Page 468 of 642
PDF/HTML Page 501 of 675
single page version
cha durnivAratvAt, kintu kevala.n darshanamAtrasvabhAvatvAt tatsarva.n kevalamev pashyati; tathA j~nAnamapi svaya.n
draShTR^itvAt karmaNo.atyantavibhakta tven nishchayatastatkaraNavedanayorasamarthatvAtkarma na karoti na vedayate cha,
kintu kevala.n j~nAnamAtrasvabhAvatvAtkarmabandha.n mokSha.n vA karmodaya.n nirjarA.n vA kevalamev jAnAti
avedak hai, [cha ] aur [bandhamokSha.n ] bandha, mokSha, [karmodaya.n ] ka rmoday [nirjarA.n cha ev ] tathA
nirjarAko [jAnAti ] jAnatA hI hai
(arthAt yadi netra dR^ishya padArthako karatA aur bhogatA ho to netrake dvArA agni jalanI chAhie aur
netrako agnikI uShNatAkA anubhav honA chAhie; kintu aisA nahI.n hotA, isaliye netra dR^ishya padArthakA
kartA-bhoktA nahI.n hai)
kAraN nishchayase usake karane-vedane-(bhogane) me.n asamartha honese, karmako na to karatA hai aur na
vedatA (bhogatA) hai, kintu keval j~nAnamAtrasvabhAvavAlA (
Page 469 of 642
PDF/HTML Page 502 of 675
single page version
sakatA hai ?’’ usakA samAdhAn :
svatantratayA to kisIkA kartA-bhoktA nahI.n hotA, tathA apanI nirbalatAse karmake udayakI
balavattAse jo kArya hotA hai usakA paramArthadR^iShTise vah kartA-bhoktA nahI.n kahA jAtA
hI bhed hai
hogA
aj~nAnabhAv kahA hai
tathApi [sAmAnyajanavat ] sAmAnya (lauki ka ) jano.nkI bhA.Nti [teShA.n mokShaH na ] unakI bhI mukti
nahI.n hotI
Page 470 of 642
PDF/HTML Page 503 of 675
single page version
kAyake jIvo.nko [AtmA ] AtmA [karoti ] ka ratA ho, [yadi lokashramaNAnAm ] to lok aur
shramaNo.nkA [ekaH siddhAntaH ] ek siddhA.nt ho gayA, [visheShaH na dR^ishyate ] uname.n koI antar dikhAI
nahI.n detA; (kyo.nki) [lokasya ] lok ke matame.n [viShNuH ] viShNu [karoti ] ka ratA hai aur
Page 471 of 642
PDF/HTML Page 504 of 675
single page version
samatvAt
mAnyatAme.n dono.n samAn hue)
pravartamAn) aise [lokashramaNAnA.n dvayeShAm api ] un lok aur shramaN
aur un (
hai
ka rmatvake sambandhakA abhAv honese, [tatkartR^itA kutaH ] AtmAke paradravyakA ka rtR^itva ka hA.Nse ho
sakatA hai ?
Page 472 of 642
PDF/HTML Page 505 of 675
single page version
paradravyakA kartR^itva kaise ho sakatA hai ? 200
ityAdi arthakI sUchak gAthAye.n dR^iShTAnta sahit kahate hai.n :
Page 473 of 642
PDF/HTML Page 506 of 675
single page version
[bhaNanti ] aisA ka hate hai.n, [tu ] parantu j~nAnIjan [nishchayen jAnanti ] nishchayase jAnatee hai.n ki
‘[ki~nchit ] koI [paramANumAtram api ] paramANumAtra bhI [na cha mam ] merA nahI.n hai’
usake [na cha bhavanti ] nahI.n hai.n, [mohen cha ] mohase [saH AtmA ] vah AtmA [bhaNati ] ‘mere hai.n’
isaprakAr ka hatA hai; [evam ev ] isIprakAr [yaH j~nAnI ] jo j~nAnI bhI [paradravya.n mam ] ‘paradravya merA
hai’ [iti jAnan ] aisA jAnatA huA [AtmAna.n karoti ] paradravyako nijarUp ka ratA hai, [eShaH ] vah
[niHsa.nshaya.n ] niHsa.ndeh arthAt nishchayataH [mithyAdR^iShTiH ] mithyAdR^iShTi [bhavati ] hotA hai
vyavasAy samyagdarshanase rahit puruSho.nkA hai
Page 474 of 642
PDF/HTML Page 507 of 675
single page version
kurvANo mithyA
iti sunishchita.n jAnIyAt
sambandha ev sakalo.api yato niShiddhaH
pashyantvakartR^i munayashcha janAshcha tattvam
kiyA gayA hai, [tat ] isaliye [vastubhede ] jahA.N vastubhed hai arthAt bhinna vastue.N hai.n vahA.N
[kartR^ikarmaghaTanA asti na ] ka rtAk rmaghaTanA nahI.n hotI
Page 475 of 642
PDF/HTML Page 508 of 675
single page version
maj~nAnamagnamahaso bat te varAkAH
kartA svaya.n bhavati chetan ev nAnyaH
[aj~nAnamagnamahasaH ] jinakA (puruShArtharUp
bhAvak rmakA ka rtA chetan hI svaya.n hotA hai, [anyaH na ] anya koI nahI.n
hai.n :
Page 476 of 642
PDF/HTML Page 509 of 675
single page version
[tasmAt ] to [te ] tumhAre matame.n [achetanA prakR^itiH ] achetan prakR^i ti [nanu kArakA prAptA ]
(mithyAtvabhAvakI) ka rtA ho gaI ! (isaliye mithyAtvabhAv achetan siddha huA!)
dravya mithyAdR^iShTi siddha hogA!
Page 477 of 642
PDF/HTML Page 510 of 675
single page version
pudgaladravyasya chetanAnuSha.ngAt
to [dvAbhyA.n kR^ita.n tat ] jo dono.nke dvArA kiyA [tasya phalam ] usakA phal [dvau api bhu~njAte ]
dono.n bhoge.nge !
mithyAtvabhAvarUp siddha hogA ! [tat tu na khalu mithyA ] kyA yah vAstavame.n mithyA nahI.n hai ?
kare to pudgaladravyako chetanatvakA prasa.ng A jAyegA
prakR^itiko bhI us (-bhAvakarma)kA phal bhoganekA prasa.ng A jAyegA
svabhAvase hI pudgaladravyako mithyAtvAdi bhAvakA prasa.ng A jAyegA
apanA bhAvakarma apanA kArya hai)
Page 478 of 642
PDF/HTML Page 511 of 675
single page version
raj~nAyAH prakR^iteH svakAryaphalabhugbhAvAnuSha.ngAtkR^itiH
jIvasyaiv cha karma tachchidanuga.n j~nAtA na yatpudgalaH
hotA hai
pariNAmIkI bhedadR^iShTime.n apane aj~nAnabhAvarUp pariNAmo.nkA kartA jIv hI hai
dono.nkI kR^i ti ho, [aj~nAyAH prakR^iteH sva-kArya-phal-bhug-bhAv-anuSha.ngAt ] kyo.nki yadi vah
dono.nkA kArya ho to j~nAnarahit (ja.D.h.h) prakR^i tiko bhI apane kAryakA phal bhoganekA prasa.ng A
jAyegA
anvayarUp (
pudgalakA ka rma nahI.n ho sakatA)
Page 479 of 642
PDF/HTML Page 512 of 675
single page version
kartAtmaiSh katha.nchidityachalitA kaishchichChrutiH kopitA
syAdvAdapratibandhalabdhavijayA vastusthitiH stUyate
ka rtR^itvako u.DAkar, ‘[eShaH AtmA katha.nchit ka rtA ] yah AtmA ka tha.nchit ka rtA hai’ [iti
achalitA shrutiH kopitA ] aisA ka hanevAlI achalit shrutiko kopit ka rate hai.n (
buddhi tIvra mohase mudrit ho gaI hai aise un AtmaghAtako.nke j~nAnakI sa.nshuddhike liye
(nimnalikhit gAthAo.n dvArA) [vastusthitiH stUyate ] vastusthiti ka hI jAtI hai
jo vastusthiti syAdvAdarUp niyamase nirbAdhatayA siddha hotI hai)
kahatI hai
Page 480 of 642
PDF/HTML Page 513 of 675
single page version
Page 481 of 642
PDF/HTML Page 514 of 675
single page version
Page 482 of 642
PDF/HTML Page 515 of 675
single page version
hai.n [tathA ev ] usI tarah [karmabhiH jAgaryate ] ka rma jagAte hai.n, [karmabhiH sukhI kriyate ] ka rma sukhI
ka rate hai.n [tathA ev ] usI tarah [karmabhiH duHkhI kriyate ] ka rma duHkhI ka rate hai.n, [karmabhiH cha
mithyAtva.n nIyate ] ka rma mithyAtvako prApta karAte hai.n [cha ev ] aur [asa.nyama.n nIyate ] ka rma
asa.nyamako prApta karAte hai.n, [karmabhiH ] ka rma [U rdhvam adhaH cha api tiryagloka.n cha ] U rdhvalok ,
adholok aur tiryaglok me.n [bhrAmyate ] bhramaN karAte hai.n, [yatki~nchit yAvat shubhAshubha.n ] jo kuCh
bhI jitanA shubh aur ashubh hai vah sab [karmabhiH cha ev kriyate ] ka rma hI ka rate hai.n
[sarvajIvAH ] sabhI jIv [akArakAH ApannAH bhavanti ] akArak (ak rtA) siddha hote hai.n
tu ] hamAre upadeshame.n [kaH api jIvaH ] koI bhI jIv [abrahmachArI na ] abrahmachArI nahI.n hai,
Page 483 of 642
PDF/HTML Page 516 of 675
single page version
[iti bhaNitam ] aisA kahA hai
[kaH api jIvaH ] koI bhI jIv [upaghAtakaH na asti ] upaghAtak (mAranevAlA) nahI.n hai,
[yasmAt ] kyo.nki [karma cha ev hi ] ka rma hI [karma hanti ] ka rmako mAratA hai [iti bhaNitam ]
aisA kahA hai
unake matame.n [prakR^itiH karoti ] prakR^i ti hI ka ratI hai [AtmAnaH cha sarve ] aur AtmA to sab
[akArakAH ] akArak hai.n aisA siddha hotA hai !
[karoti ] ka ratA hai’, [etat jAnataH tav ] to aisA jAnanevAlekA
tu ] batAyA gayA hai, [tataH ] usase [saH ] vah [hInaH adhikaH cha ] hIn yA adhik [kartu.n na
Page 484 of 642
PDF/HTML Page 517 of 675
single page version
jIvarUp [khalu ] nishchayase [lokamAtra.n jAnIhi ] lok mAtra jAno; [tataH ] usase [ki.n saH hInaH
adhikaH vA ] kyA vah hIn athavA adhik hotA hai ? [dravyam katha.n karoti ] tab phi ra (AtmA)
dravyako (arthAt dravyarUp AtmAko) kaise ka ratA hai ?
AtmA svaya.n [AtmanaH AtmAna.n tu ] apane AtmAko [na karoti ] nahI.n karatA yah siddha hogA !
jisase syAdvAdake sAth virodh nahI.n AtA
anupapatti hai; karma hI sulAtA hai, kyo.nki nidrA nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti
hai; karma hI jagAtA hai, kyo.nki nidrA nAmak karmake kShayopashamake binA usakI anupapatti hai; karma
hI sukhI karatA hai, kyo.nki sAtAvedanIy nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma
Page 485 of 642
PDF/HTML Page 518 of 675
single page version
nishchinumaH
pratiShedhAt, tathA yatpara.n hanti, yen cha pareN hanyate tatparaghAtakarmeti vAkyen karmaN ev
karmaghAtakartR^itvasamarthanen jIvasya ghAtakartR^itvapratiShedhAchcha sarvathaivAkartR^itvaj~nApanAt
karma hI mithyAdR^iShTi karatA hai, kyo.nki mithyAtvakarmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma
hI asa.nyamI karatA hai, kyo.nki chAritramoh nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai;
karma hI U rdhvalokame.n, adholokame.n aur tiryaglokame.n bhramaN karAtA hai, kyo.nki AnupUrvI nAmak
karmake udayake binA usakI anupapatti hai; dUsarA bhI jo kuCh jitanA shubh
hai
karma strIkI abhilAShA karatA hai aur strIved nAmak karma puruShakI abhilAShA karatA hai’ is
vAkyase karmako hI karmakI abhilAShAke kartR^itvake samarthan dvArA jIvako abrahmacharyake kartR^itvakA
niShedh karatI hai, tathA ‘jo parako hanatA hai aur jo parake dvArA hanA jAtA hai vah paraghAtakarma
hai’ is vAkyase karmako hI karmake ghAtakA kartR^itva honeke samarthan dvArA jIvako ghAtake
kartR^itvakA niShedh karatI hai, aur isaprakAr (abrahmacharyake tathA ghAtake kartR^itvake niShedh dvArA)
jIvakA sarvathA akartR^itva batalAtI hai
Page 486 of 642
PDF/HTML Page 519 of 675
single page version
parihartum
kAryatva.n, pradeshasa.nkochanavikAshanayorapi shuShkArdracharmavatpratiniyatanijavistArAddhInAdhikasya tasya
kartumashakyatvAt
vANIkI virAdhanA hotI hai)
hai
AkarShaN dvArA bhI kAryatva nahI.n ban sakatA, kyo.nki pradesho.nkA prakShepaN tathA AkarShaN ho to
usake ekatvakA vyAghAt ho jAyegA
pradeshavAlA ek hI dravya hai, isaliye vah apane pradesho.nko nikAl nahI.n sakatA tathA adhik
pradesho.nko le nahI.n sakatA
sa.nkoch-vikAs dvArA bhI kAryatva nahI.n ban sakatA, kyo.nki pradesho.nke sa.nkoch-vistAr hone par bhI,
sUkhe-gIle chama.DekI bhA.Nti, nishchit nij vistArake kAraN use (
hai aur isaprakAr sthit rahatA huA, j~nAyakatva aur kartR^itvake atyanta viruddhatA honese,
Page 487 of 642
PDF/HTML Page 520 of 675
single page version
bhavati, bhavanti cha mithyAtvAdibhAvAH, tatasteShA.n karmaiv kartR^i prarUpyat iti vAsanonmeShaH
sa tu nitarAmAtmAtmAna.n karotItyabhyupagamamupahantyev
tvaj~nAnarUpasya j~nAnapariNAmasya karaNAtkartR^itvamanumantavya.n; tAvadyAvattadAdij~neyaj~nAnabhedavij~nAn-
pUrNatvAdAtmAnamevAtmeti jAnato visheShApekShayApi j~nAnarUpeNaiv j~nAnapariNAmen pariNamamAnasya kevala.n
j~nAtR^itvAtsAkShAdakartR^itva.n syAt
karma hI hai, isaprakAr prarUpit kiyA jAtA hai’’
hI hai (kyo.nki sadA hI j~nAyak mAnanese AtmA akartA hI siddha huA)
honese, parako AtmAke rUpame.n jAnatA huA vah (j~nAyakabhAv) visheSh apekShAse aj~nAnarUp
j~nAnapariNAmako karatA hai (
tak kI jab tak bhedavij~nAnake prArambhase j~ney aur j~nAnake bhedavij~nAnase pUrNa (arthAt bhedavij~nAn
sahit) honeke kAraN AtmAko hI AtmAke rUpame.n jAnatA huA vah (j~nAyakabhAv), visheSh
apekShAse bhI j~nAnarUp hI j~nAnapariNAmase pariNamit hotA huA (
jAganA, sukh, duHkh, mithyAtva, asa.nyam, chAr gatiyo.nme.n bhramaN