Page 448 of 642
PDF/HTML Page 481 of 675
single page version
yastAvadaj~nAnijanasAdhAraNo.apratikramaNAdiH sa shuddhAtmasiddhayabhAvasvabhAvatven svayamevAparAdhatvAdviShakumbha ev; ki.n tasya vichAreN ? yastu dravyarUpaH pratikramaNAdiH
gAthArtha : — [pratikramaNam ] pratikra maN, [pratisaraNam ] pratisaraN, [parihAraH ] parihAr, [dhAraNA ] dhAraNA, [nivR^ittiH ] nivR^itti, [nindA ] nindA, [garhA ] garhA [cha shuddhiH ] aur shuddhi — [aShTavidhaH ] yah ATh prakArakA [viShakumbhaH ] viShaku.n bha [bhavati ] hai (kyo.nki isame.n kartR^itvakI buddhi sambhavit hai) .
[apratikramaNam ] apratikra maN, [apratisaraNam ] apratisaraN, [aparihAraH ] aparihAr, [adhAraNA ] adhAraNA, [anivR^ittiH cha ] anivR^itti, [anindA ] anindA, [agarhA ] agarhA [cha ev ] aur [ashuddhiH ] ashuddhi — [amR^itakumbhaH ] yah amR^itaku.n bha hai (kyo.nki isase kartR^itvakA niShedh hai — kuCh karanA hI nahI.n hai, isaliye bandha nahI.n hotA) .
TIkA : — pratham to jo aj~nAnIjanasAdhAraN ( – aj~nAnI logo.nko sAdhAraN aise) apratikramaNAdi hai.n ve to shuddha AtmAkI siddhike abhAvarUp svabhAvavAle hai.n, isaliye svayamev aparAdharUp honese viShakumbha hI hai; unakA vichAr karanekA kyA prayojan hai ? (kyo.nki ve to pratham
Page 449 of 642
PDF/HTML Page 482 of 675
single page version
sa sarvAparAdhaviShadoShApakarShaNasamarthatvenAmR^itakumbho.api pratikramaNApratikramaNAdivilakShaNA- pratikramaNAdirUpA.n tArtIyIkI.n bhUmimapashyataH svakAryakaraNAsamarthatven vipakShakAryakAritvAdviShakumbha ev syAt . apratikramaNAdirUpA tR^itIyA bhUmistu svaya.n shuddhAtmasiddhirUpatven sarvAparAdhaviShadoShANA.n sarva.nk ShatvAt sAkShAtsvayamamR^itakumbho bhavatIti vyavahAreN dravyapratikramaNAderapi amR^itakumbhatva.n sAdhayati . tayaiv cha niraparAdho bhavati chetayitA . tadabhAve dravyapratikramaNAdirapyaparAdh ev . atastR^itIyabhUmikayaiv niraparAdhatvamityavatiShThate . tatprAptyartha evAya.n dravyapratikramaNAdiH . tato meti ma.nsthA yatpratikramaNAdIn shrutistyAjayati, kintu dravyapratikramaNAdinA na mu.nchati, anyadapi pratikramaNApratikramaNAdyagocharApratikramaNAdirUpa.n shuddhAtmasiddhilakShaNamatiduShkara.n kimapi kArayati . vakShyate chAtraiv — ‘‘kamma.n ja.n puvvakaya.n suhAsuhamaNeyavittharavisesa.n . tatto Niyattade appaya.n tu jo so paDikkamaNa.n ..’’ ityAdi . hI tyAgane yogya hai .) aur jo dravyarUp pratikramaNAdi hai.n ve, sarva aparAdharUp viShake doSho.nko (kramashaH) kam karaneme.n samartha honese amR^itakumbha hai.n (aisA vyavahAr AchArasUtrame.n kahA hai) tathApi pratikramaN – apratikramaNAdise vilakShaN aisI apratikramaNAdirUp tIsarI bhUmikAko na dekhanevAle puruShako ve dravyapratikramaNAdi (aparAdh kATanerUp) apanA kArya karaneko asamartha honese vipakSha (arthAt bandhakA) kArya karate honese viShakumbha hI hai.n . jo apratikramaNAdirUp tIsarI bhUmi hai vah, svaya.n shuddhAtmAkI siddhirUp honeke kAraN samasta aparAdharUp viShake doSho.nko sarvathA naShTa karanevAlI honese, sAkShAt svaya.n amR^itakumbha hai aur isaprakAr (vah tIsarI bhUmi) vyavahArase dravyapratikramaNAdiko bhI amR^itakumbhatva sAdhatI hai . us tIsarI bhUmise hI AtmA niraparAdh hotA hai . us (tIsarI bhUmi) ke abhAvame.n dravyapratikramaNAdi bhI aparAdh hI hai . isaliye, tIsarI bhUmise hI niraparAdhatva hai aisA siddha hotA hai . usakI prAptike liye hI yah dravyapratikramaNAdi hai.n . aisA honese yah nahI.n mAnanA chAhie ki (nishchayanayakA) shAstra dravyapratikramaNAdiko Chu.DAtA hai . tab phi ra kyA karatA hai ? dravyapratikramaNAdise Chu.DA nahI.n detA ( – aTakA nahI.n detA, sa.ntoSh nahI.n manavA detA); isake atirikta anya bhI, pratikramaN-apratikramaNAdise agochar apratikramaNAdirUp, shuddha AtmAkI siddhi jisakA lakShaN hai aisA, ati duShkar kuCh karavAtA hai . is granthame.n hI Age kahe.nge ki — 1kamma.n ja.n puvvakaya.n suhAsuhamaNeyavittharavisesa.n . tatto Niyattade appaya.n tu jo so paDikkamaNa.n .. (artha : — anek prakArake vistAravAle pUrvakR^it shubhAshubh karmo.nse jo apane AtmAko nivR^itta karAtA hai, vah AtmA pratikramaN hai .) ityAdi . 1. gAthA0 383 – 385; vahA.N nishchayapratikramaN AdikA svarUp kahA hai .
Page 450 of 642
PDF/HTML Page 483 of 675
single page version
pralIna.n chApalamunmUlitamAlambanam .
mAsampUrNavij~nAnaghanopalabdheH ..188..
bhAvArtha : — vyavahAranayAvala.nbIne kahA thA ki — ‘‘lage huye doSho.nkA pratikramaNAdi karanese hI AtmA shuddha hotA hai, tab phi ra pahalese hI shuddhAtmAke AlambanakA khed karanekA kyA prayojan hai ? shuddha honeke bAd usakA Alamban hogA; pahalese hI AlambanakA khed niShphal hai .’’ use AchArya samajhAte hai.n ki — jo dravyapratikramaNAdi hai.n ve doSho.nke miTAnevAle hai.n, tathApi shuddha AtmAkA svarUp jo ki pratikramaNAdise rahit hai usake avalambanake binA to dravyapratikramaNAdik doShasvarUp hI hai.n, ve doSho.nke miTAneme.n samartha nahI.n hai.n; kyo.nki nishchayakI apekShAse yukta hI vyavahAranay mokShamArgame.n hai, keval vyavahArakA hI pakSha mokShamArgame.n nahI.n hai, bandhakA hI mArga hai . isaliye yah kahA hai ki — aj~nAnIke jo apratikramaNAdik hai.n so to viShakumbha hai hI, usakA to kahanA hI kyA hai ? kintu vyavahArachAritrame.n to pratikramaNAdik kahe hai.n ve bhI nishchayanayase viShakumbha hI hai.n, kyo.nki AtmA to pratikramaNAdise rahit, shuddha, apratikramaNAdisvarUp hI hai ..306-307..
shlokArtha : — [ataH ] is ka thanase, [sukh-AsInatA.n gatAH ] sukhAsIn (sukhase baiThe hue) [pramAdinaH ] pramAdI jIvo.nko [hatAH ] hat ka hA hai (arthAt unhe.n mokShakA sarvathA anadhikArI ka hA hai), [chApalam pralInam ] chApalyakA ( – avichArit kAryakA) pralay kiyA hai (arthAt AtmabhAnase rahit kriyAo.nko mokShake kAraName.n nahI.n mAnA), [Alambanam unmUlitam ] Ala.nbanako ukhA.D.h.h phe.n kA hai (arthAt samyagdR^iShTike dravyapratikra maN ityAdiko bhI nishchayase bandhakA kAraN mAnakar hey ka hA hai), [AsampUrNa-vij~nAn-ghan-upalabdheH ] jab tak sampUrNa vij~nAnaghan AtmAkI prApti na ho tab tak [Atmani ev chittam AlAnita.n cha ] (shuddha) AtmArUp stambhase hI chittako bA.Ndh rakhA hai ( – arthAt vyavahArake Alambanase anek pravR^ittiyo.nme.n chitta bhramaN karatA thA, use shuddha chaitanyamAtra AtmAme.n hI lagAneko ka hA hai, kyo.nki vahI mokShakA kAraN hai) .188.
Page 451 of 642
PDF/HTML Page 484 of 675
single page version
tatrApratikramaNamev sudhA kutaH syAt .
ki.n nordhvamUrdhvamadhirohati niShpramAdaH ..189..
yahA.N nishchayanayase pratikramaNAdiko viShakumbha kahA aur apratikramaNAdiko amR^itakumbha kahA, isaliye yadi koI viparIt samajhakar pratikramaNAdiko Cho.Dkar pramAdI ho jAye to use samajhAneke lie kalasharUp kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [yatra pratikramaNam ev viSha.n praNIta.n ] (he bhAI !) jahA.N pratikra maNako hI viSh ka hA hai, [tatra apratikramaNam ev sudhA kutaH syAt ] vahA.N apratikra maN amR^it ka hA.Nse ho sakatA hai ? (arthAt nahI.n ho sak tA .) [tat ] tab phi ra [janaH adhaH adhaH prapatan ki.n pramAdyati ] manuShya nIche hI nIche girate hue pramAdI kyo.n hote hai.n ? [niShpramAdaH ] niShpramAdI hote hue [U rdhvam U rdhvam ki.n na adhirohati ] U par hI U par kyo.n nahI.n cha.Dhte ?
bhAvArtha : — aj~nAnAvasthAme.n jo apratikramaNAdi hote hai.n unakI to bAt hI kyA ? kintu yahA.N to, shubhapravR^ittirUp dravyapratikramaNAdikA pakSha Chu.DAneke lie unhe.n (dravyapratikramaNAdiko) to nishchayanayakI pradhAnatAse viShakumbha kahA hai, kyo.nki ve karmabandhake hI kAraN hai.n, aur pratikramaN-apratikramaNAdise rahit aisI tIsarI bhUmi, jo ki shuddha AtmasvarUp hai tathA pratikramaNAdise rahit honese apratikramaNAdirUp hai, use amR^itakumbha kahA hai arthAt vahA.Nke apratikramaNAdiko amR^itakumbha kahA hai . tR^itIy bhUmi par cha.DhAneke liye AchAryadevane yah upadesh diyA hai . pratikramaNAdiko viShakumbha kahanekI bAt sunakar jo log ulTe pramAdI hote hai.n unake sambandhame.n AchArya kahate hai.n ki — ‘yah log nIche hI nIche kyo.n girate hai.n ? tR^itIy bhUmime.n U par hI U par kyo.n nahI.n cha.Dhte ?’ jahA.N pratikramaNako viShakumbha kahA hai vahA.N niShedharUp apratikramaN hI amR^itakumbha ho sakatA hai, aj~nAnIkA nahI.n . isaliye jo apratikramaNAdi amR^itakumbha kahe hai.n ve aj~nAnIke apratikramaNAdi nahI.n jAnane chAhie, kintu tIsarI bhUmike shuddha AtmAmay jAnane chAhie .189.
Page 452 of 642
PDF/HTML Page 485 of 675
single page version
kaShAyabharagauravAdalasatA pramAdo yataH .
muniH paramashuddhatA.n vrajati muchyate vA.achirAt ..190..
svadravye ratimeti yaH sa niyata.n sarvAparAdhachyutaH .
chchaitanyAmR^itapUrapUrNamahimA shuddho bhavanmuchyate ..191..
shlokArtha : — [kaShAy-bhar-gauravAt alasatA pramAdaH ] ka ShAyake bhArase bhArI honese AlasyakA honA so pramAd hai, [yataH pramAdakalitaH alasaH shuddhabhAvaH katha.n bhavati ] isaliye yah pramAdayukta AlasyabhAv shuddhabhAv kaise ho sakatA hai ? [ataH svarasanirbhare svabhAve niyamitaH bhavan muniH ] isaliye nij rasase paripUrNa svabhAvame.n nishchal honevAlA muni [paramashuddhatA.n vrajati ] param shuddhatAko prApta hotA hai [vA ] athavA [achirAt muchyate ] shIghra — alpa kAlame.n hI – (ka rmabandhase) ChUT jAtA hai .
bhAvArtha : — pramAd to kaShAyake gauravase hotA hai, isaliye pramAdIke shuddha bhAv nahI.n hotA . jo muni udyamapUrvak svabhAvame.n pravR^itta hotA hai, vah shuddha hokar mokShako prApta karatA hai .190.
shlokArtha : — [yaH kil ashuddhividhAyi paradravya.n tat samagra.n tyaktvA ] jo puruSh vAstavame.n ashuddhatA ka ranevAle samasta paradravyako Cho.Dkar [svaya.n svadravye ratim eti ] svaya.n svadravyame.n lIn hotA hai, [saH ] vah puruSh [niyatam ] niyamase [sarva-aparAdh-chyutaH ] sarva aparAdho.nse rahit hotA huA, [bandha-dhva.nsam upetya nityam uditaH ] bandhake nAshako prApta hokar nitya-udit (sadA prakAshamAn) hotA huA, [sva-jyotiH-achCha-uchChalat-chaitanya-amR^it-pUr- pUrNa-mahimA ] apanI jyotise (AtmasvarUpake prakAshase) nirmalatayA uChalatA huA jo chaitanyarUp amR^itakA pravAh usake dvArA jisakI pUrNa mahimA hai aisA [shuddhaH bhavan ] shuddha hotA
Page 453 of 642
PDF/HTML Page 486 of 675
single page version
nnityodyotasphu TitasahajAvasthamekAntashuddham .
pUrNa.n j~nAna.n jvalitamachale svasya lIna.n mahimni ..192..
iti mokSho niShkrAntaH . huA, [muchyate ] ka rmo.nse mukta hotA hai .
bhAvArtha : — jo puruSh, pahale samasta paradravyakA tyAg karake nij dravyame.n (AtmasvarUpame.n) lIn hotA hai, vah puruSh samasta rAgAdik aparAdho.nse rahit hokar AgAmI bandhakA nAsh karatA hai aur nitya udayasvarUp kevalaj~nAnako prApta karake, shuddha hokar samasta karmo.nkA nAsh karake, mokShako prApta karatA hai . yah, mokSha honekA anukram hai .191.
ab mokSha adhikArako pUrNa karate hue, usake antim ma.ngalarUp pUrNa j~nAnakI mahimAkA (sarvathA shuddha hue AtmadravyakI mahimAkA) kalasharUp kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [bandhachChedAt atulam akShayyam mokSham kalayat ] ka rmabandhake Chedanese atul akShay (avinAshI) mokShakA anubhav karatA huA, [nitya-udyot-sphu Tit-sahaj- avastham ] nitya udyotavAlI (jisakA prakAsh nitya hai aisI) sahaj avasthA jisakI khil uThI hai aisA, [ekAnta-shuddham ] ekAnta shuddha ( – ka rmamalake na rahanese atyanta shuddha), aur [ekAkAr-sva-ras-bharataH atyanta-gambhIr-dhIram ] ekAkAr (ek j~nAnamAtra AkArame.n pariNamit) nijarasakI atishayatAse jo atyanta gambhIr aur dhIr hai aisA, [etat pUrNa.n j~nAnam ] yah pUrNa j~nAn [jvalitam ] prakAshit ho uThA hai (sarvathA shuddha Atmadravya jAjvalyamAn pragaT huA hai); aur [svasya achale mahimni lInam ] apanI achal mahimAme.n lIn huA hai .
bhAvArtha : — karmakA nAsh karake mokShakA anubhav karatA huA, apanI svAbhAvik avasthArUp, atyanta shuddha, samasta j~neyAkAro.nko gauN karatA huA, atyanta gambhIr (jisakA pAr nahI.n hai aisA) aur dhIr (AkulatA rahit) — aisA pUrNa j~nAn pragaT dedIpyamAn hotA huA, apanI mahimAme.n lIn ho gayA .192.
Page 454 of 642
PDF/HTML Page 487 of 675
single page version
bhAvArtha : — ra.ngabhUmime.n mokShatattvakA svA.Ng AyA thA . jahA.N j~nAn pragaT huA vahA.N us mokShakA svA.Ng ra.ngabhUmise bAhar nikal gayA .
chinta karai niti kaim kaTe yah tauU Chidai nahi naik TikArI .
yo.n budh buddhi dhasAy dudhA kari karma ru Atam Ap gahArI ..
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amR^itachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAme.n mokShakA prarUpak AThavA.N a.nk samApta huA .
Page 455 of 642
PDF/HTML Page 488 of 675
single page version
dUrIbhUtaH pratipadamaya.n bandhamokShapraklR^ipteH .
ShTa.nkotkIrNaprakaTamahimA sphU rjati j~nAnapu.njaH ..193..
ajIv, kartA-karma, puNya-pAp, Asrav, sa.nvar, nirjarA, bandha aur mokSha — ye ATh svA.Ng Aye, unakA nR^itya huA aur ve apanA-apanA svarUp batAkar nikal gaye . ab sarva svA.Ngo.nke dUr hone par ekAkAr sarvavishuddhaj~nAn pravesh karatA hai .
shlokArtha : — [akhilAn kartR^i-bhoktR^i-Adi-bhAvAn samyak pralayam nItvA ] samasta ka rtA- bhoktA Adi bhAvo.nko samyak prakArase (bhalIbhA.Nti) nAshako prApta ka rAke [pratipadam ] pad-pad par (arthAt ka rmo.nke kShayopashamake nimittase honevAlI pratyek paryAyame.n) [bandha-mokSha-praklR^ipteH dUrIbhUtaH ] bandha-mokShakI rachanAse dUr vartatA huA, [shuddhaH shuddhaH ] shuddha – shuddha (arthAt rAgAdi mal tathA AvaraNase rahit), [svaras-visar-ApUrNa-puNya-achal-archiH ] jisakA pavitra achal tej nijarasake ( – j~nAnarasake, j~nAnachetanArUp rasake) vistArase paripUrNa hai aisA, aur [Ta.nkotkIrNa-prakaT-mahimA] jisakI mahimA Ta.nkotkIrNa pragaT hai aisA, [aya.n j~nAnapu.njaH sphU rjati] yah j~nAnapu~nja AtmA pragaT hotA hai .
Page 456 of 642
PDF/HTML Page 489 of 675
single page version
bhAvArtha : — shuddhanayakA viShay jo j~nAnasvarUp AtmA hai, vah kartR^itvabhoktR^itvake bhAvo.nse rahit hai, bandhamokShakI rachanAse rahit hai, paradravyase aur paradravyake samasta bhAvo.nse rahit honese shuddha hai, nijarasake pravAhase pUrNa dedIpyamAn jyotirUp hai aur Ta.nkotkIrNa mahimAmay hai . aisA j~nAnapu~nja AtmA pragaT hotA hai .193.
ab sarvavishuddha j~nAnako pragaT karate hai.n . usame.n pratham, ‘AtmA kartA-bhoktAbhAvase rahit hai’ is arthakA, AgAmI gAthAo.nkA sUchak shlok kahate hai.n : —
shlokArtha : — [kartR^itva.n asya chitaH svabhAvaH na ] ka rtR^itva is chitsvarUp AtmAkA svabhAv nahI.n hai, [vedayitR^itvavat ] jaise bhoktR^itva svabhAv nahI.n hai . [aj~nAnAt ev aya.n kartA ] vah aj~nAnase hI ka rtA hai, [tad-abhAvAt akArakaH ] aj~nAnakA abhAv hone par ak rtA hai .194.
Page 457 of 642
PDF/HTML Page 490 of 675
single page version
gAthArtha : — [yat dravya.n ] jo dravya [guNaiH ] jin guNo.nse [utpadyate ] utpanna hotA hai, [taiH ] un guNo.nse [tat ] use [ananyat jAnIhi ] ananya jAno; [yathA ] jaise [ih ] jagatame.n [kaTakAdibhiH paryAyaiH tu ] ka .DA ityAdi paryAyo.nse [kanakam ] suvarNa [ananyat ] ananya hai vaise .
[jIvasya ajIvasya tu ] jIv aur ajIvake [ye pariNAmAH tu ] jo pariNAm [sUtre darshitAH ] sUtrame.n batAye hai.n, [taiH ] un pariNAmo.nse [ta.n jIvam ajIvam vA ] us jIv athavA ajIvako [ananya.n vijAnIhi ] ananya jAno .
[yasmAt ] kyo.nki [kutashchit api ] kisIse bhI [na utpannaH ] utpanna nahI.n huA, [ten ] isaliye [saH AtmA ] vah AtmA [kArya.n na ] (kisIkA) kArya nahI.n hai, [ki~nchit api ] aur kisIko [na utpAdayati ] utpanna nahI.n karatA, [ten ] isaliye [saH ] vah [kAraNam api ] (kisIkA) kAraN bhI [na bhavati ] nahI.n hai .
Page 458 of 642
PDF/HTML Page 491 of 675
single page version
jIvo hi tAvatkramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno jIv ev, nAjIvaH, evamajIvo.api kramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno.ajIv ev, na jIvaH, sarvadravyANA.n svapariNAmaiH sah tAdAtmyAt ka.nk NAdipariNAmaiH kA.nchanavat . eva.n hi jIvasya svapariNAmairutpadyamAnasyApyajIven sah kAryakAraNabhAvo na sidhyati, sarvadravyANA.n dravyAntareN sahotpAdyotpAdakabhAvAbhAvAt; tadasiddhau chAjIvasya jIvakarmatva.n na sidhyati; tadasiddhau cha kartR^ikarmaNorananyApekShasiddhatvAt jIvasyAjIvakartR^itva.n na sidhyati . ato jIvo.akartA avatiShThate .
[niyamAt ] niyamase [karma pratItya ] ka rmake Ashrayase ( – ka rmakA avalamban lekar) [kartA ] ka rtA hotA hai; [tathA cha ] aur [kartAra.n pratItya ] ka rtAke Ashrayase [karmANi utpadyante ] ka rma utpanna hote hai.n; [anyA tu ] anya kisI prakArase [siddhiH ] ka rtAk rmakI siddhi [na dR^ishyate ] nahI.n dekhI jAtI .
TIkA : — pratham to jIv kramabaddha aise apane pariNAmo.nse utpanna hotA huA jIv hI hai, ajIv nahI.n; isIprakAr ajIv bhI kramabaddha apane pariNAmo.nse upanna hotA huA ajIv hI hai, jIv nahI.n; kyo.nki jaise (ka.nkaN Adi pariNAmo.nse utpanna honevAle aise) suvarNakA ka.nkaN Adi pariNAmo.nke sAth tAdAtmya hai, usI prakAr sarva dravyo.nkA apane pariNAmo.nke sAth tAdAtmya hai . isaprakAr jIv apane pariNAmo.nse utpanna hotA hai tathApi usakA ajIvake sAth kAryakAraNabhAv siddha nahI.n hotA, kyo.nki sarva dravyo.nkA anyadravyake sAth utpAdya- utpAdakabhAvakA abhAv hai; usake (kAryakAraNabhAvake) siddha na hone par, ajIvake jIvakA karmatva siddha nahI.n hotA; aur usake ( – ajIvake jIvakA karmatva) siddha na hone par, kartA-karmakI anyanirapekShatayA ( – anyadravyase nirapekShatayA, svadravyame.n hI) siddhi honese, jIvake ajIvakA kartR^itva siddha nahI.n hotA . isaliye jIv akartA siddha hotA hai .
bhAvArtha : — sarva dravyo.nke pariNAm bhinna-bhinna hai.n . sabhI dravya apane-apane pariNAmo.nke kartA hai.n; ve un pariNAmo.nke kartA hai.n, ve pariNAm unake karma hai.n . nishchayase kisIkA kisIke sAth kartAkarmasambandha nahI.n hai . isaliye jIv apane pariNAmo.nkA hI kartA hai, aur apane pariNAm karma hai.n . isIprakAr ajIv apane pariNAmo.nkA hI kartA hai, aur apane pariNAm karma hai.n . isaprakAr jIv dUsareke pariNAmo.nkA akartA hai ..308 se 311..
‘isaprakAr jIv akartA hai tathApi use bandha hotA hai, yah koI aj~nAnakI mahimA hai’ is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n : —
Page 459 of 642
PDF/HTML Page 492 of 675
single page version
sphu rachchijjayotirbhishChuritabhuvanAbhogabhavanaH .
sa khalvaj~nAnasya sphu rati mahimA ko.api gahanaH ..195..
shlokArtha : — [svarasataH vishuddhaH ] jo nijarasase vishuddha hai, aur [sphu rat-chit- jyotirbhiH Churit-bhuvan-Abhog-bhavanaH ] jisakI sphu rAyamAn hotI huI chaitanyajyotiyo.nke dvArA lok kA samasta vistAr vyApta ho jAtA hai aisA jisakA svabhAv hai, [aya.n jIvaH ] aisA yah jIv [iti ] pUrvokta prakArase (paradravyakA tathA parabhAvo.nkA) [akartA sthitaH ] ak rtA siddha huA, [tathApi ] tathApi [asya ] use [ih ] is jagatame.n [prakR^itibhiH ] ka rmaprakR^i tiyo.nke sAth [yad asau bandhaH kil syAt ] jo yah (pragaT) bandha hotA hai, [saH khalu aj~nAnasya kaH api gahanaH mahimA sphu rati ] so vah vAstavame.n aj~nAnakI koI gahan mahimA sphu rAyamAn hai
bhAvArtha : — jisakA j~nAn sarva j~neyo.nme.n vyApta honevAlA hai aisA yah jIv shuddhanayase paradravyakA kartA nahI.n hai, tathApi use karmakA bandha hotA hai yah aj~nAnakI koI gahan mahimA hai — jisakA pAr nahI.n pAyA jAtA .195.
aru prakR^itikA jIvake nimitta, vinAsh aru utpAd hai ..312..
Page 460 of 642
PDF/HTML Page 493 of 675
single page version
aya.n hi Asa.nsArat ev pratiniyatasvalakShaNAnirj~nAnen parAtmanorekatvAdhyAsasya karaNAtkartA san chetayitA prakR^itinimittamutpattivinAshAvAsAdayati; prakR^itirapi chetayitR^inimittamutpatti- vinAshAvAsAdayati . evamanayorAtmaprakR^ityoH kartR^ikarmabhAvAbhAve.apyanyonyanimittanaimittikabhAven dvayorapi bandho draShTaH, tataH sa.nsAraH, tat ev cha tayoH kartR^ikarmavyavahAraH .
gAthArtha : — [chetayitA tu ] chetak arthAt AtmA [prakR^ityartham ] prakR^i tike nimittase [utpadyate ] utpanna hotA hai [vinashyati ] aur naShTa hotA hai, [prakR^itiH api ] tathA prakR^i ti bhI [chetakArtham ] chetak arthAt AtmAke nimittase [utpadyate ] utpanna hotI hai [vinashyati ] tathA naShTa hotI hai . [eva.n ] isaprakAr [anyonyapratyayAt ] paraspar nimittase [dvayoH api ] dono.nkA — [AtmanaH prakR^iteH cha ] AtmAkA aur prakR^i tikA — [bandhaH tu bhavet ] bandha hotA hai, [ten ] aur isase [sa.nsAraH ] sa.nsAr [jAyate ] utpanna hotA hai .
TIkA : — yah AtmA, (use) anAdi sa.nsArase hI (apane aur parake bhinna-bhinna) nishchit svalakShaNo.nkA j~nAn (bhedaj~nAn) na honese parake aur apane ekatvakA adhyAs karanese kartA hotA huA, prakR^itike nimittase utpatti-vinAshako prApta hotA hai; prakR^iti bhI AtmAke nimittase utpatti-vinAshako prApta hotI hai (arthAt AtmAke pariNAmAnusAr pariNamit hotI hai), isaprakAr — yadyapi un AtmA aur prakR^itike kartAkarmabhAvakA abhAv hai, tathApi — paraspar nimittanaimittikabhAvase dono.nke bandha dekhA jAtA hai, usase sa.nsAr hai aur isIse unake (AtmA aur prakR^itike) kartA-karmakA vyavahAr hai .
bhAvArtha : — AtmAke aur j~nAnAvaraNAdi karmo.nkI prakR^itio.nke paramArthase kartAkarmabhAvakA abhAv hai tathApi paraspar nimitta-naimittikabhAvake kAraN bandha hotA hai, isase sa.nsAr hai aur isIse kartAkarmapanekA vyavahAr hai ..312-313..
(ab yah kahate hai.n ki — ‘jab tak AtmA prakR^itike nimittase upajanA-vinashanA na Cho.De tab tak vah aj~nAnI, mithyAdR^iShTi, asa.nyat hai’ : — )
Page 461 of 642
PDF/HTML Page 494 of 675
single page version
yAvadaya.n chetayitA pratiniyatasvalakShaNAnirj~nAnAt prakR^itisvabhAvamAtmano bandhanimitta.n na mu.nchati, tAvatsvaparayorekatvaj~nAnenAj~nAyako bhavati, svaparayorekatvadarshanen mithyAdraShTi- rbhavati, svaparayorekatvapariNatyA chAsa.nyato bhavati; tAvadev cha parAtmanorekatvAdhyAsasya karaNAtkartA
gAthArtha : — [yAvat ] jab tak [eShaH chetayitA ] yah AtmA [prakR^ityartha.n ] prakR^i tike nimittase upajanA-vinashanA [na ev vimu~nchati ] nahI.n Cho.DtA, [tAvat ] tab tak vah [aj~nAyakaH ] aj~nAyak hai, [mithyAdR^iShTiH ] mithyAdR^iShTi hai, [asa.nyataH bhavet ] asa.nyat hai .
[yadA ] jab [ chetayitA ] AtmA [anantak m karmaphalam ] ananta ka rma phalako [vimu~nchati ] Cho.DtA hai, [tadA ] tab vah [j~nAyakaH ] j~nAyak hai, [darshakaH ] darshak hai, [muniH ] muni hai, [vimuktaH bhavati ] vimukta arthAt bandhase rahit hai .
TIkA : — jab tak yah AtmA, (sva-parake bhinna-bhinna) nishchit svalakShaNo.nkA j~nAn (bhedaj~nAn) na honese, prakR^itike svabhAvako – jo ki apaneko bandhakA nimitta hai usako — nahI.n Cho.DtA, tab tak sva-parake ekatvaj~nAnase aj~nAyak hai, sva-parake ekatvadarshanase (ekatvarUp shraddhAnase) mithyAdR^iShTi hai aur sva-parakI ekatvapariNatise asa.nyat hai; aur tab tak hI parake tathA
Page 462 of 642
PDF/HTML Page 495 of 675
single page version
bhavati . yadA tvayamev pratiniyatasvalakShaNanirj~nAnAt prakR^itisvabhAvamAtmano bandhanimitta.n mu~nchati, tadA svaparayorvibhAgaj~nAnen j~nAyako bhavati, svaparayorvibhAgadarshanen darshako bhavati, svaparayorvibhAgapariNatyA cha sa.nyato bhavati; tadaiv cha parAtmanorekatvAdhyAsasyAkaraNAdakartA bhavati .
aur tabhI sva-parake ekatvakA adhyAs na karanese akartA hai ..314-315..
bhAvArtha : — jab tak yah AtmA sva-parake lakShaNako nahI.n jAnatA tab tak vah bhedaj~nAnake abhAvake kAraN karmaprakR^itike udayako apanA samajhakar pariNamit hotA hai, isaprakAr mithyAdR^iShTi, aj~nAnI, asa.nyamI hokar, kartA hokar, karmakA bandha karatA hai . aur jab AtmAko bhedaj~nAn hotA hai tab vah kartA nahI.n hotA, isaliye karmakA bandha nahI.n karatA, j~nAtAdraShTArUpase pariNamit hotA hai .
‘isaprakAr bhoktR^itva bhI AtmAkA svabhAv nahI.n hai’ is arthakA, AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hai.n : —
shlokArtha : — [kartR^itvavat ] kartR^itvakI bhA.Nti [bhoktR^itva.n asya chitaH svabhAvaH smR^itaH na ] bhoktR^itva bhI is chaitanyakA (chitsvarUp AtmAkA) svabhAv nahI.n kahA hai . [aj~nAnAt ev aya.n bhoktA ] vah aj~nAnase hI bhoktA hai, [tad-abhAvAt avedakaH ] aj~nAnakA abhAv hone par vah abhokta hai .196.
Page 463 of 642
PDF/HTML Page 496 of 675
single page version
aj~nAnI hi shuddhAtmaj~nAnAbhAvAt svaparayorekatvaj~nAnen, svaparayorekatvadarshanen, svaparayorekatvapariNatyA cha prakR^itisvabhAve sthitatvAt prakR^itisvabhAvamapyaha.ntayA anubhavan karmaphala.n vedayate . j~nAnI tu shuddhAtmaj~nAnasadbhAvAt svaparayorvibhAgaj~nAnen, svaparayorvibhAgadarshanen, svaparayorvibhAgapariNatyA cha prakR^itisvabhAvAdapasR^itatvAt shuddhAtmasvabhAvamekamevAha.ntayA anubhavan karmaphalamudita.n j~neyamAtratvAt jAnAtyev, na punaH tasyAha.ntayA.anubhavitumashakyatvAdvedayate .
gAthArtha : — [aj~nAnI ] aj~nAnI [prakR^itisvabhAvasthitaH tu ] prakR^i tike svabhAvame.n sthit rahatA huA [karmaphala.n ] ka rmaphalako [vedayate ] vedatA (bhogatA) hai [punaH j~nAnI ] aur j~nAnI to [udita.n karmaphala.n ] udit (udayAgat) ka rmaphalako [jAnAti ] jAnatA hai, [na vedayate ] bhogatA nahI.n .
TIkA : — aj~nAnI shuddha AtmAke j~nAnake abhAvake kAraN sva-parake ekatvaj~nAnase, sva-parake ekatvadarshanase aur sva-parakI ekatvapariNatise prakR^itike svabhAvame.n sthit honese prakR^itike svabhAvako bhI ‘aha.n’rUpase anubhav karatA huA (arthAt prakR^itike svabhAvako bhI ‘yah mai.n hU.N’ isaprakAr anubhav karatA huA) karmaphalako vedatA — bhogatA hai; aur j~nAnI to shuddhAtmAke j~nAnake sadbhAvake kAraN sva-parake vibhAgaj~nAnase, sva-parake vibhAgadarshanase aur sva-parakI vibhAgapariNatise prakR^itike svabhAvase nivR^itta ( – dUravartI) honese shuddha AtmAke svabhAvako ekako hI ‘aha.n’rUpase anubhav karatA huA udit karmaphalako, usake j~neyamAtratAke kAraN, jAnatA hI hai, kintu usakA ‘aha.n’rUpase anubhavame.n AnA ashakya honese, (use) nahI.n bhogatA .
bhAvArtha : — aj~nAnIko to shuddha AtmAkA j~nAn nahI.n hai, isaliye jo karma udayame.n AtA hai usIko vah nijarUp jAnakar bhogatA hai; aur j~nAnIko shuddha AtmAkA anubhav ho gayA hai, isalie vah us prakR^itike udayako apanA svabhAv nahI.n jAnatA huA usakA mAtra j~nAtA hI rahatA hai, bhoktA nahI.n hotA ..316..
Page 464 of 642
PDF/HTML Page 497 of 675
single page version
j~nAnI tu prakR^itisvabhAvavirato no jAtuchidvedakaH .
shuddhaikAtmamaye mahasyachalitairAsevyatA.n j~nAnitA ..197..
shlokArtha : — [aj~nAnI prakR^iti-svabhAv-nirataH nitya.n vedakaH bhavet ] aj~nAnI prakR^i ti- svabhAvame.n lIn – rakta honese ( – usIko apanA svabhAv jAnatA hai isaliye – ) sadA vedak hai, [tu ] aur [j~nAnI prakR^iti-svabhAv-virataH jAtuchit vedakaH no ] j~nAnI to prakR^i tisvabhAvase virakta honese ( – use parakA svabhAv jAnatA hai isalie – ) ka dApi vedak nahI.n hai . [iti eva.n niyama.n nirUpya ] isaprakArake niyamako bhalIbhA.Nti vichAr karake — nishchay karake [nipuNaiH aj~nAnitA tyajyatAm ] nipuN puruSho aj~nAnIpanako Cho.D.h.h do aur [shuddha-ek-Atmamaye mahasi ] shuddha-ek -AtmAmay tejame.n [achalitaiH ] nishchal hokar [j~nAnitA AsevyatAm ] j~nAnIpanekA sevan karo .197.
ab, yah niyam batAyA jAtA hai ki ‘aj~nAnI vedak hI hai’ (arthAt aj~nAnI bhoktA hI hai, aisA niyam hai) : —
gAthArtha : — [suShThu ] bhalI bhA.Nti [shAstrANi ] shAstro.nko [adhItya api ] pa.Dhkar bhI [abhavyaH ] abhavya jIv [prakR^itim ] prakR^i tiko (arthAt prakR^i tike svabhAvako) [na mu~nchati ] nahI.n Cho.DtA, [guDadugdham ] jaise mIThe dUdhako [pibantaH api ] pIte hue [pannagAH ] sarpa [nirviShAH ] nirviSh [na bhavanti ] nahI.n hote .
Page 465 of 642
PDF/HTML Page 498 of 675
single page version
mu.nchati; tathA kilAbhavyaH prakR^itisvabhAva.n svayamev na mu.nchati, prakR^itisvabhAvamochan- samarthadravyashrutaj~nAnAchcha na mu.nchati, nityamev bhAvashrutaj~nAnalakShaNashuddhAtmaj~nAnAbhAvenAj~nAnitvAt . ato niyamyate.aj~nAnI prakR^itisvabhAve sthitatvAdvedak ev .
prakR^itisvabhAvako apane Ap nahI.n Cho.DtA aur prakR^itisvabhAvako Chu.DAneme.n samartha aise dravyashrutake
j~nAnase bhI nahI.n Cho.DtA; kyo.nki use sadA hI, bhAvashrutaj~nAnasvarUp shuddhAtmaj~nAnake (-shuddha AtmAke
j~nAnake) abhAvake kAraN, aj~nAnIpan hai . isaliye yah niyam kiyA jAtA hai ( — aisA niyam siddha
bhAvArtha : — is gAthAme.n, yah niyam batAyA hai ki aj~nAnI karmaphalakA bhoktA hI hai . yahA.N abhavyakA udAharaN yukta hai . jaise : — abhavyakA svayamev yah svabhAv hotA hai ki dravyashrutakA j~nAn Adi bAhya kAraNo.nke milane par bhI abhavya jIv, shuddha AtmAke j~nAnake abhAvake kAraN, karmodayako bhoganeke svabhAvako nahI.n badalatA; isaliye is udAharaNase spaShTa huA ki shAstro.nkA j~nAn ityAdi hone par bhI jab tak jIvako shuddha AtmAkA j~nAn nahI.n hai arthAt aj~nAnIpan hai tab tak vah niyamase bhoktA hI hai ..317..
gAthArtha : — [nirvedasamApannaH ] nirved(vairAgya)ko prApta [j~nAnI ] j~nAnI [madhuram kaTukam ] mIThe-ka .Dve [bahuvidham ] anek prakArake [karmaphalam ] ka rmaphalako [vijAnAti ] jAnatA hai, [ten ] isaliye [saH ] vah [avedakaH bhavati ] avedak hai .
Page 466 of 642
PDF/HTML Page 499 of 675
single page version
j~nAnI tu nirastabhedabhAvashrutaj~nAnalakShaNashuddhAtmaj~nAnasadbhAven parato.atyantavirakta tvAt prakR^iti- vabhAva.n svayamev mu.nchati, tato.amadhura.n madhura.n vA karmaphalamudita.n j~nAtR^itvAt kevalamev jAnAti, na punarj~nAne sati paradravyasyAha.ntayA.anubhavitumayogyatvAdvedayate . ato j~nAnI prakR^itisvabhAvavirakta tvAdavedak ev .
jAnAti kevalamaya.n kil tatsvabhAvam .
chChuddhasvabhAvaniyataH sa hi mukta ev ..198..
TIkA : — j~nAnI to jisame.nse bhed dUr ho gaye hai.n aisA bhAvashrutaj~nAn jisakA svarUp hai, aise shuddhAtmaj~nAnake ( – shuddha AtmAke j~nAnake) sadbhAvake kAraN, parase atyanta virakta honese prakR^iti-(karmoday)ke svabhAvako svayamev Cho.D.h.h detA hai, isaliye udayame.n Aye hue amadhur yA madhur karmaphalako j~nAtApaneke kAraN mAtra jAnatA hI hai, kintu j~nAnake hone par ( – j~nAn ho tab) paradravyako ‘aha.n’rUpase anubhav karanekI ayogyatA honese (us karmaphalako) nahI.n vedatA . isaliye, j~nAnI prakR^itisvabhAvase virakta honese avedak hI hai .
bhAvArtha : — jo jisase virakta hotA hai use vah apane vash to bhogatA nahI.n hai, aur yadi paravash hokar bhogatA hai to vah paramArthase bhoktA nahI.n kahalAtA . is nyAyase j~nAnI — jo ki prakR^itisvabhAvako (karmodayako) apanA na jAnanese usase virakta hai vah — svayamev to prakR^itisvabhAvako nahI.n bhogatA, aur udayakI balavattAse paravash hotA huA apanI nirbalatAse bhogatA hai to use paramArthase bhoktA nahI.n kahA jA sakatA, vyavahArase bhoktA kahalAtA hai . kintu vyavahArakA to yahA.N shuddhanayake kathaname.n adhikAr nahI.n hai; isaliye j~nAnI abhoktA hI hai ..318..
shlokArtha : — [j~nAnI karma na karoti cha na vedayate ] j~nAnI ka rmako na to ka ratA hai aur na vedatA (bhogatA) hai, [tatsvabhAvam aya.n kil kevalam jAnAti ] vah ka rmake svabhAvako mAtra jAnatA hI hai . [para.n jAnan ] isaprakAr mAtra jAnatA huA [karaN-vedanayoH abhAvAt ] ka rane aur vedaneke (bhoganeke) abhAvake kAraN [shuddha-svabhAv-niyataH saH hi mukta : ev ] shuddha svabhAvame.n nishchal aisA vah vAstavame.n mukta hI hai .
bhAvArtha : — j~nAnI karmakA svAdhInatayA kartA-bhoktA nahI.n hai, mAtra j~nAtA hI hai; isaliye vah mAtra shuddhasvabhAvarUp hotA huA mukta hI hai . karma udayame.n AtA bhI hai, phi ra bhI vah j~nAnIkA kyA kar sakatA hai ? jab tak nirbalatA rahatI hai tabatak karma jor chalA le; j~nAnI kramashaH shakti
Page 467 of 642
PDF/HTML Page 500 of 675
single page version
j~nAnI hi karmachetanAshUnyatven karmaphalachetanAshUnyatven cha svayamakartR^itvAdavedayitR^itvAchcha na karma karoti na vedayate cha; kintu j~nAnachetanAmayatven kevala.n j~nAtR^itvAtkarmabandha.n karmaphala.n cha shubhamashubha.n vA kevalamev jAnAti .
gAthArtha : — [j~nAnI] j~nAnI [bahuprakArANi] bahut prakArake [karmANi] ka rmo.nko [na api karoti] na to ka ratA hai, [na api vedayate ] aur na vedatA (bhogatA) hI hai; [punaH ] ki ntu [puNya.n cha pApa.n cha ] puNya aur pAparUp [bandha.n ] ka rmabandhako [karmaphala.n ] tathA ka rmaphalako [jAnAti ] jAnatA hai .
TIkA : — j~nAnI karmachetanA rahit honese svaya.n akartA hai, aur karmaphalachetanA rahit honese svaya.n avedak ( – abhoktA) hai, isalie vah karmako na to karatA hai aur na vedatA ( – bhogatA) hai; kintu j~nAnachetanAmay honese mAtra j~nAtA hI hai, isaliye vah shubh athavA ashubh karmabandhako tathA karmaphalako mAtra jAnatA hI hai ..319..
ab prashna hotA hai ki — (j~nAnI karatA-bhogatA nahI.n hai, mAtra jAnatA hI hai) yah kaise hai ? isakA uttar dR^iShTA.ntapUrvak kahate hai.n : —
jAne hi karmoday, nirajarA, bandha tyo.n hI mokShako ..320..