Page 468 of 642
PDF/HTML Page 501 of 675
single page version
yathAtra loke draShTirdashyAdatyantavibhakta tven tatkaraNavedanayorasamarthatvAt drashya.n na karoti na vedayate cha, anyathAgnidarshanAtsandhukShaNavat svaya.n jvalanakaraNasya, lohapiNDavatsvayamauShNyAnubhavanasya cha durnivAratvAt, kintu kevala.n darshanamAtrasvabhAvatvAt tatsarva.n kevalamev pashyati; tathA j~nAnamapi svaya.n draShTR^itvAt karmaNo.atyantavibhakta tven nishchayatastatkaraNavedanayorasamarthatvAtkarma na karoti na vedayate cha, kintu kevala.n j~nAnamAtrasvabhAvatvAtkarmabandha.n mokSha.n vA karmodaya.n nirjarA.n vA kevalamev jAnAti .
gAthArtha : — [yathA ev dR^iShTiH ] jaise netra (dR^ishya padArtho.nko ka ratA-bhogatA nahI.n hai, kintu dekhatA hI hai), [tathA ] usIprakAr [j~nAnam ] j~nAn [akAraka.n ] akArak [avedaka.n cha ev ] tathA avedak hai, [cha ] aur [bandhamokSha.n ] bandha, mokSha, [karmodaya.n ] ka rmoday [nirjarA.n cha ev ] tathA nirjarAko [jAnAti ] jAnatA hI hai .
TIkA : — jaise is jagatame.n netra dR^ishya padArthase atyanta bhinnatAke kAraN use karane-vedane ( – bhogane)me.n asamartha honese, dR^ishya padArthako na to karatA hai aur na vedatA ( – bhogatA) hai — yadi aisA na ho to agniko dekhane par, 1sa.ndhukShaNakI bhA.Nti, apaneko ( – netrako) agnikA kartR^itva (jalAnA), aur loheke golekI bhA.Nti apaneko (netrako) agnikA anubhav durnivAr honA chAhie, (arthAt yadi netra dR^ishya padArthako karatA aur bhogatA ho to netrake dvArA agni jalanI chAhie aur netrako agnikI uShNatAkA anubhav honA chAhie; kintu aisA nahI.n hotA, isaliye netra dR^ishya padArthakA kartA-bhoktA nahI.n hai) — kintu keval darshanamAtrasvabhAvavAlA honese vah (netra) sabako mAtra dekhatA hI hai; isIprakAr j~nAn bhI, svaya.n (netrakI bhA.Nti) dekhanevAlA honese, karmase atyanta bhinnatAke kAraN nishchayase usake karane-vedane-(bhogane) me.n asamartha honese, karmako na to karatA hai aur na vedatA (bhogatA) hai, kintu keval j~nAnamAtrasvabhAvavAlA ( – jAnanekA svabhAvavAlA) honese karmake bandhako tathA mokShako, aur karmake udayako tathA nirjarAko mAtra jAnatA hI hai .
bhAvArtha : — j~nAnakA svabhAv netrakI bhA.Nti dUrase jAnanA hai; isaliye j~nAnake kartR^itva- bhoktR^itva nahI.n hai . kartR^itva-bhoktR^itva mAnanA aj~nAn hai . yahA.N koI pUChatA hai ki — ‘‘aisA to kevalaj~nAn hai . aur sheSh to jab tak mohakarmakA uday hai tab tak sukhaduHkharAgAdirUp pariNaman hotA hI hai, tathA jab tak darshanAvaraN, j~nAnAvaraN tathA vIryAntarAyakA uday hai tab tak adarshan, 1sa.ndhukShaN = sa.ndhUkaN; agni jalAnevAlA padArtha; agniko chetAnevAlI vastu .
Page 469 of 642
PDF/HTML Page 502 of 675
single page version
sakatA hai ?’’ usakA samAdhAn : — pahalese hI yah kahA jA rahA hai ki jo svatantratayA karatA-
svatantratayA to kisIkA kartA-bhoktA nahI.n hotA, tathA apanI nirbalatAse karmake udayakI
balavattAse jo kArya hotA hai usakA paramArthadR^iShTise vah kartA-bhoktA nahI.n kahA jAtA . aur us
aur itanA visheSh jAnanA chAhie ki — kevalaj~nAnI to sAkShAt shuddhAtmasvarUp hI hai.n aur shrutaj~nAnI bhI shuddhanayake avalambanase AtmAko aisA hI anubhav karate hai.n; pratyakSha aur parokShakA hI bhed hai . isaliye shrutaj~nAnIko j~nAn-shraddhAnakI apekShAse j~nAtA-draShTApan hI hai aur chAritrakI apekShAse pratipakShI karmakA jitanA uday hai utanA ghAt hai aur use naShTa karanekA udyam bhI hai . jab us karmakA abhAv ho jAyegA tab sAkShAt yathAkhyAt chAritra pragaT hogA aur tab kevalaj~nAn pragaT hogA . yahA.N samyagdR^iShTiko jo j~nAnI kahA jAtA hai so vah mithyAtvake abhAvakI apekShAse kahA jAtA hai . yadi j~nAnasAmAnyakI apekShA le.n to sabhI jIv j~nAnI hai.n aur visheShakI apekShA le.n to jab tak ki.nchitmAtra bhI aj~nAn hai tab tak j~nAnI nahI.n kahA jA sakatA — jaise siddhA.nt grantho.nme.n bhAvo.nkA varNan karate hue, jab tak kevalaj~nAn utpanna na ho tab tak arthAt bArahave.n guNasthAn tak aj~nAnabhAv kahA hai . isaliye yahA.N jo j~nAnI-aj~nAnIpan kahA hai vah samyaktva mithyAtvakI apekShAse hI jAnanA chAhie ..320..
ab, jo — jain sAdhu bhI — sarvathA ekAntake Ashayase AtmAko kartA hI mAnate hai.n unakA niShedh karate hue, AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hai.n : —
shlokArtha : — [ye tu tamasA tatAH AtmAna.n kartAram pashyanti ] jo aj~nAn-a.ndhakArase AchChAdit hote hue AtmAko kartA mAnate hai.n, [mumukShatAm api ] ve bhale hI mokShake ichChuk ho.n tathApi [sAmAnyajanavat ] sAmAnya (lauki ka ) jano.nkI bhA.Nti [teShA.n mokShaH na ] unakI bhI mukti nahI.n hotI . 199 .
Page 470 of 642
PDF/HTML Page 503 of 675
single page version
— jo dev, mAnav, asurake trayalokako nitya hi kare ..323..
gAthArtha : — [lokasya ] lok ke (lauki ka jano.nke) matame.n [suranArakatirya~N.hmAnuShAn sattvAn ] dev, nArakI , tirya.nch, manuShya — prANiyo.nko [viShNuH ] viShNu [karoti ] ka ratA hai; [cha ] aur [yadi ] yadi [shramaNAnAm api ] shramaNo.n-(muniyo.n)ke mantavyame.n bhI [ShaDivadhAn kAyAn ] Chah kAyake jIvo.nko [AtmA ] AtmA [karoti ] ka ratA ho, [yadi lokashramaNAnAm ] to lok aur shramaNo.nkA [ekaH siddhAntaH ] ek siddhA.nt ho gayA, [visheShaH na dR^ishyate ] uname.n koI antar dikhAI nahI.n detA; (kyo.nki) [lokasya ] lok ke matame.n [viShNuH ] viShNu [karoti ] ka ratA hai aur
Page 471 of 642
PDF/HTML Page 504 of 675
single page version
ye tvAtmAna.n kartAramev pashyanti te lokottarikA api na laukikatAmativartante; laukikAnA.n paramAtmA viShNuH suranArakAdikAryANi karoti, teShA.n tu svAtmA tAni karotItyapasiddhAntasya samatvAt . tatasteShAmAtmano nityakartR^itvAbhyupagamAt laukikAnAmiv lokottarikANAmapi nAsti mokShaH .
mAnyatAme.n dono.n samAn hue) . [eva.n ] isaprakAr, [sadevamanujAsurAn lokAn ] dev, manuShya aur
pravartamAn) aise [lokashramaNAnA.n dvayeShAm api ] un lok aur shramaN — dono.nkA [ko.api mokShaH ]
TIkA : — jo AtmAko kartA hI dekhate — mAnate hai.n, ve lokottar ho.n to bhI laukikatAko atikramaN nahI.n karate; kyo.nki, laukik jano.nke matame.n paramAtmA viShNu devanArakAdi kArya karatA hai, aur un ( — lokottar bhI muniyo.n)ke matame.n apanA AtmA un kAryako karatA hai — isaprakAr (donome.n) 1apasiddhAntakI samAnatA hai . isaliye AtmAke nitya kartR^itvakI unakI mAnyatAke kAraN, laukik jano.nkI bhA.Nti, lokottar puruSho.n (muniyo.n) kA bhI mokSha nahI.n hotA .
bhAvArtha : — jo AtmAko kartA mAnate hai.n, ve bhale hI muni ho gaye ho.n tathApi ve laukik jan jaise hI hai.n; kyo.nki, lok Ishvarako kartA mAnatA hai aur un muniyo.nne AtmAko kartA mAnA hai — isaprakAr dono.nkI mAnyatA samAn huI . isaliye jaise laukik jano.nko mokSha nahI.n hotI, usIprakAr un muniyo.nkI bhI mukti nahI.n hai . jo kartA hogA vah kAryake phalako bhI avashya bhogegA, aur jo phalako bhogegA usakI mukti kaisI ?..321 se 323..
ab Ageke shlokame.n yah kahate hai.n ki — ‘paradravya aur AtmAkA koI bhI sambandha nahI.n hai, isaliye uname.n kartA-karmasambandha bhI nahI.n hai; : —
shlokArtha : — [paradravya-AtmatattvayoH sarvaH api sambandhaH nAsti ] paradravya aur Atma- tattvakA sampUrNa hI (koI bhI) sambandha nahI.n hai; [kartR^i-karmatva-sambandha-abhAve ] isaprakAr ka rtR^i- ka rmatvake sambandhakA abhAv honese, [tatkartR^itA kutaH ] AtmAke paradravyakA ka rtR^itva ka hA.Nse ho sakatA hai ?
bhAvArtha : — paradravya aur AtmAkA koI bhI sambandha nahI.n hai, tab phi ra uname.n 1apasiddhAnta = mithyA arthAt bhUlabharA siddhAnta .
Page 472 of 642
PDF/HTML Page 505 of 675
single page version
paradravyakA kartR^itva kaise ho sakatA hai ? 200.
ab, ‘‘jo vyavahAranayake kathanako grahaN karake yah kahate hai.n ki ‘paradravya merA hai’, aur isaprakAr vyavahArako hI nishchay mAnakar AtmAko paradravyakA kartA mAnate hai.n, ve mithyAdR^iShTi hai.n’’ ityAdi arthakI sUchak gAthAye.n dR^iShTAnta sahit kahate hai.n : —
Page 473 of 642
PDF/HTML Page 506 of 675
single page version
aj~nAnin ev vyavahAravimUDhAH paradravya.n mamedamiti pashyanti . j~nAninastu nishchayapratibuddhAH paradravyakaNikAmAtramapi na mamedamiti pashyanti . tato yathAtra loke kashchid vyavahAravimUDhaH parakIyagrAmavAsI mamAya.n grAm iti pashyan mithyAdraShTiH, tathA yadi j~nAnyapi kathachi.nd [vyavahArabhAShiten tu ] vyavahArake vachano.nko grahaN karake [paradravya.n mam ] ‘paradravya merA hai’ [bhaNanti ] aisA ka hate hai.n, [tu ] parantu j~nAnIjan [nishchayen jAnanti ] nishchayase jAnatee hai.n ki ‘[ki~nchit ] koI [paramANumAtram api ] paramANumAtra bhI [na cha mam ] merA nahI.n hai’ .
[yathA ] jaise [kaH api naraH ] koI manuShya [asmAka.n grAmaviShayanagararAShTram ] ‘hamArA grAm, hamArA desh, hamArA nagar, hamArA rAShTra’ [jalpati ] isaprakAr ka hatA hai, [tu ] kintu [tAni ] ve [tasya ] usake [na cha bhavanti ] nahI.n hai.n, [mohen cha ] mohase [saH AtmA ] vah AtmA [bhaNati ] ‘mere hai.n’ isaprakAr ka hatA hai; [evam ev ] isIprakAr [yaH j~nAnI ] jo j~nAnI bhI [paradravya.n mam ] ‘paradravya merA hai’ [iti jAnan ] aisA jAnatA huA [AtmAna.n karoti ] paradravyako nijarUp ka ratA hai, [eShaH ] vah [niHsa.nshaya.n ] niHsa.ndeh arthAt nishchayataH [mithyAdR^iShTiH ] mithyAdR^iShTi [bhavati ] hotA hai .
[tasmAt ] isaliye tattvaj~na [na me iti j~nAtvA ] ‘paradravya merA nahI.n hai’ yah jAnakar, [eteShA.n dvayeShAm api ] in dono.nkA ( – lok kA aur shramaNakA – ) [paradravye ] paradravyame.n [kartR^ivyavasAya.n jAnan ] ka rtR^itvake vyavasAyako jAnate hue, [jAnIyAt ] yah jAnate hai.n ki [dR^iShTirahitAnAm ] yah vyavasAy samyagdarshanase rahit puruSho.nkA hai .
TIkA : — aj~nAnIjan hI vyavahAravimU.Dh.h.h (vyavahArame.n hI vimU.Dh.h.h) honese paradravyako aisA dekhate — mAnate hai.n ki ‘yah merA hai’; aur j~nAnIjan to nishchayapratibuddha (nishchayake j~nAtA) honese paradravyakI kaNikAmAtrako bhI ‘yah merA hai’ aisA nahI.n dekhate – mAnate . isaliye, jaise is jagatame.n koI vyavahAravimU.Dh.h.h aisA dUsareke gA.Nvame.n rahanevAlA manuShya ‘yah grAm merA hai’ isaprakAr dekhatA – mAnatA huA mithyAdR^iShTi ( – viparIt dR^iShTivAlA) hai, usIprakAr yadi j~nAnI bhI kisI prakArase
Page 474 of 642
PDF/HTML Page 507 of 675
single page version
vyavahAravimUDho bhUtvA paradravya.n mamedamiti pashyet tadA so.api nissa.nshaya.n paradravyamAtmAna.n kurvANo mithyAdraShTirev syAt . atastattva.n jAnan puruShaH sarvamev paradravya.n na mameti j~nAtvA lokashramaNAnA.n dvayeShAmapi yo.aya.n paradravye kartR^ivyavasAyaH sa teShA.n samyagdarshanarahitatvAdev bhavati iti sunishchita.n jAnIyAt .
sambandha ev sakalo.api yato niShiddhaH .
pashyantvakartR^i munayashcha janAshcha tattvam ..201..
vyavahAravimU.Dh.h.h hokar paradravyako ‘yah merA hai’ isaprakAr dekhe – mAne to us samay vah bhI niHsa.nshayataH arthAt nishchayataH, paradravyako nijarUp karatA huA, mithyAdR^iShTi hI hotA hai . isaliye tattvaj~na puruSh ‘samasta paradravya merA nahI.n hai’ yah jAnakar, yah sunishchitatayA jAnatA hai ki — ‘lok aur shramaN — dono.nko jo yah paradravyame.n kartR^itvakA vyavasAy hai, vah unakI samyagdarshanarahitatAke kAraN hI hai’ .
bhAvArtha : — jo vyavahArase mohI hokar paradravyake kartR^itvako mAnate hai.n, ve — laukikajan ho.n yA munijan ho.n — mithyAdR^iShTi hI hai.n . yadi j~nAnI bhI vyavahAramU.Dh.h.h hokar paradravyako ‘apanA’ mAnatA hai, to vah mithyAdR^iShTi hI hotA hai ..324 se 327..
shlokArtha : — [yataH ] kyo.nki [ih ] is lok me.n [ekasya vastunaH anyatareN sArdha.n sakalaH api sambandhaH ev niShiddhaH ] ek vastukA anya vastuke sAth sampUrNa sambandha hI niShedh kiyA gayA hai, [tat ] isaliye [vastubhede ] jahA.N vastubhed hai arthAt bhinna vastue.N hai.n vahA.N [kartR^ikarmaghaTanA asti na ] ka rtAk rmaghaTanA nahI.n hotI — [munayaH cha janAH cha ] isaprakAr munijan aur lauki ka jan [tattvam akartR^i pashyantu ] tattvako ( – vastuke yathArtha svarUpako) ak rtA dekho, (yah shraddhAme.n lAo ki — koI kisIkA ka rtA nahI.n hai, paradravya parakA ak rtA hI hai) .201.
‘‘jo puruSh aisA vastusvabhAvakA niyam nahI.n jAnate ve aj~nAnI hote hue karmako karate hai.n; isaprakAr bhAvakarmakA kartA aj~nAnase chetan hI hotA hai .’’ — is arthakA eva.n AgAmI gAthAo.nkA sUchak kalasharUp kAvya kahate hai.n : —
Page 475 of 642
PDF/HTML Page 508 of 675
single page version
maj~nAnamagnamahaso bat te varAkAH .
kartA svaya.n bhavati chetan ev nAnyaH ..202..
shlokArtha : — (AchAryadev khedapUrvak ka hate hai.n ki :) [bat ] arere! [ye tu imam svabhAvaniyama.n na kalayanti ] jo is vastusvabhAvake niyamako nahI.n jAnate [te varAkAH ] ve bechAre, [aj~nAnamagnamahasaH ] jinakA (puruShArtharUp – parAkramarUp) tej aj~nAname.n DUb gayA hai aise, [karma kurvanti ] ka rmako ka rate hai.n; [tataH ev hi ] isaliye [bhAvakarmakartA chetanaH ev svaya.n bhavati ] bhAvak rmakA ka rtA chetan hI svaya.n hotA hai, [anyaH na ] anya koI nahI.n .
bhAvArtha : — vastuke svarUpake niyamako nahI.n jAnatA, isaliye paradravyakA kartA hotA huA aj~nAnI ( – mithyAdR^iShTi) jIv svaya.n hI aj~nAnabhAvame.n pariNamit hotA hai; isaprakAr apane bhAvakarmakA kartA aj~nAnI svaya.n hI hai, anya nahI.n .202.
ab, ‘(jIvake) jo mithyAtvabhAv hotA hai, usakA kartA kaun hai ?’ — is bAtakI bhalIbhA.Nti charchA karake, ‘bhAvakarmakA kartA (aj~nAnI) jIv hI hai’ yah yuktipUrvak siddha karate hai.n : —
Page 476 of 642
PDF/HTML Page 509 of 675
single page version
gAthArtha : — [yadi ] yadi [mithyAtva.n prakR^itiH ] mithyAtva nAmak (mohanIy ka rmakI) prakR^i ti [AtmAnam ] AtmAko [mithyAdR^iShTi.n ] mithyAdR^iShTi [karoti ] ka ratI hai aisA mAnA jAye, [tasmAt ] to [te ] tumhAre matame.n [achetanA prakR^itiH ] achetan prakR^i ti [nanu kArakA prAptA ] (mithyAtvabhAvakI) ka rtA ho gaI ! (isaliye mithyAtvabhAv achetan siddha huA!)
[athavA ] athavA, [eShaH jIvaH ] yah jIv [pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [mithyAtvam ] mithyAtvako [karoti ] ka ratA hai aisA mAnA jAye, [tasmAt ] to [pudgaladravya.n mithyAdR^iShTiH ] pudgal- dravya mithyAdR^iShTi siddha hogA! — [na punaH jIvaH ] jIv nahI.n!
Page 477 of 642
PDF/HTML Page 510 of 675
single page version
jIv ev mithyAtvAdibhAvakarmaNaH kartA, tasyAchetanaprakR^itikAryatve.achetanatvAnuSha.ngAt . svasyaiv jIvo mithyAtvAdibhAvakarmaNaH kartA, jIven pudgaladravyasya mithyAtvAdibhAvakarmaNi kriyamANe pudgaladravyasya chetanAnuSha.ngAt . na cha jIvaH prakR^itishcha mithyAtvAdibhAvakarmaNo dvau kartArau, jIvavad- chetanAyAH prakR^iterapi tatphalabhogAnuSha.ngAt . na cha jIvaH prakR^itishcha mithyAtvAdibhAvakarmaNo dvAvapyakartArau, svabhAvat ev pudgaladravyasya mithyAtvAdibhAvAnuSha.ngAt . tato jIvaH kartA, svasya karma kAryamiti siddham . pudgaladravyako [mithyAtvam ] mithyAtvabhAvarUp [kurutaH ] ka rate hai.n aisA mAnA jAye, [tasmAt ] to [dvAbhyA.n kR^ita.n tat ] jo dono.nke dvArA kiyA [tasya phalam ] usakA phal [dvau api bhu~njAte ] dono.n bhoge.nge !
[ath ] athavA yadi [pudgaladravya.n ] pudgaladravyako [mithyAtvam ] mithyAtvabhAvarUp [na prakR^itiH karoti ] na to prakR^i ti ka ratI hai [na jIvaH ] aur na jIv ka ratA hai ( – dono.nme.nse koI nahI.n ka ratA) aisA mAnA jAy, [tasmAt ] to [pudgaladravya.n mithyAtvam ] pudgaladravya svabhAvase hI mithyAtvabhAvarUp siddha hogA ! [tat tu na khalu mithyA ] kyA yah vAstavame.n mithyA nahI.n hai ?
TIkA : — jIv hI mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai; kyo.nki yadi vah (bhAvakarma) achetan prakR^itikA kArya ho to use ( – bhAvakarmako) achetanatvakA prasa.ng A jAyegA . jIv apane hI mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai; kyo.nki yadi jIv pudgaladravyake mithyAtvAdi bhAvakarmako kare to pudgaladravyako chetanatvakA prasa.ng A jAyegA . aur jIv tathA prakR^iti dono.n mithyAtvAdi bhAvakarmake kartA hai.n aisA bhI nahI.n hai; kyo.nki yadi ve dono.n kartA ho.n to jIvakI bhA.Nti achetan prakR^itiko bhI us (-bhAvakarma)kA phal bhoganekA prasa.ng A jAyegA . aur jIv tathA prakR^iti dono.n mithyAtvAdi bhAvakarmake akartA hai.n so aisA bhI nahI.n hai; kyo.nki yadi ve dono.n akartA ho.n to svabhAvase hI pudgaladravyako mithyAtvAdi bhAvakA prasa.ng A jAyegA . isase yah siddha huA ki — jIv kartA hai aur apanA karma kArya hai (arthAt jIv apane mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai aur apanA bhAvakarma apanA kArya hai) .
bhAvArtha : — in gAthAo.nme.n yah siddha kiyA hai ki bhAvakarmakA kartA jIv hI hai . yahA.N yah jAnanA chAhie ki — paramArthase anya dravya anya dravyake bhAvakA kartA nahI.n hotA, isaliye jo chetanake bhAv hai.n unakA kartA chetan hI ho sakatA hai . is jIvake aj~nAnase jo mithyAtvAdi bhAvarUp pariNAm hai.n ve chetan hai.n, ja.D.h.h nahI.n; ashuddhanishchayanayase unhe.n chidAbhAs bhI kahA jAtA hai . isaprakAr
Page 478 of 642
PDF/HTML Page 511 of 675
single page version
raj~nAyAH prakR^iteH svakAryaphalabhugbhAvAnuSha.ngAtkR^itiH .
jIvasyaiv cha karma tachchidanuga.n j~nAtA na yatpudgalaH ..203..
ve pariNAm chetan hai.n, isaliye unakA kartA bhI chetan hI hai; kyo.nki chetanakarmakA kartA chetan hI hotA hai — yah paramArtha hai . abhedadR^iShTime.n to jIv shuddhachetanAmAtra hI hai, kintu jab vah karmake nimittase pariNamit hotA hai tab vah un-un pariNAmo.nse yukta hotA hai aur tab pariNAm- pariNAmIkI bhedadR^iShTime.n apane aj~nAnabhAvarUp pariNAmo.nkA kartA jIv hI hai . abhedadR^iShTime.n to kartAkarmabhAv hI nahI.n hai, shuddha chetanAmAtra jIvavastu hai . isaprakAr yathArthatayA samajhanA chAhiye ki chetanakarmakA kartA chetan hI hai ..328 se 331..
shlokArtha : — [karma kAryatvAt akR^ita.n na ] jo ka rma (arthAt bhAvak rma) hai vah kArya hai, isaliye vah akR^it nahI.n ho sakatA arthAt kisIke dvArA kiye binA nahI.n ho sakatA . [cha ] aur [tat jIv-prakR^ityoH dvayoH kR^itiH na ] aise bhI nahI.n hai ki vah (bhAvak rma) jIv aur prakR^i ti dono.nkI kR^i ti ho, [aj~nAyAH prakR^iteH sva-kArya-phal-bhug-bhAv-anuSha.ngAt ] kyo.nki yadi vah dono.nkA kArya ho to j~nAnarahit (ja.D.h.h) prakR^i tiko bhI apane kAryakA phal bhoganekA prasa.ng A jAyegA . [ekasyAH prakR^iteH na ] aur vah (bhAvak rma) ek prakR^i tikI kR^i ti ( – ake lI prakR^i tikA kArya – ) bhI nahI.n hai, [achittvalasanAt ] kyo.nki prakR^i tikA to achetanatva pragaT hai (arthAt prakR^i ti to achetan hai aur bhAvak rma chetan hai) . [tataH ] isaliye [asya kartA jIvaH ] us bhAvak rmakA ka rtA jIv hI hai [cha ] aur [chid-anuga.n ] chetanakA anusaraN karanevAlA arthAt chetanake sAth anvayarUp ( – chetanake pariNAmarUp – ) aisA [tat ] vah bhAvak rma [jIvasya ev karma ] jIvakA hI ka rma hai, [yat ] kyo.nki [pudgalaH j~nAtA na ] pudgal to j~nAtA nahI.n hai (isaliye vah bhAvak rma pudgalakA ka rma nahI.n ho sakatA) .
bhAvArtha : — chetanakarma chetanake hI hotA hai; pudgal ja.D.h.h hai, usase chetanakarma kaise ho sakatA hai ? .203.
ab AgekI gAthAo.nme.n, jo bhAvakarmakA kartA bhI karmako hI mAnate hai.n unhe.n samajhAneke lie syAdvAdake anusAr vastusthiti kahe.nge; pahale usakA sUchak kAvya kahate hai.n : —
Page 479 of 642
PDF/HTML Page 512 of 675
single page version
kartAtmaiSh katha.nchidityachalitA kaishchichChrutiH kopitA .
syAdvAdapratibandhalabdhavijayA vastusthitiH stUyate ..204..
shlokArtha : — [kaishchit hatakaiH ] koI AtmAke ghAtak (sarvathA ekAntavAdI) [karma ev kartR^i pravitarkya ] ka rmako hI ka rtA vichAr kar [AtmanaH kartR^itA.n kShiptvA ] AtmAke ka rtR^itvako u.DAkar, ‘[eShaH AtmA katha.nchit ka rtA ] yah AtmA ka tha.nchit ka rtA hai’ [iti achalitA shrutiH kopitA ] aisA ka hanevAlI achalit shrutiko kopit ka rate hai.n ( – nirbAdh jinavANIkI virAdhanA ka rate hai.n); [uddhat-moh-mudrit-dhiyA.n teShAm bodhasya sa.nshuddhaye ] jinakI buddhi tIvra mohase mudrit ho gaI hai aise un AtmaghAtako.nke j~nAnakI sa.nshuddhike liye (nimnalikhit gAthAo.n dvArA) [vastusthitiH stUyate ] vastusthiti ka hI jAtI hai — [syAdvAd- pratibandha-labdha-vijayA ] jis vastusthitine syAdvAdake pratibandhase vijay prApta kI hai (arthAt jo vastusthiti syAdvAdarUp niyamase nirbAdhatayA siddha hotI hai) .
bhAvArtha : — koI ekAntavAdI sarvathA ekAntataH karmakA kartA karmako hI kahate hai.n aur AtmAko akartA hI kahate hai.n; ve AtmAke ghAtak hai.n . un par jinavANIkA kop hai, kyo.nki syAdvAdase vastusthitiko nirbAdhatayA siddha karanevAlI jinavANI to AtmAko katha.nchit kartA kahatI hai . AtmAko akartA hI kahanevAle ekAntavAdiyo.nkI buddhi utkaT mithyAtvase Dhak gaI hai; unake mithyAtvako dUr karaneke liye AchAryadev syAdvAdAnusAr jaisI vastusthiti hai, vah nimnalikhit gAthAo.nme.n kahate hai.n .204.
‘AtmA sarvathA akartA nahI.n hai, katha.nchit kartA bhI hai’ is arthakI gAthAye.n ab kahate hai.n : —
Page 480 of 642
PDF/HTML Page 513 of 675
single page version
kammehi suhAvijjadi dukkhAvijjadi tahev kammehi.n . kammehi ya michChatta.n Nijjadi Nijjadi asa.njama.n chev ..333.. kammehi bhamADijjadi uDDhamaho chAvi tiriyaloya.n cha . kammehi chev kijjadi suhAsuha.n jettiya.n ki.nchi ..334.. jamhA kamma.n kuvvadi kamma.n dedi haradi tti ja.n ki.nchi . tamhA u savvajIvA akAragA ho.nti AvaNNA ..335.. purisitthiyAhilAsI itthIkamma.n cha purisamahilasadi . esA Ayariyapara.nparAgadA erisI du sudI ..336.. tamhA Na ko vi jIvo aba.nbhachArI du amha uvadese . jamhA kamma.n chev hi kamma.n ahilasadi idi bhaNida.n ..337.. jamhA ghAdedi para.n pareN ghAdijjade ya sA payaDI . edeNattheNa.n kir bhaNNadi paraghAdaNAmetti ..338..
Page 481 of 642
PDF/HTML Page 514 of 675
single page version
tamhA Na ko vi jIvo vadhAdao atthi amha uvadese . jamhA kamma.n chev hi kamma.n ghAdedi idi bhaNida.n ..339.. eva.n sa.nkhuvaesa.n je du parUve.nti erisa.n samaNA . tesi.n payaDI kuvvadi appA ya akAragA savve ..340.. ahavA maNNasi majjha.n appA appANamappaNo kuNadi . eso michChasahAvo tumha.n eya.n muNa.ntassa ..341.. appA Nichcho.asa.nkhejjapadeso desido du samayamhi . Na vi so sakkadi tatto hINo ahio ya kAdu.n je ..342.. jIvassa jIvarUva.n vittharado jAN logametta.n khu . tatto so ki.n hINo ahio ya kaha.n kuNadi davva.n ..343.. ah jANago du bhAvo NANasahAveN achChade tti mada.n . tamhA Na vi appA appaya.n tu sayamappaNo kuNadi ..344..
Page 482 of 642
PDF/HTML Page 515 of 675
single page version
gAthArtha : — ‘‘[karmabhiH tu ] ka rma [aj~nAnI kriyate ] (jIvako) aj~nAnI ka rate hai.n [tathA ev ] usI tarah [karmabhiH j~nAnI ] karma (jIvako) j~nAnI ka rate hai.n, [karmabhiH svApyate ] ka rma sulAte hai.n [tathA ev ] usI tarah [karmabhiH jAgaryate ] ka rma jagAte hai.n, [karmabhiH sukhI kriyate ] ka rma sukhI ka rate hai.n [tathA ev ] usI tarah [karmabhiH duHkhI kriyate ] ka rma duHkhI ka rate hai.n, [karmabhiH cha mithyAtva.n nIyate ] ka rma mithyAtvako prApta karAte hai.n [cha ev ] aur [asa.nyama.n nIyate ] ka rma asa.nyamako prApta karAte hai.n, [karmabhiH ] ka rma [U rdhvam adhaH cha api tiryagloka.n cha ] U rdhvalok , adholok aur tiryaglok me.n [bhrAmyate ] bhramaN karAte hai.n, [yatki~nchit yAvat shubhAshubha.n ] jo kuCh bhI jitanA shubh aur ashubh hai vah sab [karmabhiH cha ev kriyate ] ka rma hI ka rate hai.n . [yasmAt ] yataH [karma karoti ] ka rma ka ratA hai, [karma dadAti ] ka rma detA hai, [harati ] ka rma har letA hai — [iti yatki~nchit ] isaprakAr jo kuCh bhI karatA vah ka rma hI ka ratA hai, [tasmAt tu ] isaliye [sarvajIvAH ] sabhI jIv [akArakAH ApannAH bhavanti ] akArak (ak rtA) siddha hote hai.n .
aur, [puruShaH ] puruShavedak rma [stryabhilAShI ] strIkA abhilAShI hai [cha ] aur [strIkarma ] strIvedak rma [puruSham abhilaShati ] puruShakI abhilAShA ka ratA hai — [eShA AchAryaparamparAgatA IdR^ishI tu shrutiH ] aisI yah AchAryakI paramparAse AI huI shruti hai; [tasmAt ] isaliye [asmAkam upadeshe tu ] hamAre upadeshame.n [kaH api jIvaH ] koI bhI jIv [abrahmachArI na ] abrahmachArI nahI.n hai,
Page 483 of 642
PDF/HTML Page 516 of 675
single page version
[yasmAt ] kyo.nki [karma cha ev hi ] ka rma hI [karma abhilaShati ] ka rmakI abhilAShA ka ratA hai [iti bhaNitam ] aisA kahA hai .
aur, [yasmAt para.n hanti ] jo parako mAratA hai [cha ] aur [pareN hanyate ] jo parake dvArA mArA jAtA hai [sA prakR^itiH ] vah prakR^i ti hai — [eten arthen kil ] is arthame.n [paraghAtanAm iti bhaNyate ] paraghAtanAmak rma ka hA jAtA hai, [tasmAt ] isaliye [asmAkam upadeshe ] hamAre upadeshame.n [kaH api jIvaH ] koI bhI jIv [upaghAtakaH na asti ] upaghAtak (mAranevAlA) nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [karma cha ev hi ] ka rma hI [karma hanti ] ka rmako mAratA hai [iti bhaNitam ] aisA kahA hai .’’
(AchAryadev ka hate hai.n ki : — ) [eva.n tu ] isaprakAr [IdR^isha.n sA~N.hkhayopadesha.n ] aisA sA.nkhyamatakA upadesh [ye shramaNAH ] jo shramaN (jain muni) [prarUpayanti ] prarUpit karate hai.n, [teShA.n ] unake matame.n [prakR^itiH karoti ] prakR^i ti hI ka ratI hai [AtmAnaH cha sarve ] aur AtmA to sab [akArakAH ] akArak hai.n aisA siddha hotA hai !
[athavA ] athavA (ka rtR^itvakA pakSha siddha karaneke liye) [manyase ] yadi tum yah mAnate ho ki ‘[mam AtmA ] merA AtmA [AtmanaH ] apane [AtmAnam ] (dravyarUp) AtmAko [karoti ] ka ratA hai’, [etat jAnataH tav ] to aisA jAnanevAlekA – tumhArA [eShaH mithyAsvabhAvaH ] yah mithyAsvabhAv hai (arthAt aisA jAnanA vah terA mithyAsvabhAv hai); [yad ] kyo.nki — [samaye ] siddhA.ntame.n [AtmA ] AtmAko [nityaH ] nitya, [asa~N.hkhayeyapradeshaH ] asa.nkhyAt-pradeshI [darshitaH tu ] batAyA gayA hai, [tataH ] usase [saH ] vah [hInaH adhikaH cha ] hIn yA adhik [kartu.n na
Page 484 of 642
PDF/HTML Page 517 of 675
single page version
karmaivAtmAnamaj~nAnina.n karoti, j~nAnAvaraNAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . karmaiv j~nAnina.n karoti, j~nAnAvaraNAkhyakarmakShayopashamamantareN tadanupapatteH . karmaiv svApayati, nidrAkhyakarmoday- mantareN tadanupapatteH . karmaiv jAgarayati, nidrAkhyakarmakShayopashamamantareN tadanupapatteH . karmaiv sukhayati, sadvedyAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . karmaiv duHkhayati, asadvedyAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . karmaiv mithyAdraShTi.n karoti, mithyAtvakarmodayamantareN tadanupapatteH . karmaivAsa.nyata.n api shakyate ] nahI.n kiyA jA sak tA; [vistarataH ] aur vistArase bhI [jIvasya jIvarUpa.n ] jIvakA jIvarUp [khalu ] nishchayase [lokamAtra.n jAnIhi ] lok mAtra jAno; [tataH ] usase [ki.n saH hInaH adhikaH vA ] kyA vah hIn athavA adhik hotA hai ? [dravyam katha.n karoti ] tab phi ra (AtmA) dravyako (arthAt dravyarUp AtmAko) kaise ka ratA hai ?
[ath ] athavA yadi ‘[j~nAyakaH bhAvaH tu ] j~nAyak bhAv to [j~nAnasvabhAven tiShThati ] j~nAn- svabhAvase sthit rahatA hai’ [iti matam ] aisA mAnA jAye, [tasmAt api] to isase bhI [AtmA svaya.n ] AtmA svaya.n [AtmanaH AtmAna.n tu ] apane AtmAko [na karoti ] nahI.n karatA yah siddha hogA !
(isaprakAr kartR^itvako siddha karaneke liye vivakShAko badalakar jo pakSha kahA hai, vah ghaTit nahI.n hotA .)
(isaprakAr, yadi karmakA kartA karma hI mAnA jAy to syAdvAdake sAth virodh AtA hai; isaliye AtmAko aj~nAn-avasthAme.n katha.nchit apane aj~nAnabhAvarUp karmakA kartA mAnanA chAhiye, jisase syAdvAdake sAth virodh nahI.n AtA .)
TIkA : — (yahA.N pUrvapakSha isaprakAr hai :) ‘‘karma hI AtmAko aj~nAnI karatA hai, kyo.nki j~nAnAvaraN nAmak karmake udayake binA usakI ( – aj~nAnakI) anupapatti hai; karma hI (AtmAko) j~nAnI karatA hai, kyo.nki j~nAnAvaraN nAmak karmake kShayopashamake binA usakI anupapatti hai; karma hI sulAtA hai, kyo.nki nidrA nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma hI jagAtA hai, kyo.nki nidrA nAmak karmake kShayopashamake binA usakI anupapatti hai; karma hI sukhI karatA hai, kyo.nki sAtAvedanIy nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma
Page 485 of 642
PDF/HTML Page 518 of 675
single page version
karoti, chAritramohAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . karmaivordhvAdhastiryagloka.n bhramayati, AnupUrvyAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . aparamapi yadyAvatki.nchichChubhAshubha.n tattAvatsakalamapi karmaiv karoti, prashastAprashastarAgAkhyakarmodayamantareN tadanupapatteH . yat eva.n samastamapi svatantra.n karma karoti, karma dadAti, karma harati cha, tataH sarva ev jIvAH nityamevaikAntenAkartAr eveti nishchinumaH . ki.nch – shrutirapyenamarthamAh, pu.nvedAkhya.n karma striyamabhilaShati, strIvedAkhya.n karma pumA.nsamabhilaShati iti vAkyen karmaN ev karmAbhilAShakartR^itvasamarthanen jIvasyAbrahmakartR^itva- pratiShedhAt, tathA yatpara.n hanti, yen cha pareN hanyate tatparaghAtakarmeti vAkyen karmaN ev karmaghAtakartR^itvasamarthanen jIvasya ghAtakartR^itvapratiShedhAchcha sarvathaivAkartR^itvaj~nApanAt . evamIdrasha.n sA.nkhyasamaya.n svapraj~nAparAdhen sUtrArthamabudhyamAnAH kechichChramaNAbhAsAH prarUpayanti; teShA.n prakR^iterekAnten hI duHkhI karatA hai, kyo.nki asAtAvedanIy nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma hI mithyAdR^iShTi karatA hai, kyo.nki mithyAtvakarmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma hI asa.nyamI karatA hai, kyo.nki chAritramoh nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma hI U rdhvalokame.n, adholokame.n aur tiryaglokame.n bhramaN karAtA hai, kyo.nki AnupUrvI nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; dUsarA bhI jo kuCh jitanA shubh – ashubh hai vah sab karma hI karatA hai, kyo.nki prashasta-aprashasta rAg nAmak karmake udayake binA unakI anupapatti hai . isaprakAr sab kuCh svatantratayA karma hI karatA hai, karma hI detA hai, karma hI har letA hai, isaliye ham yah nishchay karate hai.n ki — sabhI jIv sadA hI ekAntase akartA hI hai.n . aur shruti (bhagavAnakI vANI, shAstra) bhI isI arthako kahatI hai; kyo.nki, (vah shruti) ‘puruShaved nAmak karma strIkI abhilAShA karatA hai aur strIved nAmak karma puruShakI abhilAShA karatA hai’ is vAkyase karmako hI karmakI abhilAShAke kartR^itvake samarthan dvArA jIvako abrahmacharyake kartR^itvakA niShedh karatI hai, tathA ‘jo parako hanatA hai aur jo parake dvArA hanA jAtA hai vah paraghAtakarma hai’ is vAkyase karmako hI karmake ghAtakA kartR^itva honeke samarthan dvArA jIvako ghAtake kartR^itvakA niShedh karatI hai, aur isaprakAr (abrahmacharyake tathA ghAtake kartR^itvake niShedh dvArA) jIvakA sarvathA akartR^itva batalAtI hai .’’
(AchAryadev kahate hai.n ki : — ) isaprakAr aise sA.nkhyamatako, apanI praj~nA(buddhi)ke aparAdhase sUtrake arthako na jAnanevAle kuCh 1shramaNAbhAs prarUpit karate hai.n; unakI, ekAntase prakR^itike kartR^itvakI mAnyatAse, samasta jIvo.nke ekAntase akartR^itva A jAtA hai, isaliye ‘jIv 1shramaNAbhAs = munike guN nahI.n hone par bhI apaneko muni kahalAnevAle
Page 486 of 642
PDF/HTML Page 519 of 675
single page version
kartR^itvAbhyupagamen sarveShAmev jIvAnAmekAntenAkartR^itvApatteH jIvaH karteti shruteH kopo duHshakyaH parihartum . yastu karma Atmano.aj~nAnAdisarvabhAvAn paryAyarUpAn karoti, AtmA tvAtmAnamevaika.n dravyarUpa.n karoti, tato jIvaH karteti shrutikopo na bhavatItyabhiprAyaH sa mithyaiv . jIvo hi dravyarUpeN tAvannityo.asa.nkhyeyapradesho lokaparimANashcha . tatra na tAvannityasya kAryatvamup- panna.n, kR^itakatvanityatvayorekatvavirodhAt . na chAvasthitAsa.nkhyeyapradeshasyaikasya pudgalaskandhasyev pradeshaprakShepaNAkarShaNadvAreNApi tasya kAryatva.n, pradeshaprakShepaNAkarShaNe sati tasyaikatvavyAghAtAt . na chApi sakalalokavAstuvistAraparimitaniyatanijAbhogasa.ngrahasya pradeshasa.nkochanavikAshanadvAreN tasya kAryatva.n, pradeshasa.nkochanavikAshanayorapi shuShkArdracharmavatpratiniyatanijavistArAddhInAdhikasya tasya kartumashakyatvAt . yastu vastusvabhAvasya sarvathApoDhumashakyatvAt j~nAyako bhAvo j~nAnasvabhAven sarvadaiv kartA hai’ aisI jo shruti hai usakA kop dUr karanA ashakya ho jAtA hai (arthAt bhagavAnakI vANIkI virAdhanA hotI hai) . aur, ‘karma AtmAke aj~nAnAdi sarva bhAvo.nko — jo ki paryAyarUp hai.n unhe.n — karatA hai, aur AtmA to AtmAko hI ekako dravyarUpako karatA hai, isaliye jIv kartA hai; isaprakAr shrutikA kop nahI.n hotA’ — aisA jo abhiprAy hai vah mithyA hI hai . (isIko samajhAte hai.n : — ) jIv to dravyarUpase nitya hai, asa.nkhyAtapradeshI hai aur lokaparimAN hai . uname.n pratham, nityakA kAryatva nahI.n ban sakatA, kyo.nki kR^itakatvake aur nityatvake ekatvakA virodh hai . (AtmA nitya hai, isaliye vah kR^itak arthAt kisIke dvArA kiyA gayA nahI.n ho sakatA .) aur avasthit asa.nkhya-pradeshavAle ek(-AtmA)ko pudgalaskandhakI bhA.Nti, pradesho.nke prakShepaN- AkarShaN dvArA bhI kAryatva nahI.n ban sakatA, kyo.nki pradesho.nkA prakShepaN tathA AkarShaN ho to usake ekatvakA vyAghAt ho jAyegA . (skandha anek paramANuo.nkA banA huA hai, isaliye usame.nse paramANu nikal jAte hai.n tathA usame.n Ate bhI hai.n; parantu AtmA nishchit asa.nkhyAt- pradeshavAlA ek hI dravya hai, isaliye vah apane pradesho.nko nikAl nahI.n sakatA tathA adhik pradesho.nko le nahI.n sakatA .) aur sakal lokarUp gharake vistArase parimit jisakA nishchit nij vistArasa.ngrah hai (arthAt jisakA lok jitanA nishchit mAp hai) usake (-AtmAke) pradesho.nke sa.nkoch-vikAs dvArA bhI kAryatva nahI.n ban sakatA, kyo.nki pradesho.nke sa.nkoch-vistAr hone par bhI, sUkhe-gIle chama.DekI bhA.Nti, nishchit nij vistArake kAraN use ( – AtmAko) hInAdhik nahI.n kiyA jA sakatA . (isaprakAr AtmAke dravyarUp AtmAke kartR^itva nahI.n ban sakatA .) aur, ‘‘vastusvabhAvakA sarvathA miTanA ashakya honese j~nAyak bhAv j~nAnasvabhAvase hI sadaiv sthit rahatA hai aur isaprakAr sthit rahatA huA, j~nAyakatva aur kartR^itvake atyanta viruddhatA honese,
Page 487 of 642
PDF/HTML Page 520 of 675
single page version
tiShThati, tathA tiShTha.nshcha j~nAyakakartR^itvayoratyantaviruddhatvAnmithyAtvAdibhAvAnA.n na kartA bhavati, bhavanti cha mithyAtvAdibhAvAH, tatasteShA.n karmaiv kartR^i prarUpyat iti vAsanonmeShaH sa tu nitarAmAtmAtmAna.n karotItyabhyupagamamupahantyev .
tato j~nAyakasya bhAvasya sAmAnyApekShayA j~nAnasvabhAvAvasthitatve.api karmajAnA.n mithyAtvAdibhAvAnA.n j~nAnasamaye.anAdij~neyaj~nAnabhedavij~nAnashUnyatvAt paramAtmeti jAnato visheShApekShayA tvaj~nAnarUpasya j~nAnapariNAmasya karaNAtkartR^itvamanumantavya.n; tAvadyAvattadAdij~neyaj~nAnabhedavij~nAn- pUrNatvAdAtmAnamevAtmeti jAnato visheShApekShayApi j~nAnarUpeNaiv j~nAnapariNAmen pariNamamAnasya kevala.n j~nAtR^itvAtsAkShAdakartR^itva.n syAt . mithyAtvAdi bhAvo.nkA kartA nahI.n hotA; aur mithyAtvAdi bhAv to hote hai.n; isaliye unakA kartA karma hI hai, isaprakAr prarUpit kiyA jAtA hai’’ — aisI jo vAsanA (abhiprAy, jhukAv) pragaT kI jAtI hai vah bhI ‘AtmAko karatA hai’ is (pUrvokta) mAnyatAkA atishayatApUrvak ghAt karatI hI hai (kyo.nki sadA hI j~nAyak mAnanese AtmA akartA hI siddha huA) .
isaliye, j~nAyak bhAv sAmAnya apekShAse j~nAnasvabhAvase avasthit hone par bhI, karmase utpanna mithyAtvAdi bhAvo.nke j~nAnake samay, anAdikAlase j~ney aur j~nAnake bhedavij~nAnase shUnya honese, parako AtmAke rUpame.n jAnatA huA vah (j~nAyakabhAv) visheSh apekShAse aj~nAnarUp j~nAnapariNAmako karatA hai ( – aj~nAnarUp aisA jo j~nAnakA pariNaman usako karatA hai) isaliye, usake kartR^itvako svIkAr karanA (arthAt aisA svIkAr karanA ki vah karttA hai) vah bhI tab tak kI jab tak bhedavij~nAnake prArambhase j~ney aur j~nAnake bhedavij~nAnase pUrNa (arthAt bhedavij~nAn sahit) honeke kAraN AtmAko hI AtmAke rUpame.n jAnatA huA vah (j~nAyakabhAv), visheSh apekShAse bhI j~nAnarUp hI j~nAnapariNAmase pariNamit hotA huA ( – j~nAnarUp aisA jo j~nAnakA pariNaman usarUp hI pariNamit hotA huA), mAtra j~nAtR^itvake kAraN sAkShAt akartA ho .
bhAvArtha : — kitane hI jain muni bhI syAdvAd-vANIko bhalIbhA.Nti na samajhakar sarvathA ekAntakA abhiprAy karate hai.n aur vivakShAko badalakar yah kahate hai.n ki — ‘‘AtmA to bhAvakarmakA akartA hI hai, karmaprakR^itikA uday hI bhAvakarmako karatA hai; aj~nAn, j~nAn, sonA, jAganA, sukh, duHkh, mithyAtva, asa.nyam, chAr gatiyo.nme.n bhramaN — in sabako, tathA jo kuCh shubh-ashubh bhAv hai.n in sabako karma hI karatA hai; jIv to akartA hai .’’ aur ve muni shAstrakA bhI aisA hI artha karate hai.n ki — ‘‘vedake udayase strI-puruShakA vikAr hotA hai aur upaghAt tathA paraghAt prakR^itike udayase paraspar ghAt hotA hai .’’ isaprakAr, jaise sA.nkhyamatAvalambI sab