekhakar AtmAko anitya kalpit karake, R^ijusUtranayakA viShay jo vartamAn-samayamAtra
kShaNikatva hai, utanA mAtra hI AtmAko mAnate hai.n (arthAt jo jIv AtmAko dravyaparyAyasvarUp nahI.n
mAnate
mAtra kShaNik paryAyarUp hI mAnate hai.n ), ve AtmAko Cho.D.h.h dete hai.n; arthAt unhe.n AtmAkI
prApti nahI.n hotI .208.
ab, is kAvyame.n AtmAnubhav karaneko kahate hai.n :

Page 495 of 642
PDF/HTML Page 528 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
kartR^irvedayitushcha yukti vashato bhedo.astvabhedo.api vA
kartA vedayitA cha mA bhavatu vA vastvev sa.nchintyatAm
.
protA sUtra ivAtmanIh nipuNairbhettu.n na shakyA kvachi-
chchichchintAmaNimAlikeyamabhito.apyekA chakAstvev naH
..209..
(rathoddhatA)
vyAvahArikdrashaiv kevala.n
kartR^i karma cha vibhinnamiShyate .
nishchayen yadi vastu chintyate
kartR^i karma cha sadaikamiShyate
..210..
shlokArtha :[kartuH cha vedayituH yukti vashataH bhedaH astu vA abhedaH api ] ka rtAkA
aur bhoktAkA yukti ke vashase bhed ho yA abhed ho, [vA kartA cha vedayitA mA bhavatu ] athavA
ka rtA aur bhoktA dono.n na ho.n; [vastu ev sa.nchintyatAm ] vastukA hI anubhav karo
. [nipuNaiH sUtre
iv ih Atmani protA chit-chintAmaNi-mAlikA kvachit bhettu.n na shakyA ] jaise chatur puruSho.nke dvArA
Doreme.n piroI gaI maNiyo.nkI mAlA bhedI nahI.n jA sakatI, usIprakAr AtmAme.n piroI gaI chaitanyarUp
chintAmaNikI mAlA bhI kabhI kisIse bhedI nahI.n jA sakatI; [iyam ekA ] aisI yah AtmArUp
mAlA ek hI, [naH abhitaH api chakAstu ev ] hame.n samastatayA prakAshamAn ho (arthAt nityatva,
anityatva Adike vik lpa ChUTakar hame.n AtmAkA nirvik lpa anubhav ho)
.
bhAvArtha :AtmA vastu honese dravyaparyAyAtmak hai . isaliye usame.n chaitanyake
pariNamanarUp paryAyake bhedo.nkI apekShAse to kartA-bhoktAkA bhed hai aur chinmAtradravyakI apekShAse
bhed nahI.n hai; isaprakAr bhed-abhed ho
. athavA chinmAtra anubhavaname.n bhed-abhed kyo.n kahanA
chAhiye ? (AtmAko) kartA-bhoktA hI na kahanA chAhiye, vastumAtrakA anubhav karanA chAhiye . jaise
maNiyo.nkI mAlAme.n maNiyo.nkI aur DorekI vivakShAse bhed-abhed hai, parantu mAlAmAtrake grahaN karane
par bhedAbhed-vikalpa nahI.n hai, isIprakAr AtmAme.n paryAyo.nkI aur dravyakI vivakShAse bhed-abhed
hai, parantu AtmavastumAtrakA anubhav karane par vikalpa nahI.n hai
. AchAryadev kahate hai.n kiaisA
nirvikalpa AtmAkA anubhav hame.n prakAshamAn ho .209.
ab, AgekI gAthAo.nkA sUchak kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[kevala.n vyAvahArikadR^ishA ev kartR^i cha karma vibhinnam iShyate ] keval
vyAvahArik dR^iShTise hI ka rtA aur ka rma bhinna mAne jAte hai.n; [nishchayen yadi vastu chintyate ] yadi

Page 496 of 642
PDF/HTML Page 529 of 675
single page version

jah sippio du kamma.n kuvvadi Na ya so du tammao hodi .
tah jIvo vi ya kamma.n kuvvadi Na ya tammao hodi ..349..
jah sippio du karaNehi.n kuvvadi Na so du tammao hodi .
tah jIvo karaNehi.n kuvvadi Na ya tammao hodi ..350..
jah sippio du karaNANi giNhadi Na so du tammao hodi .
tah jIvo karaNANi du giNhadi Na ya tammao hodi ..351..
jah sippi du kammaphala.n bhu.njadi Na ya so du tammao hodi .
tah jIvo kammaphala.n bhu.njadi Na ya tammao hodi ..352..
eva.n vavahArassa du vattavva.n darisaNa.n samAseN .
suNu NichChayassa vayaNa.n pariNAmak da.n tu ja.n hodi ..353..
nishchayase vastukA vichAr kiyA jAye, [kartR^i cha karma sadA ekam iShyate ] to ka rtA aur ka rma sadA
ek mAnA jAtA hai
.
bhAvArtha :mAtra vyavahAr-dR^iShTise hI bhinna dravyo.nme.n kartR^itva-karmatva mAnA jAtA hai; nishchay-
dR^iShTise to ek hI dravyame.n kartR^itva-karmatva ghaTit hotA hai .210.
ab, is kathanako dR^iShTAnta dvArA gAthAme.n kahate hai.n :
jyo.n shilpi karma kare parantu vah nahI.n tanmay bane .
tyo.n karmako AtmA kare par vah nahI.n tanmay bane ..349..
jyo.n shilpi karaNo.nse kare par vah nahI.n tanmay bane .
tyo.n jIv karaNo.nse kare par vah nahI.n tanmay bane ..350..
jyo.n shilpi karaN grahe parantu vah nahI.n tanmay bane .
tyo.n jIv karaNo.nko grahe par vah nahI.n tanmay bane ..351..
shilpI karamaphal bhogatA, par vah nahI.n tanmay bane .
tyo.n jIv karamaphal bhogatA, par vah nahI.n tanmay bane ..352..
is bhA.Nti mat vyavahArakA sa.nkShepase vaktavya hai .
sun lo vachan paramArthakA, pariNAmaviShayak jo hi hai ..353..

Page 497 of 642
PDF/HTML Page 530 of 675
single page version

jah sippio du cheTTha.n kuvvadi havadi ya tahA aNaNNo se .
tah jIvo vi ya kamma.n kuvadi havadi ya aNaNNo se ..354..
jah cheTTha.n kuvva.nto du sippio Nichchadukkhio hodi .
tatto siyA aNaNNo tah cheTTha.nto duhI jIvo ..355..
yathA shilpikastu karma karoti na cha sa tu tanmayo bhavati .
tathA jIvo.api cha karma karoti na cha tanmayo bhavati ..349..
yathA shilpikastu karaNaiH karoti na cha sa tu tanmayo bhavati .
tathA jIvaH karaNaiH karoti na cha tanmayo bhavati ..350..
yathA shilpikastu karaNAni gR^ihNAti na sa tu tanmayo bhavati .
tathA jIvaH karaNAni tu gR^ihNAti na cha tanmayo bhavati ..351..
63
shilpI kare cheShTA avaru, us hI se shilpI ananya hai .
tyo.n jIv karma kare avaru, us hI se jIv ananya hai ..354..
cheShTit huA shilpI nirantar dukhit jaise hoy hai .
aru dukhase shilpi ananya, tyo.n jIv cheShTamAn dukhI bane ..355..
gAthArtha :[yathA ] jaise [shilpikaH tu ] shilpI (svarNakArsonI Adi ka lAkAr)
[karma ] kuNDal Adi ka rma (kArya) [karoti ] ka ratA hai, [saH tu ] parantu vah [tanmayaH na cha bhavati ]
tanmay (us-may, kuNDalAdimay) nahI.n hotA, [tathA ] usIprakAr [jIvaH api cha ] jIv bhI [karma ]
puNyapApAdi pudgalak rma [karoti ] ka ratA hai, [na cha tanmayaH bhavati ] parantu tanmay (pudgalak rmamay)
nahI.n hotA
. [yathA ] jaise [shilpikaH tu ] shilpI [karaNaiH ] hathau.DA Adi ka raNo.n(sAdhano.n)ke dvArA
[karoti ] (ka rma) ka ratA hai, [saH tu ] parantu vah [tanmayaH na bhavati ] tanmay (hathau.DA Adi
ka raNamay) nahI.n hotA, [tathA ] usIprakAr [jIvaH ] jIv [karaNaiH ] (man-vachan-kAyarUp)
ka raNo.nke dvArA [karoti ] (ka rma) ka ratA hai, [na cha tanmayaH bhavati ] para.ntu tanmay (man-vachan-
kAyarUp ka raNamay) nahI.n hotA
. [yathA ] jaise [shilpikaH tu ] shilpI [karaNAni ] ka raNo.nko
[gR^ihNAti ] grahaN ka ratA hai, [saH tu ] parantu vah [tanmayaH na bhavati ] tanmay nahI.n hotA, [tathA ]
usIprakAr [jIvaH ] jIv [karaNAni tu ] ka raNo.nko [gR^ihNAti ] grahaN ka ratA hai, [na cha tanmayaH bhavati ]

Page 498 of 642
PDF/HTML Page 531 of 675
single page version

yathA shilpI tu karmaphala.n bhu.nkte na cha sa tu tanmayo bhavati .
tathA jIvaH karmaphala.n bhu.nkte na cha tanmayo bhavati ..352..
eva.n vyavahArasya tu vaktavya.n darshana.n samAsen .
shR^iNu nishchayasya vachana.n pariNAmakR^ita.n tu yadbhavati ..353..
yathA shilpikastu cheShTA.n karoti bhavati cha tathAnanyastasyAH .
tathA jIvo.api cha karma karoti bhavati chAnanyastasmAt ..354..
yathA cheShTA.n kurvANastu shilpiko nityaduHkhito bhavati .
tasmAchcha syAdananyastathA cheShTamAno duHkhI jIvaH ..355..
yathA khalu shilpI suvarNakArAdiH kuNDalAdi paradravyapariNAmAtmaka.n karma karoti,
parantu tanmay (ka raNamay) nahI.n hotA . [yathA ] jaise [shilpI tu ] shilpI [karmaphala.n ] kuNDal Adi
ka rmake phalako (khAn-pAnAdiko) [bhu.nkte ] bhogatA hai, [saH tu ] parantu vah [tanmayaH na cha bhavati ]
tanmay (khAn-pAnAdimay) nahI.n hotA, [tathA ] usIprakAr [jIvaH ] jIv [karmaphala.n ] puNyapApAdi
pudgalak rmake phalako (pudgalapariNAmarUp sukhaduHkhAdiko) [bhu.nkte ] bhogatA hai, [na cha tanmayaH
bhavati ]
parantu tanmay (pudgalapariNAmarUp sukhaduHkhAdimay) nahI.n hotA
.
[eva.n tu ] isaprakAr to [vyavahArasya darshana.n ] vyavahArakA mat [samAsen ] sa.nkShepase
[vaktavya.n ] ka hane yogya hai . [nishchayasya vachana.n ] (ab) nishchayakA vachan [shR^iNu ] suno [yat ]
jo ki [pariNAmakR^ita.n tu bhavati ] pariNAmaviShayak hai .
[yathA ] jaise [shilpikaH tu ] shilpI [cheShTA.n karoti ] cheShTArUp ka rma (apane pariNAmarUp
ka rma)ko ka ratA hai [tathA cha ] aur [tasyAH ananyaH bhavati ] usase ananya hai, [tathA ] usIprakAr
[jIvaH api cha ] jIv bhI [ka rma ka roti ] (apane pariNAmarUp) ka rmako ka ratA hai [cha ] aur
[tasmAt ananyaH bhavati ] usase ananya hai
. [yathA ] jaise [cheShTA.n kurvANaH ] cheShTArUp ka rma ka ratA
huA [shilpikaH tu ] shilpI [nityaduHkhitaH bhavati ] nitya duHkhI hotA hai [tasmAt cha ] aur
usase (duHkhase) [ananyaH syAt ] ananya hai, [tathA ] usIprakAr [cheShTamAnaH ] cheShTA ka ratA huA
(apane pariNAmarUp ka rmako ka ratA huA) [jIvaH ] jIv [duHkhI ] duHkhI hotA hai (aur duHkhase
ananya hai)
.
TIkA :jaiseshilpI (svarNakAr Adi kalAkAr) kuNDal Adi jo
paradravyapariNAmAtmak karma karatA hai, hathau.DA Adi paradravyapariNAmAtmak karaNo.nke dvArA karatA hai,

Page 499 of 642
PDF/HTML Page 532 of 675
single page version

hastakuTTakAdibhiH paradravyapariNAmAtmakaiH karaNaiH karoti, hastakuTTakAdIni paradravyapariNAmAtmakAni
karaNAni gR^ihNAti, grAmAdiparadravyapariNAmAtmaka.n kuNDalAdikarmaphala.n bhu.nkte cha, natvanekadravyatven
tato.anyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiv tatra kartR^ikarmabhoktR^i-
bhogyatvavyavahAraH; tathAtmApi puNyapApAdi pudgaladravyapariNAmAtmaka.n karma karoti, kAyavA~N.hmanobhiH
pudgaladravyapariNAmAtmakaiH karaNaiH karoti, kAyavA~N.hmanA.nsi pudgaladravyapariNAmAtmakAni karaNAni
gR^ihNAti, sukhaduHkhAdi pudgaladravyapariNAmAtmaka.n puNyapApAdikarmaphala.n bhu.nkte cha, na tvanekadravyatven
tato.anyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiv tatra
kartR^ikarmabhoktR^ibhogyatvavyavahAraH
. yathA cha sa ev shilpI chikIrShushcheShTArUpamAtmapariNAmAtmaka.n karma
karoti, duHkhalakShaNamAtmapariNAmAtmaka.n cheShTArUpakarmaphala.n bhu.nkte cha, ekadravyatven tato.ananyatve sati
tanmayashcha bhavati; tataH pariNAmapariNAmibhAven tatraiv kartR^ikarmabhoktR^ibhogyatvanishchayaH; tathAtmApi
chikIrShushcheShTArUpamAtmapariNAmAtmaka.n karma karoti, duHkhalakShaNamAtmapariNAmAtmaka.n cheShTArUpakarmaphala.n
hathau.DA Adi paradravyapariNAmAtmak karaNo.nko grahaN karatA hai aur kuNDal Adi karmakA jo grAmAdi
paradravyapariNAmAtmak phal bhogatA hai, kintu anekadravyatvake kAraN unase (karma, karaN Adise)
anya honese tanmay (karmakaraNAdimay) nahI.n hotA; isaliye nimitta-naimittikabhAvamAtrase hI vahA.N
kartR^ikarmatvakA aur bhoktR^ibhogyatvakA vyavahAr hai; isIprakAr
AtmA bhI puNyapApAdi jo
pudgaladravyapariNAmAtmak (pudgaladravyake pariNAmasvarUp) karma usako karatA hai, kAy-vachan-
manarUp jo pudgaladravyapariNAmAtmak karaN unake dvArA karatA hai, kAy-vachan-manarUp jo
pudgaladravyapariNAmAtmak karaN unako grahaN karatA hai aur puNyapApAdi karmakA jo sukh-duHkhAdi
pudgaladravyapariNAmAtmak phal usako bhogatA hai, para.ntu anekadravyatvake kAraN unase anya honese
tanmay nahI.n hotA; isaliye nimitta-naimittikabhAvamAtrase hI vahA.N kartR^i-karmatvakA aur bhoktR^i-
bhogyatvakA vyavahAr hai
.
aur jaisevahI shilpI, karanekA ichChuk hotA huA, cheShTArUp (arthAt kuNDalAdi
karaneke apane pariNAmarUp aur hastAdike vyApArarUp) aisA jo svapariNAmAtmak karma usako
karatA hai, tathA duHkhasvarUp aisA jo cheShTArUp karmakA svapariNAmAtmak phal usako bhogatA hai
aur ekadravyatvake kAraN unase (karma aur karmaphalase) ananya honese tanmay (karmamay aur
karmaphalamay) hai; isaliye pariNAm-pariNAmIbhAvase vahI.n kartA-karmapanakA aur bhoktA
-bhogyapanakA nishchay hai; usIprakAr
AtmA bhI, karanekA ichChuk hotA huA, cheShTArUp
(rAgAdipariNAmarUp aur pradesho.nke vyApArarUp) aisA jo AtmapariNAmAtmak karma usako karatA

Page 500 of 642
PDF/HTML Page 533 of 675
single page version

bhu.nkte cha, ekadravyatven tato.ananyatve sati tanmayashcha bhavati; tataH pariNAmapariNAmibhAven tatraiv
kartR^ikarmabhoktR^ibhogyatvanishchayaH
.
(nardaTak)
nanu pariNAm ev kil karma vinishchayataH
sa bhavati nAparasya pariNAmin ev bhavet
.
na bhavati kartR^ishUnyamih karma na chaikatayA
sthitirih vastuno bhavatu kartR^i tadev tataH
..211..
(pR^ithvI)
bahirluThati yadyapi sphu Tadanantashakti : svaya.n
tathApyaparavastuno vishati nAnyavastvantaram
.
svabhAvaniyata.n yataH sakalamev vastviShyate
svabhAvachalanAkulaH kimih mohitaH klishyate
..212..
hai tathA duHkhasvarUp aisA jo cheShTArUp karmakA AtmapariNAmAtmak phal usako bhogatA hai, aur
ekadravyatvake kAraN unase ananya honese tanmay hai; isaliye pariNAm-pariNAmIbhAvase vahI.n kartA-
karmapanakA aur bhoktA-bhogyapanakA nishchay hai
..349 se 355..
ab, is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[nanu pariNAm ev kil vinishchayataH karma ] vAstavame.n pariNAm hI
nishchayase ka rma hai, aur [saH pariNAmin ev bhavet, aparasya na bhavati ] pariNAm apane
AshrayabhUt pariNAmIkA hI hotA hai, anyakA nahI.n (kyo.nki pariNAm apane apane dravyake Ashrit
hai.n, anyake pariNAmakA anya Ashray nahI.n hotA); [ih karma kartR^ishUnyam na bhavati ] aur ka rma
ka rtAke binA nahI.n hotA, [cha vastunaH ekatayA sthitiH ih na ] tathA vastukI ekarUp
(kUTastha) sthiti nahI.n hotI (kyo.nki vastu dravyaparyAyasvarUp honese sarvathA nityatva bAdhAsahit
hai); [tataH tad ev kartR^i bhavatu ] isaliye vastu svaya.n hI apane pariNAmarUp ka rmakI ka rtA hai
(
yah nishchayasiddhA.nt hai)
.211.
ab, AgekI gAthAo.nkA sUchak kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[svaya.n sphu Tat-ananta-shakti : ] jisako svaya.n ana.nt shakti prakAshamAn hai,
aisI vastu [bahiH yadyapi luThati ] anya vastuke bAhar yadyapi loTatI hai [tathApi anya-vastu

Page 501 of 642
PDF/HTML Page 534 of 675
single page version

(rathoddhatA)
vastu chaikamih nAnyavastuno
yen ten khalu vastu vastu tat
.
nishchayo.ayamaparo.aparasya kaH
ki.n karoti hi bahirluThannapi
..213..
aparavastunaH antaram na vishati ] tathApi anya vastu anya vastuke bhItar pravesh nahI.n karatI, [yataH
sakalam ev vastu svabhAv-niyatam iShyate ]
kyo.nki samasta vastue.N apane apane svabhAvame.n nishchit
hai.n, aisA mAnA jAtA hai
. (AchAryadev ka hate hai.n ki) [ih ] aisA hone par bhI, [mohitaH ] mohit
jIv, [svabhAv-chalan-AkulaH ] apane svabhAvase chalit hokar Akul hotA huA, [kim
klishyate ]
kyo.n klesh pAtA hai ?
bhAvArtha :vastusvabhAv to niyamase aisA hai ki kisI vastume.n koI vastu nahI.n milatI .
aisA hone par bhI, yah mohI prANI, ‘paraj~neyo.nke sAth apaneko pAramArthik sambandha hai’ aisA mAnakar,
klesh pAtA hai, yah mahA aj~nAn hai
.212.
punaH AgekI gAthAo.nkA sUchak dUsarA kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[ih cha ] is lok me.n [yen ekam vastu anyavastunaH na ] ek vastu anya
vastukI nahI.n hai, [ten khalu vastu tat vastu ] isaliye vAstavame.n vastu vastu hI hai[ayam
nishchayaH ] yah nishchay hai . [kaH aparaH ] aisA honese koI anya vastu [aparasya bahiH luThan api
hi ] anya vastuke bAhar loTatI huI bhI [ki.n karoti ] usakA kyA kar sakatI hai ?
bhAvArtha :vastukA svabhAv to aisA hai ki ek vastu anya vastuko nahI.n badalA sakatI .
yadi aisA na ho to vastukA vastutva hI na rahe . isaprakAr jahA.N ek vastu anyako pariNamit nahI.n
kar sakatI, vahA.N ek vastune anyakA kyA kiyA ? kuCh nahI.n . chetan-vastuke sAth pudgal
ekakShetrAvagAharUpase rah rahe hai.n tathApi ve chetanako ja.D.h.h banAkar apanerUpame.n pariNamit nahI.n kar sake;
tab phi ra pudgalane chetanakA kyA kiyA ? kuCh bhI nahI.n
.
isase yah samajhanA chAhie kivyavahArase paradravyo.nkA aur AtmAkA j~ney-j~nAyak
sambandha hone par bhI paradravya j~nAyakakA kuCh bhI nahI.n kar sakate aur j~nAyak paradravyakA kuCh bhI
nahI.n kar sakatA
.213.
ab, isI arthako dR^i.Dh.h.h karanevAlA tIsarA kAvya kahate hai.n :

Page 502 of 642
PDF/HTML Page 535 of 675
single page version

(rathoddhatA)
yattu vastu kurute.anyavastunaH
ki.nchanApi pariNAminaH svayam
.
vyAvahArikdrashaiv tanmata.n
nAnyadasti kimapIh nishchayAt ..214..
jah seDiyA du Na parassa seDiyA seDiyA ya sA hodi .
tah jANago du Na parassa jANago jANago so du ..356..
shlokArtha :[vastu ] ek vastu [svayam pariNAminaH anya-vastunaH ] svaya.n pariNamit
hotI huI anya vastukA [ki.nchan api kurute ] kuCh bhI ka ra sakatI hai[yat tu ] aisA jo mAnA
jAtA hai, [tat vyAvahArik-daR^ishA ev matam ] vah vyavahAradR^iShTise hI mAnA jAtA hai . [nishchayAt ]
nishchayase [ih anyat kim api na asti ] is lok me.n anya vastuko anya vastu kuCh bhI nahI.n
(arthAt ek vastuko anya vastuke sAth kuCh bhI sambandha nahI.n) hai
.
bhAvArtha :ek dravyake pariNamaname.n anya dravyako nimitta dekhakar yah kahanA ki ‘anya
dravyane yah kiyA’, vah vyavahAranayakI dR^iShTise hI (ka hA jAtA) hai; nishchayase to us dravyame.n anya
dravyane kuCh bhI nahI.n kiyA hai
. vastuke paryAyasvabhAvake kAraN vastukA apanA hI ek avasthAse
dUsarI avasthArUp pariNaman hotA hai; usame.n anya vastu apanA kuCh bhI nahI.n milA sakatI .
isase yah samajhanA chAhiye kiparadravyarUp j~ney padArtha unake bhAvase pariNamit hote hai.n
aur j~nAyak AtmA apane bhAvarUp pariNaman karatA hai; ve ek-dUsarekA paraspar kuCh nahI.n kar
sakate
. isaliye yah vyavahArase hI mAnA jAtA hai ki ‘j~nAyak paradravyo.nko jAnatA hai’; nishchayase
j~nAyak to bas j~nAyak hI hai .214.
(‘kha.DiyA miTTI arthAt potanekA chUnA yA kalaI to kha.DiyA miTTI hI hai’yah nishchay hai;
‘kha.DiyA-svabhAvarUpase pariNamit kha.DiyA dIvAl-svabhAvarUp pariNamit dIvAlako saphe da karatI hai’
yah kahanA bhI vyavahArakathan hai
. isIprakAr ‘j~nAyak to j~nAyak hI hai’yah nishchay hai;
‘j~nAyakasvabhAvarUp pariNamit j~nAyak paradravyasvabhAvarUp pariNat paradravyo.nko jAnatA hai’ yah kahanA bhI
vyavahArakathan hai
.) aise nishchay-vyavahAr kathanako ab gAthAo.n dvArA dR^iShTAntapUrvak spaShTa kahate hai.n :
jyo.n seTikA nahi.n anyakI, hai seTikA bas seTikA .
j~nAyak nahI.n tyo.n anyakA, j~nAyak aho j~nAyak tathA ..356..

Page 503 of 642
PDF/HTML Page 536 of 675
single page version

jah seDiyA du Na parassa seDiyA seDiyA ya sA hodi .
tah pAsago du Na parassa pAsago pAsago so du ..357..
jah seDiyA du Na parassa seDiyA saDiyA ya sA hodi .
tah sa.njado du Na parassa sa.njado sa.njado so du ..358..
jah seDiyA du Na parassa seDiyA seDiyA ya sA hodi .
tah da.nsaNa.n du Na parassa da.nsaNa.n da.nsaNa.n ta tu ..359..
eva.n tu NichChayaNayassa bhAsida.n NANada.nsaNacharitte .
suNu vavahAraNayassa ya vattavva.n se samAseN ..360..
jah paradavva.n seDadi hu seDiyA appaNo sahAveN .
tah paradavva.n jANadi NAdA vi saeN bhAveN ..361..
jah paradavva.n seDadi hu seDiyA appaNo sahAveN .
tah paradavva.n passadi jIvo vi saeN bhAveN ..362..
jyo.n seTikA nahi.n anyakI, hai seTikA bas seTikA .
darshak nahI.n tyo.n anyakA, darshak aho darshak tathA ..357..
jyo.n seTikA nahi.n anyakI, hai seTikA bas seTikA .
sa.nyat nahI.n tyo.n anyakA, sa.nyat aho sa.nyat tathA ..358..
jyo.n seTikA nahi.n anyakI, hai seTikA bas seTikA .
darshan nahI.n tyo.n anyakA, darshan aho darshan tathA ..359..
yo.n j~nAn-darshan-charitaviShayak kathan nay paramArthakA .
sun lo vachan sa.nkShepase, is viShayame.n vyavahArakA ..360..
jyo.n shvet karatI seTikA, paradravya Ap svabhAvase .
j~nAtA bhI tyo.n hI jAnatA, paradravyako nij bhAvase ..361..
jyo.n shvet karatI seTikA, paradravya Ap svabhAvase .
AtmA bhI tyo.n hI dekhatA, paradravyako nij bhAvase ..362..

Page 504 of 642
PDF/HTML Page 537 of 675
single page version

jah paradavva.n seDadi hu seDiyA appaNo sahAveN .
tah paradavva.n vijahadi NAdA vi saeN bhAveN ..363..
jah paradavva.n seDadi hu seDiyA appaNo sahAveN .
tah paradavva.n saddahadi sammadiTThI sahAveN ..364..
eva.n vavahArassa du viNichChao NANada.nsaNacharitte .
bhaNido aNNesu vi pajjaesu emev NAdavvo ..365..
yathA seTikA tu na parasya seTikA seTikA cha sA bhavati .
tathA j~nAyakastu na parasya j~nAyako j~nAyakaH sa tu ..356..
yathA seTikA tu na parasya seTikA seTikA cha sA bhavati .
tathA darshakastu na parasya darshako darshakaH sa tu ..357..
yathA seTikA tu na parasya seTikA seTikA cha sA bhavati .
tathA sa.nyatastu na parasya sa.nyataH sa.nyataH sa tu ..358..
jyo.n shvet karatI seTikA, paradravya Ap svabhAvase .
j~nAtA bhI tyo.n hI tyAgatA, paradravyako nij bhAvase ..363..
jyo.n shvet karatI seTikA, paradravya Ap svabhAvase .
sudR^iShTi tyo.n hI shraddhatA, paradravyako nij bhAvase ..364..
yo.n j~nAn-darshan-charitame.n nirNay kahA vyavahArakA .
aru anya paryay viShayame.n bhI is prakAr hi jAnanA ..365..
gAthArtha :(yadyapi vyavahArase paradravyo.nkA aur AtmAkA j~ney-j~nAyak , dR^ishya-darshak ,
tyAjya-tyAjak ityAdi sambandha hai, tathApi nishchayase to isaprakAr hai :) [yathA ] jaise [seTikA
tu ] kha.DiyA miTTI yA potanekA chUnA yA kalaI [parasya na ] parakI (dIvAl AdikI) nahI.n hai,
[seTikA ] kalaI [sA cha seTikA bhavati ] vah to kalaI hI hai, [tathA ] usIprakAr [j~nAyakaH
tu ]
j~nAyak (jAnanevAlA, AtmA) [parasya na ] parakA (paradravyakA) nahI.n hai, [j~nAyakaH ] j~nAyak
[saH tu j~nAyakaH ] vah to j~nAyak hI hai
. [yathA ] jaise [seTikA tu ] kalaI [parasya na ] parakI
nahI.n hai, [seTikA ] kalaI [sA cha seTikA bhavati ] vah to kalaI hI hai, [tathA ] usIprakAr

Page 505 of 642
PDF/HTML Page 538 of 675
single page version

yathA seTikA tu na parasya seTikA seTikA cha sA bhavati .
tathA darshana.n tu na parasya darshana.n darshana.n tattu ..359..
eva.n tu nishchayanayasya bhAShita.n j~nAnadarshanacharitre .
shR^iNu vyavahAranayasya cha vaktavya.n tasya samAsen ..360..
yathA paradravya.n seTayati seTikAtmanaH svabhAven .
tathA paradravya.n jAnAti j~nAtApi svaken bhAven ..361..
yathA paradravya.n seTayati seTikAtmanaH svabhAven .
tathA paradravya.n pashyati jIvo.api svaken bhAven ..362..
yathA paradravya.n seTayati seTikAtmanaH svabhAven .
tathA paradravya.n vijahAti j~nAtApi svaken bhAven ..363..
yathA paradravya.n seTayati seTikAtmanaH svabhAven .
tathA paradravya.n shraddhatte samyagdraShTiH svabhAven ..364..
64
[darshakaH tu ] darshak (dekhanevAlA, AtmA) [parasya na ] parakA nahI.n hai, [darshakaH ] darshak [saH
tu darshakaH ]
vah to darshak hI hai
. [yathA ] jaise [seTikA tu ] kalaI [parasya na ] parakI
(dIvAl AdikI) nahI.n hai, [seTikA ] kalaI [sA cha seTikA bhavati ] vah to kalaI hI hai,
[tathA ] usIprakAr [sa.nyataH tu ] sa.nyat (tyAg ka ranevAlA, AtmA) [parasya na ] parakA
(
paradravyakA) nahI.n hai, [sa.nyataH ] sa.nyat [saH tu sa.nyataH ] yah to sa.nyat hI hai . [yathA ] jaise
[seTikA tu ] kalaI [parasya na ] parakI nahI.n hai, [seTikA ] kalaI [sA cha seTikA bhavati ]
yah to kalaI hI hai, [tathA ] usIprakAr [darshana.n tu ] darshan arthAt shraddhAn [parasya na ] parakA nahI.n
hai, [darshana.n tat tu darshanam ] darshan vah to darshan hI hai arthAt shraddhAn vah to shraddhAn hI hai
.
[eva.n tu ] isaprakAr [j~nAnadarshanacharitre ] j~nAn-darshan-chAritrame.n [nishchayanayasya bhAShitam ]
nishchayanayakA ka than hai . [tasya cha ] aur us sambandhame.n [samAsen ] sa.nkShepase [vyavahAranayasya
vaktavya.n ] vyavahAranayakA ka than [shR^iNu ] suno .
[yathA ] jaise [seTikA ] kalaI [AtmanaH svabhAven ] apane svabhAvase [paradravya.n ] (dIvAl
Adi) paradravyako [seTayati ] saphe da ka ratI hai, [tathA ] usIprakAr [j~nAtA api ] j~nAtA bhI [svaken
bhAven ]
apane svabhAvase [paradravya.n ] paradravyako [jAnAti ] jAnatA hai
. [yathA ] jaise [seTikA ]
kalaI [AtmanaH svabhAven ] apane svabhAvase [paradravya.n ] paradravyako [seTayati ] saphe da ka ratI hai,
[tathA ] usIprakAr [jIvaH api ] jIv bhI [svaken bhAven ] apane svabhAvase [paradravya.n ] paradravyako

Page 506 of 642
PDF/HTML Page 539 of 675
single page version

eva.n vyavahArasya tu vinishchayo j~nAnadarshanacharitre .
bhaNito.anyeShvapi paryAyeShu evamev j~nAtavyaH ..365..
seTikAtra tAvachChavetaguNanirbharasvabhAva.n dravyam . tasya tu vyavahAreN shvaitya.n ku~N.hyAdi
paradravyam . athAtra kuDayAdeH paradravyasya shvaityasya shvetayitrI seTikA ki.n
bhavati ki.n na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImA.nsyateyadi seTikA kuDayAderbhavati
tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano j~nAna.n bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe
jIvati seTikA kuDayAderbhavantI kuDayAdirev bhavet; eva.n sati seTikAyAH
svadravyochChedaH
. na cha dravyAntarasa.nkra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchChedaH . tato
na bhavati seTikA kuDayAdeH . yadi na bhavati seTikA kuDayAdestarhi kasya seTikA
bhavati ? seTikAyA ev seTikA bhavati . nanu katarA.anyA seTikA seTikAyAH
[pashyati ] dekhatA hai . [yathA ] jaise [seTikA ] kalaI [AtmanaH svabhAven ] apane svabhAvase
[paradravya.n ] paradravyako [seTayati ] saphe da ka ratI hai, [tathA ] usIprakAr [j~nAtA api ] j~nAtA bhI
[svaken bhAven ] apane svabhAvase [paradravya.n ] paradravyako [vijahAti ] tyAgatA hai
. [yathA ] jaise
[seTikA ] kalaI [AtmanaH svabhAven ] apane svabhAvase [paradravya.n ] paradravyako [seTayati ] saphe da
ka ratI hai, [tathA ] usIprakAr [samyagdR^iShTiH ] samyagdR^iShTi [svabhAven ] apane svabhAvase [paradravya.n ]
paradravyako [shraddhatte ] shraddhAn karatA hai
. [eva.n tu ] isaprakAr [j~nAnadarshanacharitre ] j~nAn-darshan-chAritrame.n
[vyavahAranayasya vinishchayaH ] vyavahAranayakA nirNay [bhaNitaH ] ka hA hai; [anyeShu paryAyeShu api ]
anya paryAyo.nme.n bhI [evam ev j~nAtavyaH ] isIprakAr jAnanA chAhie
.
TIkA :is jagatame.n kalaI hai, vah shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . dIvAr-
Adi paradravya vyavahArase us kalaIkA shvaitya hai (arthAt kalaIke dvArA shvet kiye jAne yogya padArtha
hai)
. ab, ‘shvet karanevAlI kalaI, shvet kI jAne yogya jo dIvAr-Adi paradravya usakI hai yA
nahI.n ?’isaprakAr un dono.nke tAttvik (pAramArthik) sambandhakA yahA.N vichAr kiyA jAtA
hai :yadi kalaI dIvAr-Adi paradravyakI ho to kyA ho vah pratham vichAr karate hai.n :‘jisakA
jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA j~nAn honese j~nAn vah AtmA hI hai (pR^ithak dravya
nahI.n);’aisA tAttvik sambandha jIvit (arthAt vidyamAn) honese, kalaI yadi dIvAr-AdikI
ho to kalaI vah dIvAr-Adi hI hogI (arthAt kalaI dIvAr-AdirUp hI honA chAhie, dIvAr-
Adise pR^ithak dravya nahI.n honA chAhie); aisA hone par, kalaIke svadravyakA uchChed (nAsh) ho

Page 507 of 642
PDF/HTML Page 540 of 675
single page version

yasyAH seTikA bhavati ? na khalvanyA seTikA seTikAyAH, kintu svasvAmya.nshAvevAnyau .
kimatra sAdhya.n svasvAmya.nshavyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApi seTikA,
seTikA seTikaiveti nishchayaH . yathAya.n draShTAntastathAya.n dArShTAntik :chetayitAtra tAvad
j~nAnaguNanirbharasvabhAva.n dravyam . tasya tu vyavahAreN j~neya.n pudgalAdi paradravyam . athAtra
pudgalAdeH paradravyasya j~neyasya j~nAyakashchetayitA ki.n bhavati ki.n na bhavatIti tadubhayatattva-
sambandho mImA.nsyate
yadi chetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev
bhavati yathAtmano j~nAna.n bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati chetayitA
pudgalAderbhavan pudgalAdirev bhavet; eva.n sati chetayituH svadravyochChedaH
. na cha dravyAntar-
sa.nkra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchChedaH . tato na bhavati chetayitA pudgalAdeH .
yadi na bhavati chetayitA pudgalAdestarhi kasya chetayitA bhavati ? chetayiturev
chetayitA bhavati
. nanu kataro.anyashchetayitA chetayituryasya chetayitA bhavati ? na
jAyegA . parantu dravyakA uchChed to nahI.n hotA, kyo.nki ek dravyakA anya dravyarUpame.n sa.nkramaN honekA
to pahale hI niShedh kiyA gayA hai . isase (yah siddha huA ki) kalaI dIvAr-AdikI nahI.n hai .
(ab Age aur vichAr karate hai.n :) yadi kalaI dIvAr-AdikI nahI.n hai, to kalaI kisakI hai ?
kalaIkI hI kalaI hai
. (is) kalaIse bhinna aisI dUsarI kaunasI kalaI hai ki jisakI (yah)
kalaI hai ? (is) kalaIse bhinna anya koI kalaI nahI.n hai, kintu ve do sva-svAmirUp a.nsh
hI hai.n
. yahA.N sva-svAmirUp a.nsho.nke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuCh bhI sAdhya nahI.n hai . tab phi ra
kalaI kisIkI nahI.n hai, kalaI kalaI hI haiyah nishchay hai . (isaprakAr dR^iShTAnta kahA .) jaise
yah dR^iShTAnta hai, usIprakAr yahA.N yah dArShTAnta hai :is jagatame.n chetayitA hai (chetanevAlA arthAt
AtmA hai) vah j~nAnaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . pudgalAdikA paradravya vyavahArase us
chetayitAkA, (AtmAkA) j~ney (j~nAt hone yogya) hai . ab, ‘j~nAyak (jAnanevAlA) chetayitA,
j~ney jo pudgalAdikA paradravya unakA hai yA nahI.n ?’isaprakAr yahA.N un dono.nke tAttvik
sambandhakA vichAr karate hai.n :yadi chetayitA pudgalAdikA ho to kyA ho isakA pratham vichAr
karate hai.n : ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA j~nAn honese j~nAn vah AtmA
hI hai; ‘
aisA tAttvik sambandha jIvit (vidyamAn) honese, chetayitA yadi pudgalAdikA ho
to chetayitA vah pudgalAdikA hI hove (arthAt chetayitA pudgalAdisvarUp hI honA chAhie,
pudgalAdise bhinna dravya nahI.n honA chAhie); aisA hone par, chetayitAke svadravyakA uchChed ho
jAyegA
. kintu dravyakA uchChed to nahI.n hotA, kyo.nki ek dravyakA anya dravyarUpame.n sa.nkramaN
honekA to pahale hI niShedh kar diyA hai . isaliye (yah siddha huA ki) chetayitA pudgalAdikA