Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 306-320 ; Kalash: 188-198 ; Sarvavishuddhagnan adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 25 of 34

 

Page 448 of 642
PDF/HTML Page 481 of 675
single page version

paDikamaNa.n paDisaraNa.n parihAro dhAraNA NiyattI ya .
Ni.ndA garahA sohI aTThaviho hodi visaku.nbho ..306..
appaDikamaNamappaDisaraNa.n apparihAro adhAraNA chev .
aNiyattI ya aNi.ndAgarahAsohI amayaku.nbho ..307..
pratikramaNa.n pratisaraNa.n parihAro dhAraNA nivR^ittishcha .
nindA garhA shuddhiH aShTavidho bhavati viShakumbhaH ..306..
apratikramaNamapratisaraNamaparihAro.adhAraNA chaiv .
anivR^ittishchAnindA.agarhA.ashuddhiramR^itakumbhaH ..307..
yastAvadaj~nAnijanasAdhAraNo.apratikramaNAdiH sa shuddhAtmasiddhayabhAvasvabhAvatven
svayamevAparAdhatvAdviShakumbha ev; ki.n tasya vichAreN ? yastu dravyarUpaH pratikramaNAdiH
pratikramaN aru pratisaraN, tyo.n pariharaN, nivR^itti, dhAraNA .
aru shuddhi, ni.ndA, garhaNAyah aShTavidh viShakumbha hai ..306..
anapratikramaN, anapratisaraN, anapariharaN, anadhAraNA .
anivR^itti, anagarhA, ani.nd, ashuddhiamR^itakumbha hai ..307..
gAthArtha :[pratikramaNam ] pratikra maN, [pratisaraNam ] pratisaraN, [parihAraH ] parihAr,
[dhAraNA ] dhAraNA, [nivR^ittiH ] nivR^itti, [nindA ] nindA, [garhA ] garhA [cha shuddhiH ] aur shuddhi
[aShTavidhaH ] yah ATh prakArakA [viShakumbhaH ] viShaku.n bha [bhavati ] hai (kyo.nki isame.n kartR^itvakI
buddhi sambhavit hai)
.
[apratikramaNam ] apratikra maN, [apratisaraNam ] apratisaraN, [aparihAraH ] aparihAr,
[adhAraNA ] adhAraNA, [anivR^ittiH cha ] anivR^itti, [anindA ] anindA, [agarhA ] agarhA [cha
ev ]
aur [ashuddhiH ] ashuddhi
[amR^itakumbhaH ] yah amR^itaku.n bha hai (kyo.nki isase kartR^itvakA
niShedh haikuCh karanA hI nahI.n hai, isaliye bandha nahI.n hotA) .
TIkA :pratham to jo aj~nAnIjanasAdhAraN (aj~nAnI logo.nko sAdhAraN aise)
apratikramaNAdi hai.n ve to shuddha AtmAkI siddhike abhAvarUp svabhAvavAle hai.n, isaliye svayamev
aparAdharUp honese viShakumbha hI hai; unakA vichAr karanekA kyA prayojan hai ? (kyo.nki ve to pratham

Page 449 of 642
PDF/HTML Page 482 of 675
single page version

sa sarvAparAdhaviShadoShApakarShaNasamarthatvenAmR^itakumbho.api pratikramaNApratikramaNAdivilakShaNA-
pratikramaNAdirUpA.n tArtIyIkI.n bhUmimapashyataH svakAryakaraNAsamarthatven vipakShakAryakAritvAdviShakumbha
ev syAt
. apratikramaNAdirUpA tR^itIyA bhUmistu svaya.n shuddhAtmasiddhirUpatven sarvAparAdhaviShadoShANA.n
sarva.nk ShatvAt sAkShAtsvayamamR^itakumbho bhavatIti vyavahAreN dravyapratikramaNAderapi amR^itakumbhatva.n
sAdhayati
. tayaiv cha niraparAdho bhavati chetayitA . tadabhAve dravyapratikramaNAdirapyaparAdh ev .
atastR^itIyabhUmikayaiv niraparAdhatvamityavatiShThate . tatprAptyartha evAya.n dravyapratikramaNAdiH . tato meti
ma.nsthA yatpratikramaNAdIn shrutistyAjayati, kintu dravyapratikramaNAdinA na mu.nchati, anyadapi
pratikramaNApratikramaNAdyagocharApratikramaNAdirUpa.n shuddhAtmasiddhilakShaNamatiduShkara.n kimapi kArayati
.
vakShyate chAtraiv‘‘kamma.n ja.n puvvakaya.n suhAsuhamaNeyavittharavisesa.n . tatto Niyattade appaya.n tu jo
so paDikkamaNa.n ..’’ ityAdi .
57
hI tyAgane yogya hai .) aur jo dravyarUp pratikramaNAdi hai.n ve, sarva aparAdharUp viShake doSho.nko
(kramashaH) kam karaneme.n samartha honese amR^itakumbha hai.n (aisA vyavahAr AchArasUtrame.n kahA hai) tathApi
pratikramaN
apratikramaNAdise vilakShaN aisI apratikramaNAdirUp tIsarI bhUmikAko na dekhanevAle
puruShako ve dravyapratikramaNAdi (aparAdh kATanerUp) apanA kArya karaneko asamartha honese vipakSha
(arthAt bandhakA) kArya karate honese viShakumbha hI hai.n
. jo apratikramaNAdirUp tIsarI bhUmi hai vah,
svaya.n shuddhAtmAkI siddhirUp honeke kAraN samasta aparAdharUp viShake doSho.nko sarvathA naShTa
karanevAlI honese, sAkShAt svaya.n amR^itakumbha hai aur isaprakAr (vah tIsarI bhUmi) vyavahArase
dravyapratikramaNAdiko bhI amR^itakumbhatva sAdhatI hai
. us tIsarI bhUmise hI AtmA niraparAdh hotA
hai . us (tIsarI bhUmi) ke abhAvame.n dravyapratikramaNAdi bhI aparAdh hI hai . isaliye, tIsarI bhUmise
hI niraparAdhatva hai aisA siddha hotA hai . usakI prAptike liye hI yah dravyapratikramaNAdi hai.n . aisA
honese yah nahI.n mAnanA chAhie ki (nishchayanayakA) shAstra dravyapratikramaNAdiko Chu.DAtA hai . tab
phi ra kyA karatA hai ? dravyapratikramaNAdise Chu.DA nahI.n detA (aTakA nahI.n detA, sa.ntoSh nahI.n manavA
detA); isake atirikta anya bhI, pratikramaN-apratikramaNAdise agochar apratikramaNAdirUp, shuddha
AtmAkI siddhi jisakA lakShaN hai aisA, ati duShkar kuCh karavAtA hai
. is granthame.n hI Age kahe.nge
ki1kamma.n ja.n puvvakaya.n suhAsuhamaNeyavittharavisesa.n . tatto Niyattade appaya.n tu jo so paDikkamaNa.n ..
(artha :anek prakArake vistAravAle pUrvakR^it shubhAshubh karmo.nse jo apane AtmAko nivR^itta karAtA
hai, vah AtmA pratikramaN hai .) ityAdi .
1. gAthA0 383385; vahA.N nishchayapratikramaN AdikA svarUp kahA hai .

Page 450 of 642
PDF/HTML Page 483 of 675
single page version

ato hatAH pramAdino gatAH sukhAsInatA.n
pralIna.n chApalamunmUlitamAlambanam
.
AtmanyevAlAnita.n cha chitta-
mAsampUrNavij~nAnaghanopalabdheH
..188..
bhAvArtha :vyavahAranayAvala.nbIne kahA thA ki‘‘lage huye doSho.nkA pratikramaNAdi
karanese hI AtmA shuddha hotA hai, tab phi ra pahalese hI shuddhAtmAke AlambanakA khed karanekA
kyA prayojan hai ? shuddha honeke bAd usakA Alamban hogA; pahalese hI AlambanakA khed
niShphal hai
.’’ use AchArya samajhAte hai.n kijo dravyapratikramaNAdi hai.n ve doSho.nke miTAnevAle
hai.n, tathApi shuddha AtmAkA svarUp jo ki pratikramaNAdise rahit hai usake avalambanake binA
to dravyapratikramaNAdik doShasvarUp hI hai.n, ve doSho.nke miTAneme.n samartha nahI.n hai.n; kyo.nki nishchayakI
apekShAse yukta hI vyavahAranay mokShamArgame.n hai, keval vyavahArakA hI pakSha mokShamArgame.n nahI.n hai,
bandhakA hI mArga hai
. isaliye yah kahA hai kiaj~nAnIke jo apratikramaNAdik hai.n so to
viShakumbha hai hI, usakA to kahanA hI kyA hai ? kintu vyavahArachAritrame.n to pratikramaNAdik
kahe hai.n ve bhI nishchayanayase viShakumbha hI hai.n, kyo.nki AtmA to pratikramaNAdise rahit, shuddha,
apratikramaNAdisvarUp hI hai
..306-307..
ab is kathanakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[ataH ] is ka thanase, [sukh-AsInatA.n gatAH ] sukhAsIn (sukhase
baiThe hue) [pramAdinaH ] pramAdI jIvo.nko [hatAH ] hat ka hA hai (arthAt unhe.n mokShakA sarvathA
anadhikArI ka hA hai), [chApalam pralInam ] chApalyakA (
avichArit kAryakA) pralay kiyA
hai (arthAt AtmabhAnase rahit kriyAo.nko mokShake kAraName.n nahI.n mAnA), [Alambanam
unmUlitam ]
Ala.nbanako ukhA.D.h.h phe.n kA hai (arthAt samyagdR^iShTike dravyapratikra maN ityAdiko bhI
nishchayase bandhakA kAraN mAnakar hey ka hA hai), [AsampUrNa-vij~nAn-ghan-upalabdheH ] jab tak
sampUrNa vij~nAnaghan AtmAkI prApti na ho tab tak [Atmani ev chittam AlAnita.n cha ]
(shuddha) AtmArUp stambhase hI chittako bA.Ndh rakhA hai (
arthAt vyavahArake Alambanase anek
pravR^ittiyo.nme.n chitta bhramaN karatA thA, use shuddha chaitanyamAtra AtmAme.n hI lagAneko ka hA hai,
kyo.nki vahI mokShakA kAraN hai)
.188.

Page 451 of 642
PDF/HTML Page 484 of 675
single page version

(vasantatilakA)
yatra pratikramaNamev viSha.n praNIta.n
tatrApratikramaNamev sudhA kutaH syAt
.
tatki.n pramAdyati janaH prapatannadho.adhaH
ki.n nordhvamUrdhvamadhirohati niShpramAdaH
..189..
yahA.N nishchayanayase pratikramaNAdiko viShakumbha kahA aur apratikramaNAdiko amR^itakumbha
kahA, isaliye yadi koI viparIt samajhakar pratikramaNAdiko Cho.Dkar pramAdI ho jAye to use
samajhAneke lie kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[yatra pratikramaNam ev viSha.n praNIta.n ] (he bhAI !) jahA.N pratikra maNako
hI viSh ka hA hai, [tatra apratikramaNam ev sudhA kutaH syAt ] vahA.N apratikra maN amR^it
ka hA.Nse ho sakatA hai ? (arthAt nahI.n ho sak tA
.) [tat ] tab phi ra [janaH adhaH adhaH
prapatan ki.n pramAdyati ] manuShya nIche hI nIche girate hue pramAdI kyo.n hote hai.n ? [niShpramAdaH ]
niShpramAdI hote hue [U rdhvam U rdhvam ki.n na adhirohati ] U par hI U par kyo.n nahI.n cha.Dhte ?
bhAvArtha :aj~nAnAvasthAme.n jo apratikramaNAdi hote hai.n unakI to bAt hI kyA ?
kintu yahA.N to, shubhapravR^ittirUp dravyapratikramaNAdikA pakSha Chu.DAneke lie unhe.n
(dravyapratikramaNAdiko) to nishchayanayakI pradhAnatAse viShakumbha kahA hai, kyo.nki ve karmabandhake
hI kAraN hai.n, aur pratikramaN-apratikramaNAdise rahit aisI tIsarI bhUmi, jo ki shuddha
AtmasvarUp hai tathA pratikramaNAdise rahit honese apratikramaNAdirUp hai, use amR^itakumbha kahA
hai arthAt vahA.Nke apratikramaNAdiko amR^itakumbha kahA hai
. tR^itIy bhUmi par cha.DhAneke liye
AchAryadevane yah upadesh diyA hai . pratikramaNAdiko viShakumbha kahanekI bAt sunakar jo log
ulTe pramAdI hote hai.n unake sambandhame.n AchArya kahate hai.n ki‘yah log nIche hI nIche kyo.n
girate hai.n ? tR^itIy bhUmime.n U par hI U par kyo.n nahI.n cha.Dhte ?’ jahA.N pratikramaNako viShakumbha kahA
hai vahA.N niShedharUp apratikramaN hI amR^itakumbha ho sakatA hai, aj~nAnIkA nahI.n
. isaliye jo
apratikramaNAdi amR^itakumbha kahe hai.n ve aj~nAnIke apratikramaNAdi nahI.n jAnane chAhie, kintu
tIsarI bhUmike shuddha AtmAmay jAnane chAhie
.189.
ab is arthako dR^i.Dh.h.h karatA huA kAvya kahate hai.n :

Page 452 of 642
PDF/HTML Page 485 of 675
single page version

(pR^ithvI)
pramAdakalitaH katha.n bhavati shuddhabhAvo.alasaH
kaShAyabharagauravAdalasatA pramAdo yataH
.
ataH svarasanirbhare niyamitaH svabhAve bhavan
muniH paramashuddhatA.n vrajati muchyate vA.achirAt
..190..
(shArdUlavikrIDit)
tyaktvA.ashuddhividhAyi tatkil paradravya.n samagra.n svaya.n
svadravye ratimeti yaH sa niyata.n sarvAparAdhachyutaH
.
bandhadhva.nsamupetya nityamuditaH svajyotirachChochChal-
chchaitanyAmR^itapUrapUrNamahimA shuddho bhavanmuchyate
..191..
shlokArtha :[kaShAy-bhar-gauravAt alasatA pramAdaH ] ka ShAyake bhArase bhArI honese
AlasyakA honA so pramAd hai, [yataH pramAdakalitaH alasaH shuddhabhAvaH katha.n bhavati ] isaliye yah
pramAdayukta AlasyabhAv shuddhabhAv kaise ho sakatA hai ? [ataH svarasanirbhare svabhAve niyamitaH bhavan
muniH ]
isaliye nij rasase paripUrNa svabhAvame.n nishchal honevAlA muni [paramashuddhatA.n vrajati ] param
shuddhatAko prApta hotA hai [vA ] athavA [achirAt muchyate ] shIghra
alpa kAlame.n hI(ka rmabandhase)
ChUT jAtA hai .
bhAvArtha :pramAd to kaShAyake gauravase hotA hai, isaliye pramAdIke shuddha bhAv nahI.n hotA .
jo muni udyamapUrvak svabhAvame.n pravR^itta hotA hai, vah shuddha hokar mokShako prApta karatA hai .190.
ab, mukta honekA anukram-darshak kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[yaH kil ashuddhividhAyi paradravya.n tat samagra.n tyaktvA ] jo puruSh
vAstavame.n ashuddhatA ka ranevAle samasta paradravyako Cho.Dkar [svaya.n svadravye ratim eti ] svaya.n
svadravyame.n lIn hotA hai, [saH ] vah puruSh [niyatam ] niyamase [sarva-aparAdh-chyutaH ] sarva
aparAdho.nse rahit hotA huA, [bandha-dhva.nsam upetya nityam uditaH ] bandhake nAshako prApta hokar
nitya-udit (sadA prakAshamAn) hotA huA, [sva-jyotiH-achCha-uchChalat-chaitanya-amR^it-pUr-
pUrNa-mahimA ]
apanI jyotise (AtmasvarUpake prakAshase) nirmalatayA uChalatA huA jo
chaitanyarUp amR^itakA pravAh usake dvArA jisakI pUrNa mahimA hai aisA [shuddhaH bhavan ] shuddha hotA

Page 453 of 642
PDF/HTML Page 486 of 675
single page version

(mandAkrAntA)
bandhachChedAtkalayadatula.n mokShamakShayyamet-
nnityodyotasphu TitasahajAvasthamekAntashuddham
.
ekAkArasvarasabharato.atyantagambhIradhIra.n
pUrNa.n j~nAna.n jvalitamachale svasya lIna.n mahimni
..192..
iti mokSho niShkrAntaH .
huA, [muchyate ] ka rmo.nse mukta hotA hai .
bhAvArtha :jo puruSh, pahale samasta paradravyakA tyAg karake nij dravyame.n
(AtmasvarUpame.n) lIn hotA hai, vah puruSh samasta rAgAdik aparAdho.nse rahit hokar AgAmI
bandhakA nAsh karatA hai aur nitya udayasvarUp kevalaj~nAnako prApta karake, shuddha hokar samasta
karmo.nkA nAsh karake, mokShako prApta karatA hai
. yah, mokSha honekA anukram hai .191.
ab mokSha adhikArako pUrNa karate hue, usake antim ma.ngalarUp pUrNa j~nAnakI mahimAkA
(sarvathA shuddha hue AtmadravyakI mahimAkA) kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[bandhachChedAt atulam akShayyam mokSham kalayat ] ka rmabandhake Chedanese
atul akShay (avinAshI) mokShakA anubhav karatA huA, [nitya-udyot-sphu Tit-sahaj-
avastham ]
nitya udyotavAlI (jisakA prakAsh nitya hai aisI) sahaj avasthA jisakI khil
uThI hai aisA, [ekAnta-shuddham ] ekAnta shuddha (
ka rmamalake na rahanese atyanta shuddha), aur
[ekAkAr-sva-ras-bharataH atyanta-gambhIr-dhIram ] ekAkAr (ek j~nAnamAtra AkArame.n
pariNamit) nijarasakI atishayatAse jo atyanta gambhIr aur dhIr hai aisA, [etat pUrNa.n j~nAnam ]
yah pUrNa j~nAn [jvalitam ] prakAshit ho uThA hai (sarvathA shuddha Atmadravya jAjvalyamAn pragaT
huA hai); aur [svasya achale mahimni lInam ] apanI achal mahimAme.n lIn huA hai
.
bhAvArtha :karmakA nAsh karake mokShakA anubhav karatA huA, apanI svAbhAvik
avasthArUp, atyanta shuddha, samasta j~neyAkAro.nko gauN karatA huA, atyanta gambhIr (jisakA pAr
nahI.n hai aisA) aur dhIr (AkulatA rahit)
aisA pUrNa j~nAn pragaT dedIpyamAn hotA huA,
apanI mahimAme.n lIn ho gayA .192.
TIkA :isaprakAr mokSha (ra.ngabhUmime.nse) bAhar nikal gayA .

Page 454 of 642
PDF/HTML Page 487 of 675
single page version

iti shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau mokShaprarUpakaH aShTamo.a~N.hkaH ..
bhAvArtha :ra.ngabhUmime.n mokShatattvakA svA.Ng AyA thA . jahA.N j~nAn pragaT huA vahA.N us
mokShakA svA.Ng ra.ngabhUmise bAhar nikal gayA .
(savaiyA)
jyo.n nar koy parayo dR^i.Dhbandhan bandhasvarUp lakhai dukhakArI,
chinta karai niti kaim kaTe yah tauU Chidai nahi naik TikArI
.
ChedanakU.N gahi Ayudh dhAy chalAy nisha.nk karai duy dhArI,
yo.n budh buddhi dhasAy dudhA kari karma ru Atam Ap gahArI
..
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr
paramAgamakI) shrImad amR^itachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAme.n mokShakA prarUpak
AThavA.N a.nk samApta huA .

Page 455 of 642
PDF/HTML Page 488 of 675
single page version

ath pravishati sarvavishuddhaj~nAnam .
(mandAkrAntA)
nItvA samyak pralayamakhilAn kartR^ibhoktrAdibhAvAn
dUrIbhUtaH pratipadamaya.n bandhamokShapraklR^ipteH
.
shuddhaH shuddhaH svarasavisarApUrNapuNyAchalArchi-
ShTa.nkotkIrNaprakaTamahimA sphU rjati j~nAnapu.njaH
..193..
- 9 -
sarvavishuddhaj~nAn adhikAr
(dohA)
sarvavishuddha suj~nAnamay, sadA AtamArAm .
parakU.n karai na bhogavai, jAnai japi tasu nAm ..
pratham TIkAkAr AchAryadev kahate hai.n ki‘ab sarvavishuddhaj~nAn pravesh karatA hai’ .
mokShatattvake svA.Ngake nikal jAneke bAd sarvavishuddhaj~nAn pravesh karatA hai . ra.ngabhUmime.n jIv-
ajIv, kartA-karma, puNya-pAp, Asrav, sa.nvar, nirjarA, bandha aur mokShaye ATh svA.Ng Aye,
unakA nR^itya huA aur ve apanA-apanA svarUp batAkar nikal gaye . ab sarva svA.Ngo.nke dUr hone
par ekAkAr sarvavishuddhaj~nAn pravesh karatA hai .
usame.n pratham hI, ma.ngalarUpase j~nAnapu~nja AtmAkI mahimAkA kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[akhilAn kartR^i-bhoktR^i-Adi-bhAvAn samyak pralayam nItvA ] samasta ka rtA-
bhoktA Adi bhAvo.nko samyak prakArase (bhalIbhA.Nti) nAshako prApta ka rAke [pratipadam ] pad-pad par
(arthAt.h ka rmo.nke kShayopashamake nimittase honevAlI pratyek paryAyame.n) [bandha-mokSha-praklR^ipteH dUrIbhUtaH ]
bandha-mokShakI rachanAse dUr vartatA huA, [shuddhaH shuddhaH ] shuddha
shuddha (arthAt.h rAgAdi mal tathA AvaraNase
rahit), [svaras-visar-ApUrNa-puNya-achal-archiH ] jisakA pavitra achal tej nijarasake
(
j~nAnarasake, j~nAnachetanArUp rasake) vistArase paripUrNa hai aisA, aur [Ta.nkotkIrNa-prakaT-mahimA] jisakI
mahimA Ta.nkotkIrNa pragaT hai aisA, [aya.n j~nAnapu.njaH sphU rjati] yah j~nAnapu~nja AtmA pragaT hotA hai .

Page 456 of 642
PDF/HTML Page 489 of 675
single page version

(anuShTubh)
kartR^itva.n na svabhAvo.asya chito vedayitR^itvavat .
aj~nAnAdev kartAya.n tadabhAvAdakArakaH ..194..
athAtmano.akartR^itva.n draShTAntapurassaramAkhyAti
daviya.n ja.n uppajjai guNehi.n ta.n tehi.n jANasu aNaNNa.n .
jah kaDayAdIhi.n du pajjaehi.n kaNaya.n aNaNNamih ..308..
jIvassAjIvassa du je pariNAmA du desidA sutte .
ta.n jIvamajIva.n vA tehimaNaNNa.n viyANAhi ..309..
bhAvArtha :shuddhanayakA viShay jo j~nAnasvarUp AtmA hai, vah kartR^itvabhoktR^itvake bhAvo.nse
rahit hai, bandhamokShakI rachanAse rahit hai, paradravyase aur paradravyake samasta bhAvo.nse rahit honese
shuddha hai, nijarasake pravAhase pUrNa dedIpyamAn jyotirUp hai aur Ta.nkotkIrNa mahimAmay hai
. aisA
j~nAnapu~nja AtmA pragaT hotA hai .193.
ab sarvavishuddha j~nAnako pragaT karate hai.n . usame.n pratham, ‘AtmA kartA-bhoktAbhAvase rahit
hai’ is arthakA, AgAmI gAthAo.nkA sUchak shlok kahate hai.n :
shlokArtha :[kartR^itva.n asya chitaH svabhAvaH na ] ka rtR^itva is chitsvarUp AtmAkA
svabhAv nahI.n hai, [vedayitR^itvavat ] jaise bhoktR^itva svabhAv nahI.n hai . [aj~nAnAt ev aya.n kartA ]
vah aj~nAnase hI ka rtA hai, [tad-abhAvAt akArakaH ] aj~nAnakA abhAv hone par ak rtA
hai
.194.
ab, AtmAkA akartR^itva dR^iShTAntapUrvak kahate hai.n :
jo dravya upaje jin guNo.nse, unase j~nAn ananya so .
hai jagatame.n kaTakAdi, paryAyo.nse kanak ananya jyo.n ..308..
jIv-ajIvake pariNAm jo, shAstro.n viShai.n jinavar kahe .
ve jIv aur ajIv jAn, ananya un pariNAmase ..309..

Page 457 of 642
PDF/HTML Page 490 of 675
single page version

Na kudochi vi uppaNNo jamhA kajja.n Na teN so AdA .
uppAdedi Na ki.nchi vi kAraNamavi teN Na sa hodi ..310..
kamma.n paDuchcha kattA kattAra.n tah paDuchcha kammANi .
uppajja.nti ya NiyamA siddhI du Na dIsade aNNA ..311..
dravya.n yadutpadyate guNaistattairjAnIhyananyat .
yathA kaTakAdibhistu paryAyaiH kanakamananyadih ..308..
jIvasyAjIvasya tu ye pariNAmAstu darshitAH sUtre .
ta.n jIvamajIva.n vA tairananya.n vijAnIhi ..309..
na kutashchidapyutpanno yasmAtkArya.n na ten sa AtmA .
utpAdayati na ki~nchidapi kAraNamapi ten na sa bhavati ..310..
karma pratItya kartA kartAra.n tathA pratItya karmANi .
utpadyante cha niyamAtsiddhistu na drashyate.anyA ..311..
58
upajai na AtmA koise, isase na AtmA kArya hai .
upajAvatA nahi.n koiko, isase na kAraN bhI bane ..310..
re ! karma-Ashrit hoy kartA, karma bhI karatArake .
Ashrit huve upaje niyamase, anya nahi.n siddhI dikhai ..311..
gAthArtha :[yat dravya.n ] jo dravya [guNaiH ] jin guNo.nse [utpadyate ] utpanna hotA hai,
[taiH ] un guNo.nse [tat ] use [ananyat jAnIhi ] ananya jAno; [yathA ] jaise [ih ] jagatame.n
[kaTakAdibhiH paryAyaiH tu ] ka .DA ityAdi paryAyo.nse [kanakam ] suvarNa [ananyat ] ananya hai vaise
.
[jIvasya ajIvasya tu ] jIv aur ajIvake [ye pariNAmAH tu ] jo pariNAm [sUtre
darshitAH ] sUtrame.n batAye hai.n, [taiH ] un pariNAmo.nse [ta.n jIvam ajIvam vA ] us jIv athavA
ajIvako [ananya.n vijAnIhi ] ananya jAno
.
[yasmAt ] kyo.nki [kutashchit api ] kisIse bhI [na utpannaH ] utpanna nahI.n huA, [ten ]
isaliye [saH AtmA ] vah AtmA [kArya.n na ] (kisIkA) kArya nahI.n hai, [ki~nchit api ] aur
kisIko [na utpAdayati ] utpanna nahI.n karatA, [ten ] isaliye [saH ] vah [kAraNam api ]
(kisIkA) kAraN bhI [na bhavati ] nahI.n hai
.

Page 458 of 642
PDF/HTML Page 491 of 675
single page version

jIvo hi tAvatkramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno jIv ev, nAjIvaH, evamajIvo.api
kramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno.ajIv ev, na jIvaH, sarvadravyANA.n svapariNAmaiH sah tAdAtmyAt
ka.nk NAdipariNAmaiH kA.nchanavat
. eva.n hi jIvasya svapariNAmairutpadyamAnasyApyajIven sah
kAryakAraNabhAvo na sidhyati, sarvadravyANA.n dravyAntareN sahotpAdyotpAdakabhAvAbhAvAt; tadasiddhau
chAjIvasya jIvakarmatva.n na sidhyati; tadasiddhau cha kartR^ikarmaNorananyApekShasiddhatvAt jIvasyAjIvakartR^itva.n
na sidhyati
. ato jIvo.akartA avatiShThate .
[niyamAt ] niyamase [karma pratItya ] ka rmake Ashrayase (ka rmakA avalamban lekar)
[kartA ] ka rtA hotA hai; [tathA cha ] aur [kartAra.n pratItya ] ka rtAke Ashrayase [karmANi
utpadyante ]
ka rma utpanna hote hai.n; [anyA tu ] anya kisI prakArase [siddhiH ] ka rtAk rmakI
siddhi [na dR^ishyate ] nahI.n dekhI jAtI .
TIkA :pratham to jIv kramabaddha aise apane pariNAmo.nse utpanna hotA huA jIv hI
hai, ajIv nahI.n; isIprakAr ajIv bhI kramabaddha apane pariNAmo.nse upanna hotA huA ajIv
hI hai, jIv nahI.n; kyo.nki jaise (ka.nkaN Adi pariNAmo.nse utpanna honevAle aise) suvarNakA
ka.nkaN Adi pariNAmo.nke sAth tAdAtmya hai, usI prakAr sarva dravyo.nkA apane pariNAmo.nke sAth
tAdAtmya hai
. isaprakAr jIv apane pariNAmo.nse utpanna hotA hai tathApi usakA ajIvake sAth
kAryakAraNabhAv siddha nahI.n hotA, kyo.nki sarva dravyo.nkA anyadravyake sAth utpAdya-
utpAdakabhAvakA abhAv hai; usake (kAryakAraNabhAvake) siddha na hone par, ajIvake jIvakA
karmatva siddha nahI.n hotA; aur usake (
ajIvake jIvakA karmatva) siddha na hone par,
kartA-karmakI anyanirapekShatayA (anyadravyase nirapekShatayA, svadravyame.n hI) siddhi honese, jIvake
ajIvakA kartR^itva siddha nahI.n hotA . isaliye jIv akartA siddha hotA hai .
bhAvArtha :sarva dravyo.nke pariNAm bhinna-bhinna hai.n . sabhI dravya apane-apane pariNAmo.nke
kartA hai.n; ve un pariNAmo.nke kartA hai.n, ve pariNAm unake karma hai.n . nishchayase kisIkA kisIke
sAth kartAkarmasambandha nahI.n hai . isaliye jIv apane pariNAmo.nkA hI kartA hai, aur apane
pariNAm karma hai.n . isIprakAr ajIv apane pariNAmo.nkA hI kartA hai, aur apane pariNAm karma
hai.n . isaprakAr jIv dUsareke pariNAmo.nkA akartA hai ..308 se 311..
‘isaprakAr jIv akartA hai tathApi use bandha hotA hai, yah koI aj~nAnakI mahimA hai’
is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

Page 459 of 642
PDF/HTML Page 492 of 675
single page version

(shikhariNI)
akartA jIvo.aya.n sthit iti vishuddhaH svarasataH
sphu rachchijjayotirbhishChuritabhuvanAbhogabhavanaH
.
tathApyasyAsau syAdyadih kil bandhaH prakR^itibhiH
sa khalvaj~nAnasya sphu rati mahimA ko.api gahanaH
..195..
chedA du payaDIaTTha.n uppajjai viNassai .
payaDI vi cheyayaTTha.n uppajjai viNassai ..312..
eva.n ba.ndho u doNha.n pi aNNoNNappachchayA have .
appaNo payaDIe ya sa.nsAro teN jAyade ..313..
chetayitA tu prakR^ityarthamutpadyate vinashyati .
prakR^itirapi chetakArthamutpadyate vinashyati ..312..
shlokArtha :[svarasataH vishuddhaH ] jo nijarasase vishuddha hai, aur [sphu rat-chit-
jyotirbhiH Churit-bhuvan-Abhog-bhavanaH ] jisakI sphu rAyamAn hotI huI chaitanyajyotiyo.nke dvArA
lok kA samasta vistAr vyApta ho jAtA hai aisA jisakA svabhAv hai, [aya.n jIvaH ] aisA yah jIv
[iti ] pUrvokta prakArase (paradravyakA tathA parabhAvo.nkA) [akartA sthitaH ] ak rtA siddha huA,
[tathApi ] tathApi [asya ] use [ih ] is jagatame.n [prakR^itibhiH ] ka rmaprakR^i tiyo.nke sAth [yad asau
bandhaH kil syAt ]
jo yah (pragaT) bandha hotA hai, [saH khalu aj~nAnasya kaH api gahanaH mahimA
sphu rati ]
so vah vAstavame.n aj~nAnakI koI gahan mahimA sphu rAyamAn hai
.
bhAvArtha :jisakA j~nAn sarva j~neyo.nme.n vyApta honevAlA hai aisA yah jIv shuddhanayase
paradravyakA kartA nahI.n hai, tathApi use karmakA bandha hotA hai yah aj~nAnakI koI gahan mahimA hai
jisakA pAr nahI.n pAyA jAtA .195.
(ab is aj~nAnakI mahimAko pragaT karate hai.n :)
par jIv prakR^itIke nimitta ju, upajatA nashatA are !
aru prakR^itikA jIvake nimitta, vinAsh aru utpAd hai
..312..
anyonyake ju nimittase yo.n, bandha dono.nkA bane .
is jIv prakR^itI ubhayakA, sa.nsAr isase hoy hai ..313..

Page 460 of 642
PDF/HTML Page 493 of 675
single page version

eva.n bandhastu dvayorapi anyonyapratyayAdbhavet .
AtmanaH prakR^iteshcha sa.nsArasten jAyate ..313..
aya.n hi Asa.nsArat ev pratiniyatasvalakShaNAnirj~nAnen parAtmanorekatvAdhyAsasya karaNAtkartA
san chetayitA prakR^itinimittamutpattivinAshAvAsAdayati; prakR^itirapi chetayitR^inimittamutpatti-
vinAshAvAsAdayati
. evamanayorAtmaprakR^ityoH kartR^ikarmabhAvAbhAve.apyanyonyanimittanaimittikabhAven
dvayorapi bandho draShTaH, tataH sa.nsAraH, tat ev cha tayoH kartR^ikarmavyavahAraH .
gAthArtha :[chetayitA tu ] chetak arthAt AtmA [prakR^ityartham ] prakR^i tike nimittase
[utpadyate ] utpanna hotA hai [vinashyati ] aur naShTa hotA hai, [prakR^itiH api ] tathA prakR^i ti
bhI [chetakArtham ] chetak arthAt AtmAke nimittase [utpadyate ] utpanna hotI hai [vinashyati ]
tathA naShTa hotI hai
. [eva.n ] isaprakAr [anyonyapratyayAt ] paraspar nimittase [dvayoH api ]
dono.nkA[AtmanaH prakR^iteH cha ] AtmAkA aur prakR^i tikA[bandhaH tu bhavet ] bandha hotA
hai, [ten ] aur isase [sa.nsAraH ] sa.nsAr [jAyate ] utpanna hotA hai .
TIkA :yah AtmA, (use) anAdi sa.nsArase hI (apane aur parake bhinna-bhinna)
nishchit svalakShaNo.nkA j~nAn (bhedaj~nAn) na honese parake aur apane ekatvakA adhyAs karanese
kartA hotA huA, prakR^itike nimittase utpatti-vinAshako prApta hotA hai; prakR^iti bhI AtmAke
nimittase utpatti-vinAshako prApta hotI hai (arthAt AtmAke pariNAmAnusAr pariNamit hotI hai),
isaprakAr
yadyapi un AtmA aur prakR^itike kartAkarmabhAvakA abhAv hai, tathApiparaspar
nimittanaimittikabhAvase dono.nke bandha dekhA jAtA hai, usase sa.nsAr hai aur isIse unake (AtmA
aur prakR^itike) kartA-karmakA vyavahAr hai
.
bhAvArtha :AtmAke aur j~nAnAvaraNAdi karmo.nkI prakR^itio.nke paramArthase
kartAkarmabhAvakA abhAv hai tathApi paraspar nimitta-naimittikabhAvake kAraN bandha hotA hai, isase
sa.nsAr hai aur isIse kartAkarmapanekA vyavahAr hai
..312-313..
(ab yah kahate hai.n ki‘jab tak AtmA prakR^itike nimittase upajanA-vinashanA na
Cho.De tab tak vah aj~nAnI, mithyAdR^iShTi, asa.nyat hai’ :)

Page 461 of 642
PDF/HTML Page 494 of 675
single page version

jA es payaDIaTTha.n chedA Nev vimu.nchae .
ayANao have tAv michChAdiTThI asa.njao ..314..
jadA vimu.nchae chedA kammaphalamaNa.ntaya.n .
tadA vimutto havadi jANao pAsao muNI ..315..
yAvadeSh prakR^ityartha.n chetayitA naiv vimu~nchati .
aj~nAyako bhavettAvanmithyAdraShTirasa.nyataH ..314..
yadA vimu~nchati chetayitA karmaphalamanantakam .
tadA vimukto bhavati j~nAyako darshako muniH ..315..
yAvadaya.n chetayitA pratiniyatasvalakShaNAnirj~nAnAt prakR^itisvabhAvamAtmano bandhanimitta.n
na mu.nchati, tAvatsvaparayorekatvaj~nAnenAj~nAyako bhavati, svaparayorekatvadarshanen mithyAdraShTi-
rbhavati, svaparayorekatvapariNatyA chAsa.nyato bhavati; tAvadev cha parAtmanorekatvAdhyAsasya karaNAtkartA
utpAd-vyay prakR^itInimitta ju, jab hi tak nahi.n paritaje .
aj~nAni, mithyAtvI, asa.nyat, tab hi tak vah jIv rahe ..314..
yah AtamA jab hI karamakA, phal anantA paritaje .
j~nAyak tathA darshak tathA muni so hi karmavimukta hai ..315..
gAthArtha :[yAvat ] jab tak [eShaH chetayitA ] yah AtmA [prakR^ityartha.n ] prakR^i tike
nimittase upajanA-vinashanA [na ev vimu~nchati ] nahI.n Cho.DtA, [tAvat ] tab tak vah
[aj~nAyakaH ] aj~nAyak hai, [mithyAdR^iShTiH ] mithyAdR^iShTi hai, [asa.nyataH bhavet ] asa.nyat hai
.
[yadA ] jab [ chetayitA ] AtmA [anantak m karmaphalam ] ananta ka rma phalako [vimu~nchati ]
Cho.DtA hai, [tadA ] tab vah [j~nAyakaH ] j~nAyak hai, [darshakaH ] darshak hai, [muniH ] muni hai, [vimuktaH
bhavati ]
vimukta arthAt.h bandhase rahit hai .
TIkA :jab tak yah AtmA, (sva-parake bhinna-bhinna) nishchit svalakShaNo.nkA j~nAn
(bhedaj~nAn) na honese, prakR^itike svabhAvakojo ki apaneko bandhakA nimitta hai usakonahI.n
Cho.DtA, tab tak sva-parake ekatvaj~nAnase aj~nAyak hai, sva-parake ekatvadarshanase (ekatvarUp
shraddhAnase) mithyAdR^iShTi hai aur sva-parakI ekatvapariNatise asa.nyat hai; aur tab tak hI parake tathA

Page 462 of 642
PDF/HTML Page 495 of 675
single page version

bhavati . yadA tvayamev pratiniyatasvalakShaNanirj~nAnAt prakR^itisvabhAvamAtmano bandhanimitta.n mu~nchati,
tadA svaparayorvibhAgaj~nAnen j~nAyako bhavati, svaparayorvibhAgadarshanen darshako bhavati,
svaparayorvibhAgapariNatyA cha sa.nyato bhavati; tadaiv cha parAtmanorekatvAdhyAsasyAkaraNAdakartA bhavati
.
(anuShTubh)
bhoktR^itva.n na svabhAvo.asya smR^itaH kartR^itvavachchitaH .
aj~nAnAdev bhoktAya.n tadabhAvAdavedakaH ..196..
aNNANI kammaphala.n payaDisahAvaTThido du vededi .
NANI puN kammaphala.n jANadi udida.n Na vededi ..316..
apane ekatvakA adhyAs karanese kartA hai . aur jab yahI AtmA, (apane aur parake bhinna-bhinna)
nishchit svalakShaNo.nke j~nAnake (bhedaj~nAnake) kAraN, prakR^itike svabhAvakojo ki apaneko bandhakA
nimitta hai usakoCho.DtA hai, tab sva-parake vibhAgaj~nAnase (bhedaj~nAnase) j~nAyak hai, sva-parake
vibhAgadarshanase (bhedadarshanase) darshak hai aur sva-parakI vibhAgapariNatise (bhedapariNatise) sa.nyat hai;
aur tabhI sva-parake ekatvakA adhyAs na karanese akartA hai
..314-315..
bhAvArtha :jab tak yah AtmA sva-parake lakShaNako nahI.n jAnatA tab tak vah bhedaj~nAnake
abhAvake kAraN karmaprakR^itike udayako apanA samajhakar pariNamit hotA hai, isaprakAr mithyAdR^iShTi,
aj~nAnI, asa.nyamI hokar, kartA hokar, karmakA bandha karatA hai
. aur jab AtmAko bhedaj~nAn hotA
hai tab vah kartA nahI.n hotA, isaliye karmakA bandha nahI.n karatA, j~nAtAdraShTArUpase pariNamit hotA hai .
‘isaprakAr bhoktR^itva bhI AtmAkA svabhAv nahI.n hai’ is arthakA, AgAmI gAthAkA sUchak
shlok kahate hai.n :
shlokArtha :[kartR^itvavat ] kartR^itvakI bhA.Nti [bhoktR^itva.n asya chitaH svabhAvaH smR^itaH na ]
bhoktR^itva bhI is chaitanyakA (chitsvarUp AtmAkA) svabhAv nahI.n kahA hai . [aj~nAnAt ev aya.n
bhoktA ] vah aj~nAnase hI bhoktA hai, [tad-abhAvAt avedakaH ] aj~nAnakA abhAv hone par vah
abhokta hai
.196.
ab isI arthako gAthA dvArA kahate hai.n :
aj~nAnI sthit prakR^itIsvabhAv su, karmaphalako vedatA .
aru j~nAni to jAne udayagat karmaphal, nahi.n bhogatA ..316..

Page 463 of 642
PDF/HTML Page 496 of 675
single page version

aj~nAnI karmaphala.n prakR^itisvabhAvasthitastu vedayate .
j~nAnI punaH karmaphala.n jAnAti udita.n na vedayate ..316..
aj~nAnI hi shuddhAtmaj~nAnAbhAvAt svaparayorekatvaj~nAnen, svaparayorekatvadarshanen,
svaparayorekatvapariNatyA cha prakR^itisvabhAve sthitatvAt prakR^itisvabhAvamapyaha.ntayA anubhavan karmaphala.n
vedayate
. j~nAnI tu shuddhAtmaj~nAnasadbhAvAt svaparayorvibhAgaj~nAnen, svaparayorvibhAgadarshanen,
svaparayorvibhAgapariNatyA cha prakR^itisvabhAvAdapasR^itatvAt shuddhAtmasvabhAvamekamevAha.ntayA anubhavan
karmaphalamudita.n j~neyamAtratvAt jAnAtyev, na punaH tasyAha.ntayA.anubhavitumashakyatvAdvedayate
.
gAthArtha :[aj~nAnI ] aj~nAnI [prakR^itisvabhAvasthitaH tu ] prakR^i tike svabhAvame.n sthit
rahatA huA [karmaphala.n ] ka rmaphalako [vedayate ] vedatA (bhogatA) hai [punaH j~nAnI ] aur j~nAnI
to [udita.n karmaphala.n ] udit (udayAgat) ka rmaphalako [jAnAti ] jAnatA hai, [na vedayate ]
bhogatA nahI.n
.
TIkA :aj~nAnI shuddha AtmAke j~nAnake abhAvake kAraN sva-parake ekatvaj~nAnase,
sva-parake ekatvadarshanase aur sva-parakI ekatvapariNatise prakR^itike svabhAvame.n sthit honese
prakR^itike svabhAvako bhI ‘aha.n’rUpase anubhav karatA huA (arthAt prakR^itike svabhAvako bhI
‘yah mai.n hU.N’ isaprakAr anubhav karatA huA) karmaphalako vedatA
bhogatA hai; aur j~nAnI to
shuddhAtmAke j~nAnake sadbhAvake kAraN sva-parake vibhAgaj~nAnase, sva-parake vibhAgadarshanase aur
sva-parakI vibhAgapariNatise prakR^itike svabhAvase nivR^itta (
dUravartI) honese shuddha AtmAke
svabhAvako ekako hI ‘aha.n’rUpase anubhav karatA huA udit karmaphalako, usake
j~neyamAtratAke kAraN, jAnatA hI hai, kintu usakA ‘aha.n’rUpase anubhavame.n AnA ashakya honese,
(use) nahI.n bhogatA
.
bhAvArtha :aj~nAnIko to shuddha AtmAkA j~nAn nahI.n hai, isaliye jo karma udayame.n
AtA hai usIko vah nijarUp jAnakar bhogatA hai; aur j~nAnIko shuddha AtmAkA anubhav ho
gayA hai, isalie vah us prakR^itike udayako apanA svabhAv nahI.n jAnatA huA usakA mAtra
j~nAtA hI rahatA hai, bhoktA nahI.n hotA
..316..
ab is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

Page 464 of 642
PDF/HTML Page 497 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
aj~nAnI prakR^itisvabhAvanirato nitya.n bhavedvedako
j~nAnI tu prakR^itisvabhAvavirato no jAtuchidvedakaH
.
ityeva.n niyama.n nirUpya nipuNairaj~nAnitA tyajyatA.n
shuddhaikAtmamaye mahasyachalitairAsevyatA.n j~nAnitA
..197..
aj~nAnI vedak eveti niyamyate
Na muyadi payaDimabhavvo suTThu vi ajjhAidUN satthANi .
guDaduddha.n pi piba.ntA Na paNNayA NivvisA ho.nti ..317..
na mu~nchati prakR^itimabhavyaH suShThvapi adhItya shAstrANi .
guDadugdhamapi pibanto na pannagA nirviShA bhavanti ..317..
yathAtra viShadharo viShabhAva.n svayamev na mu.nchati, viShabhAvamochanasamarthasasharkarakShIrapAnAchcha na
shlokArtha :[aj~nAnI prakR^iti-svabhAv-nirataH nitya.n vedakaH bhavet ] aj~nAnI prakR^i ti-
svabhAvame.n lInrakta honese (usIko apanA svabhAv jAnatA hai isaliye) sadA vedak hai, [tu ]
aur [j~nAnI prakR^iti-svabhAv-virataH jAtuchit vedakaH no ] j~nAnI to prakR^i tisvabhAvase virakta honese
(
use parakA svabhAv jAnatA hai isalie) ka dApi vedak nahI.n hai . [iti eva.n niyama.n nirUpya ]
isaprakArake niyamako bhalIbhA.Nti vichAr karakenishchay karake [nipuNaiH aj~nAnitA tyajyatAm ]
nipuN puruSho aj~nAnIpanako Cho.D.h.h do aur [shuddha-ek-Atmamaye mahasi ] shuddha-ek -AtmAmay
tejame.n [achalitaiH ] nishchal hokar [j~nAnitA AsevyatAm ] j~nAnIpanekA sevan karo
.197.
ab, yah niyam batAyA jAtA hai ki ‘aj~nAnI vedak hI hai’ (arthAt aj~nAnI bhoktA hI
hai, aisA niyam hai) :
sadrIt pa.Dhkar shAstra bhI, prakR^iti abhavya nahI.n taje .
jyo dUdh-gu.D.h.h pItA huA bhI sarpa nahi.n nirviSh bane ..317..
gAthArtha :[suShThu ] bhalI bhA.Nti [shAstrANi ] shAstro.nko [adhItya api ] pa.Dhkar bhI
[abhavyaH ] abhavya jIv [prakR^itim ] prakR^i tiko (arthAt prakR^i tike svabhAvako) [na mu~nchati ] nahI.n
Cho.DtA, [guDadugdham ] jaise mIThe dUdhako [pibantaH api ] pIte hue [pannagAH ] sarpa [nirviShAH ]
nirviSh [na bhavanti ] nahI.n hote
.
TIkA :jaise is jagatame.n sarpa viShabhAvako apane Ap nahI.n Cho.DtA aur viShabhAvako

Page 465 of 642
PDF/HTML Page 498 of 675
single page version

mu.nchati; tathA kilAbhavyaH prakR^itisvabhAva.n svayamev na mu.nchati, prakR^itisvabhAvamochan-
samarthadravyashrutaj~nAnAchcha na mu.nchati, nityamev bhAvashrutaj~nAnalakShaNashuddhAtmaj~nAnAbhAvenAj~nAnitvAt
. ato
niyamyate.aj~nAnI prakR^itisvabhAve sthitatvAdvedak ev .
j~nAnI tvavedak eveti niyamyate
NivveyasamAvaNNo NANI kammapphala.n viyANedi .
mahura.n kaDuya.n bahuvihamaveyao teN so hoi ..318..
nirvedasamApanno j~nAnI karmaphala.n vijAnAti .
madhura.n kaTuka.n bahuvidhamavedakasten sa bhavati ..318..
59
Chu.DAneme.n samartha aise mishrIsahit dugdhapAnase bhI nahI.n Cho.DtA, isIprakAr vAstavame.n abhavya jIv
prakR^itisvabhAvako apane Ap nahI.n Cho.DtA aur prakR^itisvabhAvako Chu.DAneme.n samartha aise dravyashrutake
j~nAnase bhI nahI.n Cho.DtA; kyo.nki use sadA hI, bhAvashrutaj~nAnasvarUp shuddhAtmaj~nAnake (-shuddha AtmAke
j~nAnake) abhAvake kAraN, aj~nAnIpan hai
. isaliye yah niyam kiyA jAtA hai (aisA niyam siddha
hotA hai) ki aj~nAnI prakR^itisvabhAvame.n sthit honese vedak hI hai (-karmakA bhoktA hI hai) .
bhAvArtha :is gAthAme.n, yah niyam batAyA hai ki aj~nAnI karmaphalakA bhoktA hI hai .
yahA.N abhavyakA udAharaN yukta hai . jaise :abhavyakA svayamev yah svabhAv hotA hai ki
dravyashrutakA j~nAn Adi bAhya kAraNo.nke milane par bhI abhavya jIv, shuddha AtmAke j~nAnake abhAvake
kAraN, karmodayako bhoganeke svabhAvako nahI.n badalatA; isaliye is udAharaNase spaShTa huA ki
shAstro.nkA j~nAn ityAdi hone par bhI jab tak jIvako shuddha AtmAkA j~nAn nahI.n hai arthAt aj~nAnIpan
hai tab tak vah niyamase bhoktA hI hai
..317..
ab, yah niyam karate hai.n kij~nAnI to karmaphalakA avedak hI hai :
vairAgyaprApta ju j~nAnijan hai karmaphalako jAnatA .
ka.Dve-madhur bahubhA.Ntiko, isase avedak hai ahA ! ..318..
gAthArtha :[nirvedasamApannaH ] nirved(vairAgya)ko prApta [j~nAnI ] j~nAnI [madhuram
kaTukam ] mIThe-ka .Dve [bahuvidham ] anek prakArake [karmaphalam ] ka rmaphalako [vijAnAti ]
jAnatA hai, [ten ] isaliye [saH ] vah [avedakaH bhavati ] avedak hai
.

Page 466 of 642
PDF/HTML Page 499 of 675
single page version

j~nAnI tu nirastabhedabhAvashrutaj~nAnalakShaNashuddhAtmaj~nAnasadbhAven parato.atyantavirakta tvAt prakR^iti-
vabhAva.n svayamev mu.nchati, tato.amadhura.n madhura.n vA karmaphalamudita.n j~nAtR^itvAt kevalamev jAnAti, na
punarj~nAne sati paradravyasyAha.ntayA.anubhavitumayogyatvAdvedayate
. ato j~nAnI prakR^itisvabhAvavirakta tvAdavedak
ev .
(vasantatilakA)
j~nAnI karoti na na vedayate cha karma
jAnAti kevalamaya.n kil tatsvabhAvam
.
jAnanpara.n karaNavedanayorabhAvA-
chChuddhasvabhAvaniyataH sa hi mukta ev
..198..
TIkA :j~nAnI to jisame.nse bhed dUr ho gaye hai.n aisA bhAvashrutaj~nAn jisakA svarUp hai,
aise shuddhAtmaj~nAnake (shuddha AtmAke j~nAnake) sadbhAvake kAraN, parase atyanta virakta honese
prakR^iti-(karmoday)ke svabhAvako svayamev Cho.D.h.h detA hai, isaliye udayame.n Aye hue amadhur yA madhur
karmaphalako j~nAtApaneke kAraN mAtra jAnatA hI hai, kintu j~nAnake hone par (
j~nAn ho tab) paradravyako
‘aha.n’rUpase anubhav karanekI ayogyatA honese (us karmaphalako) nahI.n vedatA . isaliye, j~nAnI
prakR^itisvabhAvase virakta honese avedak hI hai .
bhAvArtha :jo jisase virakta hotA hai use vah apane vash to bhogatA nahI.n hai, aur yadi
paravash hokar bhogatA hai to vah paramArthase bhoktA nahI.n kahalAtA . is nyAyase j~nAnIjo ki
prakR^itisvabhAvako (karmodayako) apanA na jAnanese usase virakta hai vahsvayamev to
prakR^itisvabhAvako nahI.n bhogatA, aur udayakI balavattAse paravash hotA huA apanI nirbalatAse bhogatA
hai to use paramArthase bhoktA nahI.n kahA jA sakatA, vyavahArase bhoktA kahalAtA hai
. kintu vyavahArakA
to yahA.N shuddhanayake kathaname.n adhikAr nahI.n hai; isaliye j~nAnI abhoktA hI hai ..318..
ab is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[j~nAnI karma na karoti cha na vedayate ] j~nAnI ka rmako na to ka ratA hai aur
na vedatA (bhogatA) hai, [tatsvabhAvam aya.n kil kevalam jAnAti ] vah ka rmake svabhAvako mAtra
jAnatA hI hai
. [para.n jAnan ] isaprakAr mAtra jAnatA huA [karaN-vedanayoH abhAvAt ] ka rane aur
vedaneke (bhoganeke) abhAvake kAraN [shuddha-svabhAv-niyataH saH hi mukta : ev ] shuddha svabhAvame.n
nishchal aisA vah vAstavame.n mukta hI hai
.
bhAvArtha :j~nAnI karmakA svAdhInatayA kartA-bhoktA nahI.n hai, mAtra j~nAtA hI hai; isaliye
vah mAtra shuddhasvabhAvarUp hotA huA mukta hI hai . karma udayame.n AtA bhI hai, phi ra bhI vah j~nAnIkA
kyA kar sakatA hai ? jab tak nirbalatA rahatI hai tabatak karma jor chalA le; j~nAnI kramashaH shakti

Page 467 of 642
PDF/HTML Page 500 of 675
single page version

Na vi kuvvai Na vi veyai NANI kammAi.n bahupayArAi.n .
jANai puN kammaphala.n ba.ndha.n puNNa.n cha pAva.n cha ..319..
nApi karoti nApi vedayate j~nAnI karmANi bahuprakArANi .
jAnAti punaH karmaphala.n bandha.n puNya.n cha pApa.n cha ..319..
j~nAnI hi karmachetanAshUnyatven karmaphalachetanAshUnyatven cha svayamakartR^itvAdavedayitR^itvAchcha na
karma karoti na vedayate cha; kintu j~nAnachetanAmayatven kevala.n j~nAtR^itvAtkarmabandha.n karmaphala.n cha
shubhamashubha.n vA kevalamev jAnAti
.
kut etat ?
diTThI jahev NANa.n akAraya.n tah avedaya.n chev .
jANai ya ba.ndhamokkha.n kammudaya.n Nijjara.n chev ..320..
ba.DhAkar antame.n karmakA samUl nAsh karegA hI .198.
ab isI arthako punaH dR^i.Dh.h.h karate hai.n :
karatA nahI.n, nahi.n vedatA, j~nAnI karam bahubhA.NtikA .
bas jAnatA vah bandha tyo.n hi karmaphal shubh-ashubhako ..319..
gAthArtha :[j~nAnI] j~nAnI [bahuprakArANi] bahut prakArake [karmANi] ka rmo.nko [na api
karoti] na to ka ratA hai, [na api vedayate ] aur na vedatA (bhogatA) hI hai; [punaH ] ki ntu [puNya.n
cha pApa.n cha ]
puNya aur pAparUp [bandha.n ] ka rmabandhako [karmaphala.n ] tathA ka rmaphalako [jAnAti ]
jAnatA hai
.
TIkA :j~nAnI karmachetanA rahit honese svaya.n akartA hai, aur karmaphalachetanA rahit honese
svaya.n avedak (abhoktA) hai, isalie vah karmako na to karatA hai aur na vedatA (bhogatA)
hai; kintu j~nAnachetanAmay honese mAtra j~nAtA hI hai, isaliye vah shubh athavA ashubh karmabandhako tathA
karmaphalako mAtra jAnatA hI hai
..319..
ab prashna hotA hai ki(j~nAnI karatA-bhogatA nahI.n hai, mAtra jAnatA hI hai) yah kaise hai ?
isakA uttar dR^iShTA.ntapUrvak kahate hai.n :
jyo.n netra, tyo.n hI j~nAn nahi.n kArak, nahI.n vedak aho !
jAne hi karmoday, nirajarA, bandha tyo.n hI mokShako
..320..