Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Kalash: 199-204 ; Gatha: 321-344.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 26 of 34

 

Page 468 of 642
PDF/HTML Page 501 of 675
single page version

draShTiH yathaiv j~nAnamakAraka.n tathA.avedaka.n chaiv .
jAnAti cha bandhamokSha.n karmodaya.n nirjarA.n chaiv ..320..
yathAtra loke draShTirdashyAdatyantavibhakta tven tatkaraNavedanayorasamarthatvAt drashya.n na karoti na
vedayate cha, anyathAgnidarshanAtsandhukShaNavat svaya.n jvalanakaraNasya, lohapiNDavatsvayamauShNyAnubhavanasya
cha durnivAratvAt, kintu kevala.n darshanamAtrasvabhAvatvAt tatsarva.n kevalamev pashyati; tathA j~nAnamapi svaya.n
draShTR^itvAt karmaNo.atyantavibhakta tven nishchayatastatkaraNavedanayorasamarthatvAtkarma na karoti na vedayate cha,
kintu kevala.n j~nAnamAtrasvabhAvatvAtkarmabandha.n mokSha.n vA karmodaya.n nirjarA.n vA kevalamev jAnAti
.
1sa.ndhukShaN = sa.ndhUkaN; agni jalAnevAlA padArtha; agniko chetAnevAlI vastu .
gAthArtha :[yathA ev dR^iShTiH ] jaise netra (dR^ishya padArtho.nko ka ratA-bhogatA nahI.n hai, kintu
dekhatA hI hai), [tathA ] usIprakAr [j~nAnam ] j~nAn [akAraka.n ] akArak [avedaka.n cha ev ] tathA
avedak hai, [cha ] aur [bandhamokSha.n ] bandha, mokSha, [karmodaya.n ] ka rmoday [nirjarA.n cha ev ] tathA
nirjarAko [jAnAti ] jAnatA hI hai
.
TIkA :jaise is jagatame.n netra dR^ishya padArthase atyanta bhinnatAke kAraN use karane-vedane
(bhogane)me.n asamartha honese, dR^ishya padArthako na to karatA hai aur na vedatA (bhogatA) haiyadi
aisA na ho to agniko dekhane par, 1sa.ndhukShaNakI bhA.Nti, apaneko (netrako) agnikA kartR^itva
(jalAnA), aur loheke golekI bhA.Nti apaneko (netrako) agnikA anubhav durnivAr honA chAhie,
(arthAt yadi netra dR^ishya padArthako karatA aur bhogatA ho to netrake dvArA agni jalanI chAhie aur
netrako agnikI uShNatAkA anubhav honA chAhie; kintu aisA nahI.n hotA, isaliye netra dR^ishya padArthakA
kartA-bhoktA nahI.n hai)
kintu keval darshanamAtrasvabhAvavAlA honese vah (netra) sabako mAtra dekhatA
hI hai; isIprakAr j~nAn bhI, svaya.n (netrakI bhA.Nti) dekhanevAlA honese, karmase atyanta bhinnatAke
kAraN nishchayase usake karane-vedane-(bhogane) me.n asamartha honese, karmako na to karatA hai aur na
vedatA (bhogatA) hai, kintu keval j~nAnamAtrasvabhAvavAlA (
jAnanekA svabhAvavAlA) honese karmake
bandhako tathA mokShako, aur karmake udayako tathA nirjarAko mAtra jAnatA hI hai .
bhAvArtha :j~nAnakA svabhAv netrakI bhA.Nti dUrase jAnanA hai; isaliye j~nAnake kartR^itva-
bhoktR^itva nahI.n hai . kartR^itva-bhoktR^itva mAnanA aj~nAn hai . yahA.N koI pUChatA hai ki‘‘aisA to
kevalaj~nAn hai . aur sheSh to jab tak mohakarmakA uday hai tab tak sukhaduHkharAgAdirUp pariNaman
hotA hI hai, tathA jab tak darshanAvaraN, j~nAnAvaraN tathA vIryAntarAyakA uday hai tab tak adarshan,

Page 469 of 642
PDF/HTML Page 502 of 675
single page version

(anuShTubh)
ye tu kartAramAtmAna.n pashyanti tamasA tatAH .
sAmAnyajanavatteShA.n na mokSho.api mumukShatAm ..199..
aj~nAn tathA asamarthatA hotI hI hai; tab phi ra kevalaj~nAn honese pUrva j~nAtAdR^iShTApan kaise kahA jA
sakatA hai ?’’ usakA samAdhAn :
pahalese hI yah kahA jA rahA hai ki jo svatantratayA karatA-
bhogatA hai, vah paramArthase kartA-bhoktA kahalAtA hai . isaliye jahA.N mithyAdR^iShTirUp aj~nAnakA
abhAv huA vahA.N paradravyake svAmitvakA abhAv ho jAtA hai aur tab jIv j~nAnI hotA huA
svatantratayA to kisIkA kartA-bhoktA nahI.n hotA, tathA apanI nirbalatAse karmake udayakI
balavattAse jo kArya hotA hai usakA paramArthadR^iShTise vah kartA-bhoktA nahI.n kahA jAtA
. aur us
kAryake nimittase kuCh navIn karmaraj lagatI bhI hai to bhI use yahA.N bandhame.n nahI.n ginA jAtA .
mithyAtva hai vahI sa.nsAr hai . mithyAtvake jAneke bAd sa.nsArakA abhAv hI hotA hai . samudrame.n ek
bu.NdakI ginatI hI kyA hai ?
aur itanA visheSh jAnanA chAhie kikevalaj~nAnI to sAkShAt shuddhAtmasvarUp hI hai.n aur
shrutaj~nAnI bhI shuddhanayake avalambanase AtmAko aisA hI anubhav karate hai.n; pratyakSha aur parokShakA
hI bhed hai
. isaliye shrutaj~nAnIko j~nAn-shraddhAnakI apekShAse j~nAtA-draShTApan hI hai aur chAritrakI
apekShAse pratipakShI karmakA jitanA uday hai utanA ghAt hai aur use naShTa karanekA udyam bhI hai . jab
us karmakA abhAv ho jAyegA tab sAkShAt yathAkhyAt chAritra pragaT hogA aur tab kevalaj~nAn pragaT
hogA
. yahA.N samyagdR^iShTiko jo j~nAnI kahA jAtA hai so vah mithyAtvake abhAvakI apekShAse kahA
jAtA hai . yadi j~nAnasAmAnyakI apekShA le.n to sabhI jIv j~nAnI hai.n aur visheShakI apekShA le.n to jab
tak ki.nchitmAtra bhI aj~nAn hai tab tak j~nAnI nahI.n kahA jA sakatAjaise siddhA.nt grantho.nme.n bhAvo.nkA
varNan karate hue, jab tak kevalaj~nAn utpanna na ho tab tak arthAt bArahave.n guNasthAn tak
aj~nAnabhAv kahA hai
. isaliye yahA.N jo j~nAnI-aj~nAnIpan kahA hai vah samyaktva mithyAtvakI
apekShAse hI jAnanA chAhie ..320..
ab, jojain sAdhu bhIsarvathA ekAntake Ashayase AtmAko kartA hI mAnate hai.n unakA
niShedh karate hue, AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hai.n :
shlokArtha :[ye tu tamasA tatAH AtmAna.n kartAram pashyanti ] jo aj~nAn-a.ndhakArase
AchChAdit hote hue AtmAko kartA mAnate hai.n, [mumukShatAm api ] ve bhale hI mokShake ichChuk ho.n
tathApi [sAmAnyajanavat ] sAmAnya (lauki ka ) jano.nkI bhA.Nti [teShA.n mokShaH na ] unakI bhI mukti
nahI.n hotI
. 199 .

Page 470 of 642
PDF/HTML Page 503 of 675
single page version

loyassa kuNadi viNhU suraNArayatiriyamANuse satte .
samaNANa.n pi ya appA jadi kuvvadi Chavvihe kAe ..321..
loyasamaNANameya.n siddha.nta.n jai Na dIsadi viseso .
loyassa kuNai viNhU samaNAN vi appao kuNadi ..322..
eva.n Na ko vi mokkho dIsadi loyasamaNAN doNha.n pi .
Nichcha.n kuvva.ntANa.n sadevamaNuyAsure loe ..323..
lokasya karoti viShNuH suranArakatirya~N.hmAnuShAn sattvAn .
shramaNAnAmapi chAtmA yadi karoti ShaDivadhAn kAyAn ..321..
lokashramaNAnAmekaH siddhAnto yadi na drashyate visheShaH .
lokasya karoti viShNuH shramaNAnAmapyAtmA karoti ..322..
eva.n na ko.api mokSho drashyate lokashramaNAnA.n dvayeShAmapi .
nitya.n kurvatA.n sadevamanujAsurAn lokAn ..323..
ab isI arthako gAthA dvArA kahate hai.n :
jyo.n lok mAne ‘dev, nArak Adi jIv viShNu kare’ .
tyo.n shramaN bhI mAne kabhI, ‘ShaTkAyako AtmA kare’ ..321..
to lok-muni siddhA.nt ek hi, bhed isame.n nahi.n dikhe .
viShNu kare jyo.n lokamatame.n, shramaNamat AtmA kare ..322..
isabhA.Nti lok-munI ubhayakA mokSha koI nahi.n dikhe .
jo dev, mAnav, asurake trayalokako nitya hi kare ..323..
gAthArtha :[lokasya ] lok ke (lauki ka jano.nke) matame.n [suranArakatirya~N.hmAnuShAn
sattvAn ] dev, nArakI , tirya.nch, manuShyaprANiyo.nko [viShNuH ] viShNu [karoti ] ka ratA hai; [cha ]
aur [yadi ] yadi [shramaNAnAm api ] shramaNo.n-(muniyo.n)ke mantavyame.n bhI [ShaDivadhAn kAyAn ] Chah
kAyake jIvo.nko [AtmA ] AtmA [karoti ] ka ratA ho, [yadi lokashramaNAnAm ] to lok aur
shramaNo.nkA [ekaH siddhAntaH ] ek siddhA.nt ho gayA, [visheShaH na dR^ishyate ] uname.n koI antar dikhAI
nahI.n detA; (kyo.nki) [lokasya ] lok ke matame.n [viShNuH ] viShNu [karoti ] ka ratA hai aur

Page 471 of 642
PDF/HTML Page 504 of 675
single page version

ye tvAtmAna.n kartAramev pashyanti te lokottarikA api na laukikatAmativartante; laukikAnA.n
paramAtmA viShNuH suranArakAdikAryANi karoti, teShA.n tu svAtmA tAni karotItyapasiddhAntasya
samatvAt
. tatasteShAmAtmano nityakartR^itvAbhyupagamAt laukikAnAmiv lokottarikANAmapi nAsti
mokShaH .
(anuShTubh)
nAsti sarvo.api sambandhaH paradravyAtmatattvayoH .
kartR^ikarmatvasambandhAbhAve tatkartR^itA kutaH ..200..
1apasiddhAnta = mithyA arthAt bhUlabharA siddhAnta .
[shramaNAnAm api ] shramaNo.nke matame.n bhI [AtmA ] AtmA [karoti ] ka ratA hai (isaliye kartR^itvakI
mAnyatAme.n dono.n samAn hue)
. [eva.n ] isaprakAr, [sadevamanujAsurAn lokAn ] dev, manuShya aur
asur lok ko [nitya.n kurvatA.n ] sadA ka rate hue (arthAt tIno.n lok ke ka rtAbhAvase nirantar
pravartamAn) aise [lokashramaNAnA.n dvayeShAm api ] un lok aur shramaN
dono.nkA [ko.api mokShaH ]
koI mokSha [na daR^ishyate ] dikhAI nahI.n detA .
TIkA :jo AtmAko kartA hI dekhatemAnate hai.n, ve lokottar ho.n to bhI laukikatAko
atikramaN nahI.n karate; kyo.nki, laukik jano.nke matame.n paramAtmA viShNu devanArakAdi kArya karatA hai,
aur un (
lokottar bhI muniyo.n)ke matame.n apanA AtmA un kAryako karatA haiisaprakAr
(donome.n) 1apasiddhAntakI samAnatA hai . isaliye AtmAke nitya kartR^itvakI unakI mAnyatAke
kAraN, laukik jano.nkI bhA.Nti, lokottar puruSho.n (muniyo.n) kA bhI mokSha nahI.n hotA .
bhAvArtha :jo AtmAko kartA mAnate hai.n, ve bhale hI muni ho gaye ho.n tathApi ve laukik
jan jaise hI hai.n; kyo.nki, lok Ishvarako kartA mAnatA hai aur un muniyo.nne AtmAko kartA mAnA
hai
isaprakAr dono.nkI mAnyatA samAn huI . isaliye jaise laukik jano.nko mokSha nahI.n hotI,
usIprakAr un muniyo.nkI bhI mukti nahI.n hai . jo kartA hogA vah kAryake phalako bhI avashya bhogegA,
aur jo phalako bhogegA usakI mukti kaisI ?..321 se 323..
ab Ageke shlokame.n yah kahate hai.n ki‘paradravya aur AtmAkA koI bhI sambandha nahI.n
hai, isaliye uname.n kartA-karmasambandha bhI nahI.n hai; :
shlokArtha :[paradravya-AtmatattvayoH sarvaH api sambandhaH nAsti ] paradravya aur Atma-
tattvakA sampUrNa hI (koI bhI) sambandha nahI.n hai; [kartR^i-karmatva-sambandha-abhAve ] isaprakAr ka rtR^i-
ka rmatvake sambandhakA abhAv honese, [tatkartR^itA kutaH ] AtmAke paradravyakA ka rtR^itva ka hA.Nse ho
sakatA hai ?
bhAvArtha :paradravya aur AtmAkA koI bhI sambandha nahI.n hai, tab phi ra uname.n

Page 472 of 642
PDF/HTML Page 505 of 675
single page version

vavahArabhAsideN du paradavva.n mam bhaNa.nti avididatthA .
jANa.nti NichChaeN du Na ya mah paramANumittamavi ki.nchi ..324..
jah ko vi Naro ja.npadi amha.n gAmavisayaNayararaTTha.n .
Na ya ho.nti tassa tANi du bhaNadi ya moheN so appA ..325..
emev michChadiTThI NANI NIsa.nsaya.n havadi eso .
jo paradavva.n mam idi jANa.nto appaya.n kuNadi ..326..
tamhA Na me tti NachchA doNha vi edAN kattavivasAya.n .
paradavve jANa.nto jANejjo diTThirahidANa.n ..327..
vyavahArabhAShiten tu paradravya.n mam bhaNantyaviditArthAH .
jAnanti nishchayen tu na cha mam paramANumAtramapi ki~nchit ..324..
kartAkarmasambandha kaise ho sakatA hai ? isaprakAr jahA.N kartAkarmasambandha nahI.n hai, vahA.N AtmAke
paradravyakA kartR^itva kaise ho sakatA hai ? 200
.
ab, ‘‘jo vyavahAranayake kathanako grahaN karake yah kahate hai.n ki ‘paradravya merA hai’, aur
isaprakAr vyavahArako hI nishchay mAnakar AtmAko paradravyakA kartA mAnate hai.n, ve mithyAdR^iShTi hai.n’’
ityAdi arthakI sUchak gAthAye.n dR^iShTAnta sahit kahate hai.n :
vyavahAramU.Dh.h.h atattvavid paradravyako ‘merA’ kahe .
‘aNumAtra bhI merA na’ j~nAnI jAnatA nishchay hi se ..324..
jyo.n puruSh koI kahe ‘hamArA grAm, pur aru desh hai’ .
par ve nahI.n usake, are ! jIv mohase ‘mere’ kahe ..325..
is rIt hI jo j~nAni bhI ‘muj’ jAnatA paradravyako .
vah jarUr mithyAtvI bane, nijarUp karatA anyako ..326..
isase ‘na merA’ jAn jIv, paradravyame.n in ubhayakI .
kartR^itvabuddhI jAnatA, jAne sudR^iShTIrahitakI ..327..
gAthArtha :[aviditArthAH ] jinho.nne padArthake svarUpako nahI.n jAnA hai, aise puruSh

Page 473 of 642
PDF/HTML Page 506 of 675
single page version

yathA ko.api naro jalpati asmAka.n grAmaviShayanagararAShTram .
na cha bhavanti tasya tAni tu bhaNati cha mohen sa AtmA ..325..
evamev mithyAdraShTirj~nAnI niHsa.nshaya.n bhavatyeShaH .
yaH paradravya.n mameti jAnannAtmAna.n karoti ..326..
tasmAnna me iti j~nAtvA dvayeShAmapyeteShA.n kartR^ivyavasAyam .
paradravye jAnan jAnIyAt draShTirahitAnAm ..327..
aj~nAnin ev vyavahAravimUDhAH paradravya.n mamedamiti pashyanti . j~nAninastu nishchayapratibuddhAH
paradravyakaNikAmAtramapi na mamedamiti pashyanti . tato yathAtra loke kashchid vyavahAravimUDhaH
parakIyagrAmavAsI mamAya.n grAm iti pashyan mithyAdraShTiH, tathA yadi j~nAnyapi kathachi.nd
60
[vyavahArabhAShiten tu ] vyavahArake vachano.nko grahaN karake [paradravya.n mam ] ‘paradravya merA hai’
[bhaNanti ] aisA ka hate hai.n, [tu ] parantu j~nAnIjan [nishchayen jAnanti ] nishchayase jAnatee hai.n ki
[ki~nchit ] koI [paramANumAtram api ] paramANumAtra bhI [na cha mam ] merA nahI.n hai’
.
[yathA ] jaise [kaH api naraH ] koI manuShya [asmAka.n grAmaviShayanagararAShTram ] ‘hamArA grAm,
hamArA desh, hamArA nagar, hamArA rAShTra’ [jalpati ] isaprakAr ka hatA hai, [tu ] kintu [tAni ] ve [tasya ]
usake [na cha bhavanti ] nahI.n hai.n, [mohen cha ] mohase [saH AtmA ] vah AtmA [bhaNati ] ‘mere hai.n’
isaprakAr ka hatA hai; [evam ev ] isIprakAr [yaH j~nAnI ] jo j~nAnI bhI [paradravya.n mam ] ‘paradravya merA
hai’ [iti jAnan ] aisA jAnatA huA [AtmAna.n karoti ] paradravyako nijarUp ka ratA hai, [eShaH ] vah
[niHsa.nshaya.n ] niHsa.ndeh arthAt nishchayataH [mithyAdR^iShTiH ] mithyAdR^iShTi [bhavati ] hotA hai
.
[tasmAt ] isaliye tattvaj~na [na me iti j~nAtvA ] ‘paradravya merA nahI.n hai’ yah jAnakar, [eteShA.n
dvayeShAm api ] in dono.nkA (lok kA aur shramaNakA) [paradravye ] paradravyame.n [kartR^ivyavasAya.n
jAnan ] ka rtR^itvake vyavasAyako jAnate hue, [jAnIyAt ] yah jAnate hai.n ki [dR^iShTirahitAnAm ] yah
vyavasAy samyagdarshanase rahit puruSho.nkA hai
.
TIkA :aj~nAnIjan hI vyavahAravimU.Dh.h.h (vyavahArame.n hI vimU.Dh.h.h) honese paradravyako aisA
dekhatemAnate hai.n ki ‘yah merA hai’; aur j~nAnIjan to nishchayapratibuddha (nishchayake j~nAtA) honese
paradravyakI kaNikAmAtrako bhI ‘yah merA hai’ aisA nahI.n dekhatemAnate . isaliye, jaise is jagatame.n
koI vyavahAravimU.Dh.h.h aisA dUsareke gA.Nvame.n rahanevAlA manuShya ‘yah grAm merA hai’ isaprakAr dekhatA
mAnatA huA mithyAdR^iShTi (viparIt dR^iShTivAlA) hai, usIprakAr yadi j~nAnI bhI kisI prakArase

Page 474 of 642
PDF/HTML Page 507 of 675
single page version

vyavahAravimUDho bhUtvA paradravya.n mamedamiti pashyet tadA so.api nissa.nshaya.n paradravyamAtmAna.n
kurvANo mithyA
draShTirev syAt . atastattva.n jAnan puruShaH sarvamev paradravya.n na mameti j~nAtvA
lokashramaNAnA.n dvayeShAmapi yo.aya.n paradravye kartR^ivyavasAyaH sa teShA.n samyagdarshanarahitatvAdev bhavati
iti sunishchita.n jAnIyAt
.
(vasantatilakA)
ekasya vastun ihAnyatareN sArdha.n
sambandha ev sakalo.api yato niShiddhaH
.
tatkartR^ikarmaghaTanAsti na vastubhede
pashyantvakartR^i munayashcha janAshcha tattvam
..201..
vyavahAravimU.Dh.h.h hokar paradravyako ‘yah merA hai’ isaprakAr dekhemAne to us samay vah bhI
niHsa.nshayataH arthAt nishchayataH, paradravyako nijarUp karatA huA, mithyAdR^iShTi hI hotA hai . isaliye
tattvaj~na puruSh ‘samasta paradravya merA nahI.n hai’ yah jAnakar, yah sunishchitatayA jAnatA hai ki‘lok
aur shramaNdono.nko jo yah paradravyame.n kartR^itvakA vyavasAy hai, vah unakI samyagdarshanarahitatAke
kAraN hI hai’ .
bhAvArtha :jo vyavahArase mohI hokar paradravyake kartR^itvako mAnate hai.n, velaukikajan
ho.n yA munijan ho.nmithyAdR^iShTi hI hai.n . yadi j~nAnI bhI vyavahAramU.Dh.h.h hokar paradravyako ‘apanA’ mAnatA
hai, to vah mithyAdR^iShTi hI hotA hai ..324 se 327..
ab is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[yataH ] kyo.nki [ih ] is lok me.n [ekasya vastunaH anyatareN sArdha.n
sakalaH api sambandhaH ev niShiddhaH ] ek vastukA anya vastuke sAth sampUrNa sambandha hI niShedh
kiyA gayA hai, [tat ] isaliye [vastubhede ] jahA.N vastubhed hai arthAt bhinna vastue.N hai.n vahA.N
[kartR^ikarmaghaTanA asti na ] ka rtAk rmaghaTanA nahI.n hotI
[munayaH cha janAH cha ] isaprakAr munijan
aur lauki ka jan [tattvam akartR^i pashyantu ] tattvako (vastuke yathArtha svarUpako) ak rtA dekho,
(yah shraddhAme.n lAo kikoI kisIkA ka rtA nahI.n hai, paradravya parakA ak rtA hI hai) .201.
‘‘jo puruSh aisA vastusvabhAvakA niyam nahI.n jAnate ve aj~nAnI hote hue karmako karate hai.n;
isaprakAr bhAvakarmakA kartA aj~nAnase chetan hI hotA hai .
’’ is arthakA eva.n AgAmI gAthAo.nkA
sUchak kalasharUp kAvya kahate hai.n :

Page 475 of 642
PDF/HTML Page 508 of 675
single page version

(vasantatilakA)
ye tu svabhAvaniyama.n kalayanti nem-
maj~nAnamagnamahaso bat te varAkAH
.
kurvanti karma tat ev hi bhAvakarma-
kartA svaya.n bhavati chetan ev nAnyaH
..202..
michChatta.n jadi payaDI michChAdiTThI karedi appANa.n .
tamhA achedaNA te payaDI NaNu kArago patto ..328..
ahavA eso jIvo poggaladavvassa kuNadi michChatta.n .
tamhA poggaladavva.n michChAdiTThI Na puN jIvo ..329..
shlokArtha :(AchAryadev khedapUrvak ka hate hai.n ki :) [bat ] arere! [ye tu imam
svabhAvaniyama.n na kalayanti ] jo is vastusvabhAvake niyamako nahI.n jAnate [te varAkAH ] ve bechAre,
[aj~nAnamagnamahasaH ] jinakA (puruShArtharUp
parAkramarUp) tej aj~nAname.n DUb gayA hai aise, [karma
kurvanti ] ka rmako ka rate hai.n; [tataH ev hi ] isaliye [bhAvakarmakartA chetanaH ev svaya.n bhavati ]
bhAvak rmakA ka rtA chetan hI svaya.n hotA hai, [anyaH na ] anya koI nahI.n
.
bhAvArtha :vastuke svarUpake niyamako nahI.n jAnatA, isaliye paradravyakA kartA hotA huA
aj~nAnI (mithyAdR^iShTi) jIv svaya.n hI aj~nAnabhAvame.n pariNamit hotA hai; isaprakAr apane bhAvakarmakA
kartA aj~nAnI svaya.n hI hai, anya nahI.n .202.
ab, ‘(jIvake) jo mithyAtvabhAv hotA hai, usakA kartA kaun hai ?’is bAtakI
bhalIbhA.Nti charchA karake, ‘bhAvakarmakA kartA (aj~nAnI) jIv hI hai’ yah yuktipUrvak siddha karate
hai.n :
mithyAtva prakR^iti hI agar, mithyAtvi jo jIvako kare .
to to achetan prakR^iti hI kArak bane tujh mat viShe ! ..328..
athavA kare jo jIv pudgaladravyake mithyAtvako .
to to bane mithyAtvi pudgaladravya, AtmA nahi.n bane ! ..329..

Page 476 of 642
PDF/HTML Page 509 of 675
single page version

ah jIvo payaDI tah poggaladavva.n kuNa.nti michChatta.n .
tamhA dohi.n kada.n ta.n doNNi vi bhu.nja.nti tassa phala.n ..330..
ah Na payaDI Na jIvo poggaladavva.n karedi michChatta.n .
tamhA poggaladavva.n michChatta.n ta.n tu Na hu michChA ..331..
mithyAtva.n yadi prakR^itirmithyAdraShTi.n karotyAtmAnam .
tasmAdachetanA te prakR^itirnanu kArakA prAptA ..328..
athavaiSh jIvaH pudgaladravyasya karoti mithyAtvam .
tasmAtpudgaladravya.n mithyAdraShTirna punarjIvaH ..329..
ath jIvaH prakR^itistathA pudgaladravya.n kurutaH mithyAtvam .
tasmAt dvAbhyA.n kR^ita.n tat dvAvapi bhu~njAte tasya phalam ..330..
ath na prakR^itirna jIvaH pudgaladravya.n karoti mithyAtvam .
tasmAtpudgaladravya.n mithyAtva.n tattu na khalu mithyA ..331..
jo jIv aru prakR^iti kare mithyAtva pudgaladravyako .
to ubhayakR^it jo hoy tatphal bhog bhI ho ubhayako ! ..330..
jo prakR^iti nahi.n nahi.n jIv kare mithyAtva pudgaladravyako .
pudgaladarav mithyAtva prakR^it, kyA na yah mithyA kaho ? ..331..
gAthArtha :[yadi ] yadi [mithyAtva.n prakR^itiH ] mithyAtva nAmak (mohanIy ka rmakI)
prakR^i ti [AtmAnam ] AtmAko [mithyAdR^iShTi.n ] mithyAdR^iShTi [karoti ] ka ratI hai aisA mAnA jAye,
[tasmAt ] to [te ] tumhAre matame.n [achetanA prakR^itiH ] achetan prakR^i ti [nanu kArakA prAptA ]
(mithyAtvabhAvakI) ka rtA ho gaI ! (isaliye mithyAtvabhAv achetan siddha huA!)
[athavA ] athavA, [eShaH jIvaH ] yah jIv [pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [mithyAtvam ]
mithyAtvako [karoti ] ka ratA hai aisA mAnA jAye, [tasmAt ] to [pudgaladravya.n mithyAdR^iShTiH ] pudgal-
dravya mithyAdR^iShTi siddha hogA!
[na punaH jIvaH ] jIv nahI.n!
[ath ] athavA yadi [jIvaH tathA prakR^itiH ] jIv aur prakR^i ti dono.n [pudgaladravya.n ]

Page 477 of 642
PDF/HTML Page 510 of 675
single page version

jIv ev mithyAtvAdibhAvakarmaNaH kartA, tasyAchetanaprakR^itikAryatve.achetanatvAnuSha.ngAt .
svasyaiv jIvo mithyAtvAdibhAvakarmaNaH kartA, jIven pudgaladravyasya mithyAtvAdibhAvakarmaNi kriyamANe
pudgaladravyasya chetanAnuSha.ngAt
. na cha jIvaH prakR^itishcha mithyAtvAdibhAvakarmaNo dvau kartArau, jIvavad-
chetanAyAH prakR^iterapi tatphalabhogAnuSha.ngAt . na cha jIvaH prakR^itishcha mithyAtvAdibhAvakarmaNo
dvAvapyakartArau, svabhAvat ev pudgaladravyasya mithyAtvAdibhAvAnuSha.ngAt . tato jIvaH kartA, svasya
karma kAryamiti siddham .
pudgaladravyako [mithyAtvam ] mithyAtvabhAvarUp [kurutaH ] ka rate hai.n aisA mAnA jAye, [tasmAt ]
to [dvAbhyA.n kR^ita.n tat ] jo dono.nke dvArA kiyA [tasya phalam ] usakA phal [dvau api bhu~njAte ]
dono.n bhoge.nge !
[ath ] athavA yadi [pudgaladravya.n ] pudgaladravyako [mithyAtvam ] mithyAtvabhAvarUp [na
prakR^itiH karoti ] na to prakR^i ti ka ratI hai [na jIvaH ] aur na jIv ka ratA hai (dono.nme.nse koI nahI.n
ka ratA) aisA mAnA jAy, [tasmAt ] to [pudgaladravya.n mithyAtvam ] pudgaladravya svabhAvase hI
mithyAtvabhAvarUp siddha hogA ! [tat tu na khalu mithyA ] kyA yah vAstavame.n mithyA nahI.n hai ?
(isase yah siddha hotA hai ki apane mithyAtvabhAvakAbhAvakarmakAkartA jIv hI hai .)
TIkA :jIv hI mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai; kyo.nki yadi vah (bhAvakarma)
achetan prakR^itikA kArya ho to use (bhAvakarmako) achetanatvakA prasa.ng A jAyegA . jIv apane
hI mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai; kyo.nki yadi jIv pudgaladravyake mithyAtvAdi bhAvakarmako
kare to pudgaladravyako chetanatvakA prasa.ng A jAyegA
. aur jIv tathA prakR^iti dono.n mithyAtvAdi
bhAvakarmake kartA hai.n aisA bhI nahI.n hai; kyo.nki yadi ve dono.n kartA ho.n to jIvakI bhA.Nti achetan
prakR^itiko bhI us (-bhAvakarma)kA phal bhoganekA prasa.ng A jAyegA
. aur jIv tathA prakR^iti dono.n
mithyAtvAdi bhAvakarmake akartA hai.n so aisA bhI nahI.n hai; kyo.nki yadi ve dono.n akartA ho.n to
svabhAvase hI pudgaladravyako mithyAtvAdi bhAvakA prasa.ng A jAyegA
. isase yah siddha huA ki
jIv kartA hai aur apanA karma kArya hai (arthAt jIv apane mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai aur
apanA bhAvakarma apanA kArya hai)
.
bhAvArtha :in gAthAo.nme.n yah siddha kiyA hai ki bhAvakarmakA kartA jIv hI hai . yahA.N
yah jAnanA chAhie kiparamArthase anya dravya anya dravyake bhAvakA kartA nahI.n hotA, isaliye jo
chetanake bhAv hai.n unakA kartA chetan hI ho sakatA hai . is jIvake aj~nAnase jo mithyAtvAdi bhAvarUp
pariNAm hai.n ve chetan hai.n, ja.D.h.h nahI.n; ashuddhanishchayanayase unhe.n chidAbhAs bhI kahA jAtA hai . isaprakAr

Page 478 of 642
PDF/HTML Page 511 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
kAryatvAdakR^ita.n na karma na cha tajjIvaprakR^ityordvayo-
raj~nAyAH prakR^iteH svakAryaphalabhugbhAvAnuSha.ngAtkR^itiH
.
naikasyAH prakR^iterachittvalasanAjjIvo.asya kartA tato
jIvasyaiv cha karma tachchidanuga.n j~nAtA na yatpudgalaH
..203..
ve pariNAm chetan hai.n, isaliye unakA kartA bhI chetan hI hai; kyo.nki chetanakarmakA kartA chetan hI
hotA hai
yah paramArtha hai . abhedadR^iShTime.n to jIv shuddhachetanAmAtra hI hai, kintu jab vah karmake
nimittase pariNamit hotA hai tab vah un-un pariNAmo.nse yukta hotA hai aur tab pariNAm-
pariNAmIkI bhedadR^iShTime.n apane aj~nAnabhAvarUp pariNAmo.nkA kartA jIv hI hai
. abhedadR^iShTime.n to
kartAkarmabhAv hI nahI.n hai, shuddha chetanAmAtra jIvavastu hai . isaprakAr yathArthatayA samajhanA chAhiye ki
chetanakarmakA kartA chetan hI hai ..328 se 331..
ab is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[karma kAryatvAt akR^ita.n na ] jo ka rma (arthAt bhAvak rma) hai vah kArya hai,
isaliye vah akR^it nahI.n ho sakatA arthAt kisIke dvArA kiye binA nahI.n ho sakatA . [cha ] aur
[tat jIv-prakR^ityoH dvayoH kR^itiH na ] aise bhI nahI.n hai ki vah (bhAvak rma) jIv aur prakR^i ti
dono.nkI kR^i ti ho, [aj~nAyAH prakR^iteH sva-kArya-phal-bhug-bhAv-anuSha.ngAt ] kyo.nki yadi vah
dono.nkA kArya ho to j~nAnarahit (ja.D.h.h) prakR^i tiko bhI apane kAryakA phal bhoganekA prasa.ng A
jAyegA
. [ekasyAH prakR^iteH na ] aur vah (bhAvak rma) ek prakR^i tikI kR^i ti (ake lI prakR^i tikA
kArya) bhI nahI.n hai, [achittvalasanAt ] kyo.nki prakR^i tikA to achetanatva pragaT hai (arthAt prakR^i ti
to achetan hai aur bhAvak rma chetan hai) . [tataH ] isaliye [asya kartA jIvaH ] us bhAvak rmakA
ka rtA jIv hI hai [cha ] aur [chid-anuga.n ] chetanakA anusaraN karanevAlA arthAt chetanake sAth
anvayarUp (
chetanake pariNAmarUp) aisA [tat ] vah bhAvak rma [jIvasya ev karma ] jIvakA
hI ka rma hai, [yat ] kyo.nki [pudgalaH j~nAtA na ] pudgal to j~nAtA nahI.n hai (isaliye vah bhAvak rma
pudgalakA ka rma nahI.n ho sakatA)
.
bhAvArtha :chetanakarma chetanake hI hotA hai; pudgal ja.D.h.h hai, usase chetanakarma kaise ho
sakatA hai ? .203.
ab AgekI gAthAo.nme.n, jo bhAvakarmakA kartA bhI karmako hI mAnate hai.n unhe.n samajhAneke
lie syAdvAdake anusAr vastusthiti kahe.nge; pahale usakA sUchak kAvya kahate hai.n :

Page 479 of 642
PDF/HTML Page 512 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
karmaiv pravitarkya kartR^i hatakaiH kShiptvAtmanaH kartR^itA.n
kartAtmaiSh katha.nchidityachalitA kaishchichChrutiH kopitA
.
teShAmuddhatamohamudritadhiyA.n bodhasya sa.nshuddhaye
syAdvAdapratibandhalabdhavijayA vastusthitiH stUyate
..204..
kammehi du aNNANI kijjadi NANI tahev kammehi.n .
kammehi suvAvijjadi jaggAvijjadi tahev kammehi.n ..332..
shlokArtha :[kaishchit hatakaiH ] koI AtmAke ghAtak (sarvathA ekAntavAdI) [karma
ev kartR^i pravitarkya ] ka rmako hI ka rtA vichAr kar [AtmanaH kartR^itA.n kShiptvA ] AtmAke
ka rtR^itvako u.DAkar, ‘[eShaH AtmA katha.nchit ka rtA ] yah AtmA ka tha.nchit ka rtA hai’ [iti
achalitA shrutiH kopitA ]
aisA ka hanevAlI achalit shrutiko kopit ka rate hai.n (
nirbAdh
jinavANIkI virAdhanA ka rate hai.n); [uddhat-moh-mudrit-dhiyA.n teShAm bodhasya sa.nshuddhaye ] jinakI
buddhi tIvra mohase mudrit ho gaI hai aise un AtmaghAtako.nke j~nAnakI sa.nshuddhike liye
(nimnalikhit gAthAo.n dvArA) [vastusthitiH stUyate ] vastusthiti ka hI jAtI hai
[syAdvAd-
pratibandha-labdha-vijayA ] jis vastusthitine syAdvAdake pratibandhase vijay prApta kI hai (arthAt
jo vastusthiti syAdvAdarUp niyamase nirbAdhatayA siddha hotI hai)
.
bhAvArtha :koI ekAntavAdI sarvathA ekAntataH karmakA kartA karmako hI kahate hai.n aur
AtmAko akartA hI kahate hai.n; ve AtmAke ghAtak hai.n . un par jinavANIkA kop hai, kyo.nki
syAdvAdase vastusthitiko nirbAdhatayA siddha karanevAlI jinavANI to AtmAko katha.nchit kartA
kahatI hai
. AtmAko akartA hI kahanevAle ekAntavAdiyo.nkI buddhi utkaT mithyAtvase Dhak gaI
hai; unake mithyAtvako dUr karaneke liye AchAryadev syAdvAdAnusAr jaisI vastusthiti hai, vah
nimnalikhit gAthAo.nme.n kahate hai.n .204.
‘AtmA sarvathA akartA nahI.n hai, katha.nchit kartA bhI hai’ is arthakI gAthAye.n ab kahate
hai.n :
‘‘karmahi kare.n aj~nAni tyo.nhI j~nAni bhI karmahi kare.n .
karmahi sulAte jIvako, tyo.n karma hI jAgrat kare.n ..332..

Page 480 of 642
PDF/HTML Page 513 of 675
single page version

kammehi suhAvijjadi dukkhAvijjadi tahev kammehi.n .
kammehi ya michChatta.n Nijjadi Nijjadi asa.njama.n chev ..333..
kammehi bhamADijjadi uDDhamaho chAvi tiriyaloya.n cha .
kammehi chev kijjadi suhAsuha.n jettiya.n ki.nchi ..334..
jamhA kamma.n kuvvadi kamma.n dedi haradi tti ja.n ki.nchi .
tamhA u savvajIvA akAragA ho.nti AvaNNA ..335..
purisitthiyAhilAsI itthIkamma.n cha purisamahilasadi .
esA Ayariyapara.nparAgadA erisI du sudI ..336..
tamhA Na ko vi jIvo aba.nbhachArI du amha uvadese .
jamhA kamma.n chev hi kamma.n ahilasadi idi bhaNida.n ..337..
jamhA ghAdedi para.n pareN ghAdijjade ya sA payaDI .
edeNattheNa.n kir bhaNNadi paraghAdaNAmetti ..338..
ari karma hI karate sukhI, karmahi dukhI jIvako kare.n .
karmahi kare mithyAtvi tyo.nhi, asa.nyamI karmahi kare.n ..333..
karmahi bhramAve Urdhva lok ru, adhaH aru tiryak viShai.n .
aru kuCh bhI jo shubh yA ashubh, un sarvako karmahi kare.n ..334..
karatA karam, detA karam, haratA karamsab kuCh kare .
is hetuse yah hai sunishchit jIv akArak sarva hai.n ..335..
‘pu.nkarma ichChe nAriko, strIkarma ichChe puruShako’ .
aisI shrutI AchAryadev para.nparA avatIrNa hai ..336..
is rIt ‘karmahi karmako ichChai’kahA hai shAstrame.n .
abrahmachArI yo.n nahI.n ko jIv ham upadeshame.n ..337..
aru jo hane parako, hanan ho parase, soI prakR^iti hai .
is arthame.n paraghAt nAmak karmakA nirdesh hai ..338..

Page 481 of 642
PDF/HTML Page 514 of 675
single page version

tamhA Na ko vi jIvo vadhAdao atthi amha uvadese .
jamhA kamma.n chev hi kamma.n ghAdedi idi bhaNida.n ..339..
eva.n sa.nkhuvaesa.n je du parUve.nti erisa.n samaNA .
tesi.n payaDI kuvvadi appA ya akAragA savve ..340..
ahavA maNNasi majjha.n appA appANamappaNo kuNadi .
eso michChasahAvo tumha.n eya.n muNa.ntassa ..341..
appA Nichcho.asa.nkhejjapadeso desido du samayamhi .
Na vi so sakkadi tatto hINo ahio ya kAdu.n je ..342..
jIvassa jIvarUva.n vittharado jAN logametta.n khu .
tatto so ki.n hINo ahio ya kaha.n kuNadi davva.n ..343..
ah jANago du bhAvo NANasahAveN achChade tti mada.n .
tamhA Na vi appA appaya.n tu sayamappaNo kuNadi ..344..
61
isI rIt ‘karmahi karmako hanatA’kahA hai shAstrame.n .
isase na ko bhI jIv hai hi.nsak ju ham upadeshame.n’’ ..339..
yo.n sA.nkhyakA upadesh aisA, jo shramaN varNan kare .
us matase sab prakR^iti kare, jIv to akArak sarva hai ! ..340..
athavA tu.N mAne ‘AtamA merA svaAtmAko kare’ .
to yah jo tujh ma.ntavya bhI mithyA svabhAv hi tujh are ..341..
jIv nitya hai tyo.n, hai asa.nkhyapradeshi darshit samayame.n .
usase na usako hIn, tyo.nhi na adhik koI kar sake ..342..
vistArase jIvarUp jIvakA, lokamAtra pramAN hai .
kyA usase hIn ru adhik banatA ? dravyako kaise kare ? ..343..
mAne tu.N‘j~nAyak bhAv to j~nAnasvabhAv sthit rahe’ .
to yo.n bhi yah AtmA svaya.n nij AtamAko nahi.n kare ..344..

Page 482 of 642
PDF/HTML Page 515 of 675
single page version

karmabhistu aj~nAnI kriyate j~nAnI tathaiv karmabhiH .
karmabhiH svApyate jAgaryate tathaiv karmabhiH ..332..
karmabhiH sukhI kriyate duHkhI kriyate tathaiv karmabhiH .
karmabhishcha mithyAtva.n nIyate nIyate.asa.nyama.n chaiv ..333..
karmabhirbhrAmyate UrdhvamadhashchApi tiryagloka.n cha .
karmabhishchaiv kriyate shubhAshubha.n yAvadyatki~nchit ..334..
yasmAtkarma karoti karma dadAti haratIti yatki~nchit .
tasmAttu sarvajIvA akArakA bhavantyApannAH ..335..
puruShaH stryabhilAShI strIkarma cha puruShamabhilaShati .
eShAchAryaparamparAgatedrashI tu shrutiH ..336..
tasmAnna ko.api jIvo.abrahmachArI tvasmAkamupadeshe .
yasmAtkarma chaiv hi karmAbhilaShatIti bhaNitam ..337..
gAthArtha :‘‘[karmabhiH tu ] ka rma [aj~nAnI kriyate ] (jIvako) aj~nAnI ka rate hai.n [tathA
ev ] usI tarah [karmabhiH j~nAnI ] karma (jIvako) j~nAnI ka rate hai.n, [karmabhiH svApyate ] ka rma sulAte
hai.n [tathA ev ] usI tarah [karmabhiH jAgaryate ] ka rma jagAte hai.n, [karmabhiH sukhI kriyate ] ka rma sukhI
ka rate hai.n [tathA ev ] usI tarah [karmabhiH duHkhI kriyate ] ka rma duHkhI ka rate hai.n, [karmabhiH cha
mithyAtva.n nIyate ]
ka rma mithyAtvako prApta karAte hai.n [cha ev ] aur [asa.nyama.n nIyate ] ka rma
asa.nyamako prApta karAte hai.n, [karmabhiH ] ka rma [U rdhvam adhaH cha api tiryagloka.n cha ] U rdhvalok ,
adholok aur tiryaglok me.n [bhrAmyate ] bhramaN karAte hai.n, [yatki~nchit yAvat shubhAshubha.n ] jo kuCh
bhI jitanA shubh aur ashubh hai vah sab [karmabhiH cha ev kriyate ] ka rma hI ka rate hai.n
. [yasmAt ]
yataH [karma karoti ] ka rma ka ratA hai, [karma dadAti ] ka rma detA hai, [harati ] ka rma har letA hai
[iti yatki~nchit ] isaprakAr jo kuCh bhI karatA vah ka rma hI ka ratA hai, [tasmAt tu ] isaliye
[sarvajIvAH ] sabhI jIv [akArakAH ApannAH bhavanti ] akArak (ak rtA) siddha hote hai.n
.
aur, [puruShaH ] puruShavedak rma [stryabhilAShI ] strIkA abhilAShI hai [cha ] aur [strIkarma ]
strIvedak rma [puruSham abhilaShati ] puruShakI abhilAShA ka ratA hai[eShA AchAryaparamparAgatA IdR^ishI
tu shrutiH ] aisI yah AchAryakI paramparAse AI huI shruti hai; [tasmAt ] isaliye [asmAkam upadeshe
tu ]
hamAre upadeshame.n [kaH api jIvaH ] koI bhI jIv [abrahmachArI na ] abrahmachArI nahI.n hai,

Page 483 of 642
PDF/HTML Page 516 of 675
single page version

yasmAddhanti para.n pareN hanyate cha sA prakR^itiH .
etenArthen kil bhaNyate paraghAtanAmeti ..338..
tasmAnna ko.api jIv upaghAtako.astyasmAkamupadeshe .
yasmAtkarma chaiv hi karma hantIti bhaNitam ..339..
eva.n sA~N.hkhayopadesha.n ye tu prarUpayantIdrasha.n shramaNAH .
teShA.n prakR^itiH karotyAtmAnashchAkArakAH sarve ..340..
athavA manyase mamAtmAtmAnamAtmanaH karoti .
eSh mithyAsvabhAvaH tavaitajjAnataH ..341..
AtmA nityo.asa~N.hkhayeyapradesho darshitastu samaye .
nApi sa shakyate tato hIno.adhikashcha kartu.n yat ..342..
[yasmAt ] kyo.nki [karma cha ev hi ] ka rma hI [karma abhilaShati ] ka rmakI abhilAShA ka ratA hai
[iti bhaNitam ] aisA kahA hai
.
aur, [yasmAt para.n hanti ] jo parako mAratA hai [cha ] aur [pareN hanyate ] jo parake dvArA
mArA jAtA hai [sA prakR^itiH ] vah prakR^i ti hai[eten arthen kil ] is arthame.n [paraghAtanAm iti
bhaNyate ] paraghAtanAmak rma ka hA jAtA hai, [tasmAt ] isaliye [asmAkam upadeshe ] hamAre upadeshame.n
[kaH api jIvaH ] koI bhI jIv [upaghAtakaH na asti ] upaghAtak (mAranevAlA) nahI.n hai,
[yasmAt ] kyo.nki [karma cha ev hi ] ka rma hI [karma hanti ] ka rmako mAratA hai [iti bhaNitam ]
aisA kahA hai
.’’
(AchAryadev ka hate hai.n ki :) [eva.n tu ] isaprakAr [IdR^isha.n sA~N.hkhayopadesha.n ] aisA
sA.nkhyamatakA upadesh [ye shramaNAH ] jo shramaN (jain muni) [prarUpayanti ] prarUpit karate hai.n, [teShA.n ]
unake matame.n [prakR^itiH karoti ] prakR^i ti hI ka ratI hai [AtmAnaH cha sarve ] aur AtmA to sab
[akArakAH ] akArak hai.n aisA siddha hotA hai !
[athavA ] athavA (ka rtR^itvakA pakSha siddha karaneke liye) [manyase ] yadi tum yah mAnate
ho ki ‘[mam AtmA ] merA AtmA [AtmanaH ] apane [AtmAnam ] (dravyarUp) AtmAko
[karoti ] ka ratA hai’, [etat jAnataH tav ] to aisA jAnanevAlekA
tumhArA [eShaH mithyAsvabhAvaH ]
yah mithyAsvabhAv hai (arthAt aisA jAnanA vah terA mithyAsvabhAv hai); [yad ] kyo.nki[samaye ]
siddhA.ntame.n [AtmA ] AtmAko [nityaH ] nitya, [asa~N.hkhayeyapradeshaH ] asa.nkhyAt-pradeshI [darshitaH
tu ]
batAyA gayA hai, [tataH ] usase [saH ] vah [hInaH adhikaH cha ] hIn yA adhik [kartu.n na

Page 484 of 642
PDF/HTML Page 517 of 675
single page version

jIvasya jIvarUpa.n vistarato jAnIhi lokamAtra.n khalu .
tataH sa ki.n hIno.adhiko vA katha.n karoti dravyam ..343..
ath j~nAyakastu bhAvo j~nAnasvabhAven tiShThatIti matam .
tasmAnnApyAtmAtmAna.n tu svayamAtmanaH karoti ..344..
karmaivAtmAnamaj~nAnina.n karoti, j~nAnAvaraNAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . karmaiv j~nAnina.n
karoti, j~nAnAvaraNAkhyakarmakShayopashamamantareN tadanupapatteH . karmaiv svApayati, nidrAkhyakarmoday-
mantareN tadanupapatteH . karmaiv jAgarayati, nidrAkhyakarmakShayopashamamantareN tadanupapatteH . karmaiv
sukhayati, sadvedyAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . karmaiv duHkhayati, asadvedyAkhyakarmodayamantareN
tadanupapatteH . karmaiv mithyAdraShTi.n karoti, mithyAtvakarmodayamantareN tadanupapatteH . karmaivAsa.nyata.n
api shakyate ] nahI.n kiyA jA sak tA; [vistarataH ] aur vistArase bhI [jIvasya jIvarUpa.n ] jIvakA
jIvarUp [khalu ] nishchayase [lokamAtra.n jAnIhi ] lok mAtra jAno; [tataH ] usase [ki.n saH hInaH
adhikaH vA ]
kyA vah hIn athavA adhik hotA hai ? [dravyam katha.n karoti ] tab phi ra (AtmA)
dravyako (arthAt dravyarUp AtmAko) kaise ka ratA hai ?
[ath ] athavA yadi ‘[j~nAyakaH bhAvaH tu ] j~nAyak bhAv to [j~nAnasvabhAven tiShThati ] j~nAn-
svabhAvase sthit rahatA hai’ [iti matam ] aisA mAnA jAye, [tasmAt api] to isase bhI [AtmA svaya.n ]
AtmA svaya.n [AtmanaH AtmAna.n tu ] apane AtmAko [na karoti ] nahI.n karatA yah siddha hogA !
(isaprakAr kartR^itvako siddha karaneke liye vivakShAko badalakar jo pakSha kahA hai, vah ghaTit
nahI.n hotA .)
(isaprakAr, yadi karmakA kartA karma hI mAnA jAy to syAdvAdake sAth virodh AtA hai;
isaliye AtmAko aj~nAn-avasthAme.n katha.nchit apane aj~nAnabhAvarUp karmakA kartA mAnanA chAhiye,
jisase syAdvAdake sAth virodh nahI.n AtA
.)
TIkA :(yahA.N pUrvapakSha isaprakAr hai :) ‘‘karma hI AtmAko aj~nAnI karatA hai,
kyo.nki j~nAnAvaraN nAmak karmake udayake binA usakI (aj~nAnakI) anupapatti hai; karma hI
(AtmAko) j~nAnI karatA hai, kyo.nki j~nAnAvaraN nAmak karmake kShayopashamake binA usakI
anupapatti hai; karma hI sulAtA hai, kyo.nki nidrA nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti
hai; karma hI jagAtA hai, kyo.nki nidrA nAmak karmake kShayopashamake binA usakI anupapatti hai; karma
hI sukhI karatA hai, kyo.nki sAtAvedanIy nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma

Page 485 of 642
PDF/HTML Page 518 of 675
single page version

karoti, chAritramohAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . karmaivordhvAdhastiryagloka.n bhramayati,
AnupUrvyAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . aparamapi yadyAvatki.nchichChubhAshubha.n tattAvatsakalamapi
karmaiv karoti, prashastAprashastarAgAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . yat eva.n samastamapi svatantra.n
karma karoti, karma dadAti, karma harati cha, tataH sarva ev jIvAH nityamevaikAntenAkartAr eveti
nishchinumaH
. ki.nchshrutirapyenamarthamAh, pu.nvedAkhya.n karma striyamabhilaShati, strIvedAkhya.n karma
pumA.nsamabhilaShati iti vAkyen karmaN ev karmAbhilAShakartR^itvasamarthanen jIvasyAbrahmakartR^itva-
pratiShedhAt, tathA yatpara.n hanti, yen cha pareN hanyate tatparaghAtakarmeti vAkyen karmaN ev
karmaghAtakartR^itvasamarthanen jIvasya ghAtakartR^itvapratiShedhAchcha sarvathaivAkartR^itvaj~nApanAt
. evamIdrasha.n
sA.nkhyasamaya.n svapraj~nAparAdhen sUtrArthamabudhyamAnAH kechichChramaNAbhAsAH prarUpayanti; teShA.n prakR^iterekAnten
1shramaNAbhAs = munike guN nahI.n hone par bhI apaneko muni kahalAnevAle
hI duHkhI karatA hai, kyo.nki asAtAvedanIy nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai;
karma hI mithyAdR^iShTi karatA hai, kyo.nki mithyAtvakarmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma
hI asa.nyamI karatA hai, kyo.nki chAritramoh nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai;
karma hI U rdhvalokame.n, adholokame.n aur tiryaglokame.n bhramaN karAtA hai, kyo.nki AnupUrvI nAmak
karmake udayake binA usakI anupapatti hai; dUsarA bhI jo kuCh jitanA shubh
ashubh hai vah sab
karma hI karatA hai, kyo.nki prashasta-aprashasta rAg nAmak karmake udayake binA unakI anupapatti
hai
. isaprakAr sab kuCh svatantratayA karma hI karatA hai, karma hI detA hai, karma hI har letA hai,
isaliye ham yah nishchay karate hai.n kisabhI jIv sadA hI ekAntase akartA hI hai.n . aur shruti
(bhagavAnakI vANI, shAstra) bhI isI arthako kahatI hai; kyo.nki, (vah shruti) ‘puruShaved nAmak
karma strIkI abhilAShA karatA hai aur strIved nAmak karma puruShakI abhilAShA karatA hai’ is
vAkyase karmako hI karmakI abhilAShAke kartR^itvake samarthan dvArA jIvako abrahmacharyake kartR^itvakA
niShedh karatI hai, tathA ‘jo parako hanatA hai aur jo parake dvArA hanA jAtA hai vah paraghAtakarma
hai’ is vAkyase karmako hI karmake ghAtakA kartR^itva honeke samarthan dvArA jIvako ghAtake
kartR^itvakA niShedh karatI hai, aur isaprakAr (abrahmacharyake tathA ghAtake kartR^itvake niShedh dvArA)
jIvakA sarvathA akartR^itva batalAtI hai
.’’
(AchAryadev kahate hai.n ki :) isaprakAr aise sA.nkhyamatako, apanI praj~nA(buddhi)ke
aparAdhase sUtrake arthako na jAnanevAle kuCh 1shramaNAbhAs prarUpit karate hai.n; unakI, ekAntase
prakR^itike kartR^itvakI mAnyatAse, samasta jIvo.nke ekAntase akartR^itva A jAtA hai, isaliye ‘jIv

Page 486 of 642
PDF/HTML Page 519 of 675
single page version

kartR^itvAbhyupagamen sarveShAmev jIvAnAmekAntenAkartR^itvApatteH jIvaH karteti shruteH kopo duHshakyaH
parihartum
. yastu karma Atmano.aj~nAnAdisarvabhAvAn paryAyarUpAn karoti, AtmA tvAtmAnamevaika.n
dravyarUpa.n karoti, tato jIvaH karteti shrutikopo na bhavatItyabhiprAyaH sa mithyaiv . jIvo
hi dravyarUpeN tAvannityo.asa.nkhyeyapradesho lokaparimANashcha . tatra na tAvannityasya kAryatvamup-
panna.n, kR^itakatvanityatvayorekatvavirodhAt . na chAvasthitAsa.nkhyeyapradeshasyaikasya pudgalaskandhasyev
pradeshaprakShepaNAkarShaNadvAreNApi tasya kAryatva.n, pradeshaprakShepaNAkarShaNe sati tasyaikatvavyAghAtAt . na
chApi sakalalokavAstuvistAraparimitaniyatanijAbhogasa.ngrahasya pradeshasa.nkochanavikAshanadvAreN tasya
kAryatva.n, pradeshasa.nkochanavikAshanayorapi shuShkArdracharmavatpratiniyatanijavistArAddhInAdhikasya tasya
kartumashakyatvAt
. yastu vastusvabhAvasya sarvathApoDhumashakyatvAt j~nAyako bhAvo j~nAnasvabhAven sarvadaiv
kartA hai’ aisI jo shruti hai usakA kop dUr karanA ashakya ho jAtA hai (arthAt bhagavAnakI
vANIkI virAdhanA hotI hai)
. aur, ‘karma AtmAke aj~nAnAdi sarva bhAvo.nkojo ki paryAyarUp
hai.n unhe.nkaratA hai, aur AtmA to AtmAko hI ekako dravyarUpako karatA hai, isaliye jIv
kartA hai; isaprakAr shrutikA kop nahI.n hotA’aisA jo abhiprAy hai vah mithyA hI hai . (isIko
samajhAte hai.n :) jIv to dravyarUpase nitya hai, asa.nkhyAtapradeshI hai aur lokaparimAN hai . uname.n
pratham, nityakA kAryatva nahI.n ban sakatA, kyo.nki kR^itakatvake aur nityatvake ekatvakA virodh
hai
. (AtmA nitya hai, isaliye vah kR^itak arthAt kisIke dvArA kiyA gayA nahI.n ho sakatA .)
aur avasthit asa.nkhya-pradeshavAle ek(-AtmA)ko pudgalaskandhakI bhA.Nti, pradesho.nke prakShepaN-
AkarShaN dvArA bhI kAryatva nahI.n ban sakatA, kyo.nki pradesho.nkA prakShepaN tathA AkarShaN ho to
usake ekatvakA vyAghAt ho jAyegA
. (skandha anek paramANuo.nkA banA huA hai, isaliye
usame.nse paramANu nikal jAte hai.n tathA usame.n Ate bhI hai.n; parantu AtmA nishchit asa.nkhyAt-
pradeshavAlA ek hI dravya hai, isaliye vah apane pradesho.nko nikAl nahI.n sakatA tathA adhik
pradesho.nko le nahI.n sakatA
.) aur sakal lokarUp gharake vistArase parimit jisakA nishchit nij
vistArasa.ngrah hai (arthAt jisakA lok jitanA nishchit mAp hai) usake (-AtmAke) pradesho.nke
sa.nkoch-vikAs dvArA bhI kAryatva nahI.n ban sakatA, kyo.nki pradesho.nke sa.nkoch-vistAr hone par bhI,
sUkhe-gIle chama.DekI bhA.Nti, nishchit nij vistArake kAraN use (
AtmAko) hInAdhik nahI.n
kiyA jA sakatA . (isaprakAr AtmAke dravyarUp AtmAke kartR^itva nahI.n ban sakatA .) aur,
‘‘vastusvabhAvakA sarvathA miTanA ashakya honese j~nAyak bhAv j~nAnasvabhAvase hI sadaiv sthit rahatA
hai aur isaprakAr sthit rahatA huA, j~nAyakatva aur kartR^itvake atyanta viruddhatA honese,

Page 487 of 642
PDF/HTML Page 520 of 675
single page version

tiShThati, tathA tiShTha.nshcha j~nAyakakartR^itvayoratyantaviruddhatvAnmithyAtvAdibhAvAnA.n na kartA
bhavati, bhavanti cha mithyAtvAdibhAvAH, tatasteShA.n karmaiv kartR^i prarUpyat iti vAsanonmeShaH
sa tu nitarAmAtmAtmAna.n karotItyabhyupagamamupahantyev
.
tato j~nAyakasya bhAvasya sAmAnyApekShayA j~nAnasvabhAvAvasthitatve.api karmajAnA.n
mithyAtvAdibhAvAnA.n j~nAnasamaye.anAdij~neyaj~nAnabhedavij~nAnashUnyatvAt paramAtmeti jAnato visheShApekShayA
tvaj~nAnarUpasya j~nAnapariNAmasya karaNAtkartR^itvamanumantavya.n; tAvadyAvattadAdij~neyaj~nAnabhedavij~nAn-
pUrNatvAdAtmAnamevAtmeti jAnato visheShApekShayApi j~nAnarUpeNaiv j~nAnapariNAmen pariNamamAnasya kevala.n
j~nAtR^itvAtsAkShAdakartR^itva.n syAt
.
mithyAtvAdi bhAvo.nkA kartA nahI.n hotA; aur mithyAtvAdi bhAv to hote hai.n; isaliye unakA kartA
karma hI hai, isaprakAr prarUpit kiyA jAtA hai’’
aisI jo vAsanA (abhiprAy, jhukAv) pragaT
kI jAtI hai vah bhI ‘AtmAko karatA hai’ is (pUrvokta) mAnyatAkA atishayatApUrvak ghAt karatI
hI hai (kyo.nki sadA hI j~nAyak mAnanese AtmA akartA hI siddha huA)
.
isaliye, j~nAyak bhAv sAmAnya apekShAse j~nAnasvabhAvase avasthit hone par bhI, karmase
utpanna mithyAtvAdi bhAvo.nke j~nAnake samay, anAdikAlase j~ney aur j~nAnake bhedavij~nAnase shUnya
honese, parako AtmAke rUpame.n jAnatA huA vah (j~nAyakabhAv) visheSh apekShAse aj~nAnarUp
j~nAnapariNAmako karatA hai (
aj~nAnarUp aisA jo j~nAnakA pariNaman usako karatA hai) isaliye,
usake kartR^itvako svIkAr karanA (arthAt aisA svIkAr karanA ki vah karttA hai) vah bhI tab
tak kI jab tak bhedavij~nAnake prArambhase j~ney aur j~nAnake bhedavij~nAnase pUrNa (arthAt bhedavij~nAn
sahit) honeke kAraN AtmAko hI AtmAke rUpame.n jAnatA huA vah (j~nAyakabhAv), visheSh
apekShAse bhI j~nAnarUp hI j~nAnapariNAmase pariNamit hotA huA (
j~nAnarUp aisA jo j~nAnakA
pariNaman usarUp hI pariNamit hotA huA), mAtra j~nAtR^itvake kAraN sAkShAt akartA ho .
bhAvArtha :kitane hI jain muni bhI syAdvAd-vANIko bhalIbhA.Nti na samajhakar sarvathA
ekAntakA abhiprAy karate hai.n aur vivakShAko badalakar yah kahate hai.n ki‘‘AtmA to
bhAvakarmakA akartA hI hai, karmaprakR^itikA uday hI bhAvakarmako karatA hai; aj~nAn, j~nAn, sonA,
jAganA, sukh, duHkh, mithyAtva, asa.nyam, chAr gatiyo.nme.n bhramaN
in sabako, tathA jo kuCh
shubh-ashubh bhAv hai.n in sabako karma hI karatA hai; jIv to akartA hai .’’ aur ve muni shAstrakA
bhI aisA hI artha karate hai.n ki‘‘vedake udayase strI-puruShakA vikAr hotA hai aur upaghAt
tathA paraghAt prakR^itike udayase paraspar ghAt hotA hai .’’ isaprakAr, jaise sA.nkhyamatAvalambI sab