Page 568 of 642
PDF/HTML Page 601 of 675
single page version
Page 569 of 642
PDF/HTML Page 602 of 675
single page version
gAthArtha : — [shAstra.n ] shAstra [j~nAna.n na bhavati ] j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [shAstra.n ki.nchit na jAnAti ] shAstra kuCh jAnatA nahI.n hai ( – vah ja.D.h.h hai), [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [shAstra.n anyat ] shAstra anya hai — [jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [shabdaH j~nAna.n na bhavati ] shabda j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [shabdaH ki.nchit na jAnAti ] shabda kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n anyat ] j~nAn anya hai, [shabda.n anya.n ] shabda anya hai — [jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [rUpa.n j~nAna.n na bhavati ] rUp j~nAn nahI.n hai,
Page 570 of 642
PDF/HTML Page 603 of 675
single page version
[yasmAt ] kyo.nki [rUpa.n ki.nchit na jAnAti ] rUp kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [rUpa.n anyat ] rUp anya hai — [jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [varNaH j~nAna.n na bhavati ] varNa j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [varNaH ki.nchit na jAnAti ] varNa kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [varNa.n anya.n ] varNa anya hai — [jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [ga.ndhaH j~nAna.n na bhavati ] ga.ndh j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [ga.ndhaH ki.nchit na jAnAti ] ga.ndh kuCh jAnatI nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [ga.ndha.n anya.n ] ga.ndh anya hai — [jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [rasaH tu j~nAna.n na bhavati ] ras j~nAn nahI.n hai, [yasmAt tu ] kyo.nki [rasaH ki.nchit na jAnAti ] ras kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n anyat ] j~nAn anya hai [rasa.n cha anya.n ] aur ras anya hai — [jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [sparshaH j~nAna.n na bhavati ] sparsha j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [sparshaH ki.nchit na jAnAti ] sparsha kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [sparsha.n anya.n ] sparsha anya hai — [jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [karma j~nAna.n na bhavati ] karma j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [karma ki.nchit na jAnAti ] karma kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [karma anyat ] karma anya hai — [jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [dharmaH j~nAna.n na bhavati ] dharma (arthAt
Page 571 of 642
PDF/HTML Page 604 of 675
single page version
hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [dharma.n anya.n ] dharma anya hai — [jinAH
isalie [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai.n, [adharma.n anyam ] adharma anya hai — [jinAH bruvanti ]
hai, [kAla.n anya.n ] kAl anya hai — [jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [AkAsham api
kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n anyat ] j~nAn anya hai, [AkAsham anyat ]
AkAsh anya hai — [jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [adhyavasAna.n j~nAnam na ] adhyavasAn
isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai [tathA adhyavasAna.n anyat ] tathA adhyavasAn anya hai ( –
[yasmAt ] kyo.nki [nitya.n jAnAti ] (jIv) nirantar jAnatA hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAyakaH jIvaH tu ] j~nAyak aisA jIv [j~nAnI ] j~nAnI ( – j~nAnavAlA, j~nAnasvarUp) hai, [j~nAna.n cha ] aur j~nAn [j~nAyakAt avyatirikta.n ] j~nAyakase avyatirikta hai (‘abhinna’ hai, judA nahI.n)
Page 572 of 642
PDF/HTML Page 605 of 675
single page version
na shruta.n j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnashrutayorvyatirekaH . na shabdo j~nAnam- chetanatvAt, tato j~nAnashabdayorvyatirekaH . na rUpa.n j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnarUpayorvyatirekaH . na varNo j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnavarNayorvyatirekaH . na gandho j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnagandhayorvyatirekaH . na raso j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnarasayorvyatirekaH . na sparsho j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnasparshayorvyatirekaH . na karma j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAn- karmaNorvyatirekaH . na dharmo j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnadharmayorvyatirekaH . nAdharmo j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnAdharmayorvyatirekaH . na kAlo j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnakAlayorvyatirekaH . nAkAsha.n j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnAkAshayorvyatirekaH . nAdhyavasAna.n [j~nAtavyam ] aisA jAnanA chAhie.
[budhAH ] budh puruSh (arthAt j~nAnI jan) [j~nAna.n ] j~nAnako hI [samyagdR^iShTi.n tu ] samyagdR^iShTi, [sa.nyama.n ] (j~nAnako hI) sa.nyam, [a.ngapUrvagatam sUtram ] a.ngapUrvagat sUtra, [dharmAdharma.n cha ] dharma-adharma (puNya-pAp) [tathA pravrajyAm ] tathA dIkShA [abhyupayAnti ] mAnate hai.n.
TIkA : — shrut (arthAt vachanAtmak dravyashrut) j~nAn nahI.n hai, kyo.nki shrut achetan hai; isaliye j~nAnake aur shrutake vyatirek (arthAt bhinnatA) hai. shabda j~nAn nahI.n hai, kyo.nki shabda (pudgaladravyakI paryAy hai,) achetan hai; isaliye j~nAnake aur shabdake vyatirek (arthAt bhed) hai. rUp j~nAn nahI.n hai, kyo.nki rUp (pudgaladravyakA guN hai,) achetan hai; isaliye j~nAnake aur rUpake vyatirek hai (arthAt dono.n bhinna hai.n). varNa j~nAn nahI.n hai, kyo.nki varNa (pudgaladravyakA guN hai,) achetan hai; isaliye j~nAnake aur varNake vyatirek hai (arthAt j~nAn anya hai, varNa anya hai). ga.ndh j~nAn nahI.n hai, kyo.nki ga.ndh (pudgaladravyakA guN hai,) achetan hai; isaliye j~nAnake aur ga.ndhake vyatirek ( – bhed, bhinnatA) hai. ras j~nAn nahI.n hai, kyo.nki ras (pudgaladravyakA guN hai,) achetan hai; isaliye j~nAnake aur rasake vyatirek hai. sparsha j~nAn nahI.n hai, kyo.nki sparsha (pudgaladravyakA guN hai,) achetan hai; isaliye j~nAnake aur sparshake vyatirek hai. karma j~nAn nahI.n hai, kyo.nki karma achetan hai; isaliye j~nAnake aur karmake vyatirek hai. dharma ( – dharmadravya) j~nAn nahI.n hai, kyo.nki dharma achetan hai; isaliye j~nAnake aur dharmake vyatirek hai. adharma ( – adharmadravya) j~nAn nahI.n hai, kyo.nki adharma achetan hai; isaliye j~nAnake aur adharmake vyatirek hai. kAl ( – kAladravya) j~nAn nahI.n hai,
Page 573 of 642
PDF/HTML Page 606 of 675
single page version
j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnAdhyavasAnayorvyatirekaH . ityeva.n j~nAnasya sarvairev paradravyaiH sah vyatireko nishchayasAdhito draShTavyaH .
ath jIv evaiko j~nAna.n, chetanatvAt; tato j~nAnajIvayorevAvyatirekaH . na cha jIvasya svaya.n j~nAnatvAttato vyatirekaH kashchanApi sha.nk nIyaH . eva.n tu sati j~nAnamev samyagdraShTiH, j~nAnamev sa.nyamaH, j~nAnamevA.ngapUrvarUpa.n sUtra.n, j~nAnamev dharmAdharmau, j~nAnamev pravrajyeti j~nAnasya jIvaparyAyairapi sahAvyatireko nishchayasAdhito draShTavyaH .
athaiva.n sarvaparadravyavyatirekeN sarvadarshanAdijIvasvabhAvAvyatirekeN vA ativyAptimavyApti.n cha pariharamANamanAdivibhramamUla.n dharmAdharmarUpa.n parasamayamudvamya svayamev pravrajyArUpamApadya darshanaj~nAn- chAritrasthitirUpa.n svasamayamavApya mokShamArgamAtmanyev pariNata.n kR^itvA samavAptasampUrNavij~nAnaghanasvabhAva.n kyo.nki kAl achetan hai; isaliye j~nAnake aur kAlake vyatirek hai. AkAsh ( – AkAshadravya) j~nAn nahI.n hai, kyo.nki AkAsh achetan hai; isaliye j~nAnake aur AkAshake vyatirek hai. adhyavasAn j~nAn nahI.n hai, kyo.nki adhyavasAn achetan hai; isaliye j~nAnake aur (karmodayakI pravR^ittirUp) adhyavasAnake vyatirek hai. isaprakAr yo.n j~nAnakA samasta paradravyo.nke sAth vyatirek nishchayasAdhit dekhanA chAhie (arthAt nishchayase siddha huA samajhanA — anubhav karanA chAhie).
ab, jIv hI ek j~nAn hai, kyo.nki jIv chetan hai; isaliye j~nAnake aur jIvake avyatirek ( – abhed) hai. aur j~nAnakA jIvake sAth vyatirek ki.nchitmAtra bhI sha.nkA karane yogya nahI.n hai (arthAt j~nAnakI jIvase bhinnatA hogI aisI jarA bhI sha.nkA karane yogya nahI.n hai), kyo.nki jIv svaya.n hI j~nAn hai. aisA (j~nAn jIvase abhinna) honese, j~nAn hI samyagdR^iShTi hai, j~nAn hI sa.nyam hai, j~nAn hI a.ngapUrvarUp sUtra hai, j~nAn hI dharma-adharma (arthAt puNya-pAp) hai, j~nAn hI pravrajyA ( – dIkShA, nishchayachAritra) hai — isaprakAr j~nAnakA jIvaparyAyo.nke sAth bhI avyatirek nishchayasAdhit dekhanA (arthAt nishchay dvArA siddha huA samajhanA — anubhav karanA) chAhie.
ab, isaprakAr sarva paradravyo.nke sAth vyatirekake dvArA aur sarva darshanAdi jIvasvabhAvo.nke sAth avyatirekake dvArA ativyAptiko aur avyAptiko dUr karatA huA, anAdi vibhram jisakA mUl hai aise dharma-adharmarUp (puNya-pAparUp, shubh-ashubharUp,) parasamayako dUr karake, svaya.n hI pravrajyArUpako prApta karake (arthAt svaya.n hI nishchayachAritrarUp dIkShAbhAvako prApta karake), darshan-j~nAn-chAritrame.n sthitirUp svasamayako prApta karake, mokShamArgako apaneme.n hI pariNat karake, jisane sampUrNa vij~nAnaghanasvabhAvako prApta kiyA hai aisA, tyAgagrahaNase rahit, sAkShAt samayasArabhUt paramArtharUp shuddhaj~nAn ek avasthit
Page 574 of 642
PDF/HTML Page 607 of 675
single page version
hAnopAdAnashUnya.n sAkShAtsamayasArabhUta.n paramArtharUpa.n shuddha.n j~nAnamekamavasthita.n draShTavyam . ( – nishchal) dekhanA (arthAt pratyakSha svasa.nvedanase anubhav karanA) chAhie.
bhAvArtha : — yahA.N j~nAnako samasta paradravyo.nse bhinna aur apanI paryAyo.nse abhinna batAyA hai, isalie ativyApti aur avyApti nAmak lakShaN-doSh dUr ho gaye. AtmAkA lakShaN upayog hai, aur upayogame.n j~nAn pradhAn hai; vah (j~nAn) anya achetan dravyo.nme.n nahI.n hai, isaliye vah ativyAptivAlA nahI.n hai, aur apanI sarva avasthAo.nme.n hai; isalie avyAptivAlA nahI.n hai. isaprakAr j~nAnalakShaN kahanese ativyApti aur avyApti doSh nahI.n Ate.
yahA.N j~nAnako hI pradhAn karake AtmAkA adhikAr hai, kyo.nki j~nAnalakShaNase hI AtmA sarva paradravyo.nse bhinna anubhavagochar hotA hai. yadyapi AtmAme.n ananta dharma hai.n, tathApi uname.nse kitane hI to Chadmasthake anubhavagochar hI nahI.n hai.n. un dharmo.nke kahanese Chadmastha j~nAnI AtmAko kaise pahichAn sakatA hai ? aur kitane hI dharma anubhavagochar hai.n, parantu uname.nse kitane hI to — astitva, vastutva, prameyatva Adi to — anya dravyo.nke sAth sAmAnya arthAt samAn hI hai.n, isaliye unake kahanese pR^ithak AtmA nahI.n jAnA jA sakatA, aur kitane hI (dharma) paradravyake nimittase huye hai.n unhe.n kahanese paramArthabhUt AtmAkA shuddha svarUp kaise jAnA jA sakatA hai ? isalie j~nAnake kahanese hI Chadmastha j~nAnI AtmAko pahichAn sakatA hai.
yahA.N j~nAnako AtmAkA lakShaN kahA hai itanA hI nahI.n, kintu j~nAnako hI AtmA kahA hai; kyo.nki abhedavivakShAme.n guNaguNIkA abhed honese, j~nAn hai so hI AtmA hai. abhedavivakShAme.n chAhe j~nAn kaho yA AtmA — koI virodh nahI.n hai; isaliye yahA.N j~nAn kahanese AtmA hI samajhanA chAhie.
TIkAme.n antame.n yah kahA gayA hai ki — jo, apaneme.n anAdi aj~nAnase honevAlI shubhAshubh upayogarUp parasamayakI pravR^ittiko dUr karake, samyagdarshan-j~nAn-chAritrame.n pravR^ittirUp svasamayako prApta karake, aise svasamayarUp pariNamanasvarUp mokShamArgame.n apaneko pariNamit karake, sampUrNavij~nAnaghanasvabhAvako prApta huA hai, aur jisame.n koI tyAg-grahaN nahI.n hai, aise sAkShAt samayasArasvarUp, paramArthabhUt, nishchal rahA huA, shuddha, pUrNa j~nAnako (pUrNa Atmadravyako) dekhanA chAhie. yahA.N ‘dekhanA’ tIn prakArase samajhanA chAhie. (1) shuddhanayakA j~nAn karake pUrNa j~nAnakA shraddhAn karanA so pratham prakArakA dekhanA hai. vah avirat Adi avasthAme.n bhI hotA hai. (2) j~nAn-shraddhAn honeke bAd bAhya sarva parigrahakA tyAg karake usakA ( – pUrNa j~nAnakA) abhyAs karanA, upayogako j~nAname.n hI sthir karanA, jaisA shuddhanayase
Page 575 of 642
PDF/HTML Page 608 of 675
single page version
mAdAnojjhanashUnyametadamala.n j~nAna.n tathAvasthitam .
shuddhaj~nAnaghano yathA.asya mahimA nityoditastiShThati ..235..
apane svarUpako siddha samAn jAnA-shraddhAn kiyA thA vaisA hI dhyAname.n lekar chittako ekAgra – sthir karanA, aur punaH punaH usIkA abhyAs karanA, so dUsare prakArakA dekhanA hai. isaprakArakA dekhanA apramattadashAme.n hotA hai. jahA.N tak us prakArake abhyAsase kevalaj~nAn utpanna na ho vahA.N tak aisA abhyAs nirantar rahatA hai. yah, dekhanekA dUsarA prakAr huA. yahA.N tak to pUrNa j~nAnakA shuddhanayake Ashrayase parokSha dekhanA hai. aur (3) jab kevalaj~nAn utpanna hotA hai tab sAkShAt dekhanA hai, so yah tIsare prakArakA dekhanA hai. us sthitime.n j~nAn sarva vibhAvo.nse rahit hotA huA sabakA j~nAtA-draShTA hai, isalie yah tIsare prakArakA dekhanA pUrNa j~nAnakA pratyakSha dekhanA hai..390 se 404..
shlokArtha : — [anyebhyaH vyatiriktam ] anya dravyo.nse bhinna, [Atma-niyata.n ] apaneme.n hI niyat, [pR^ithak-vastutAm-bibhrat ] pR^ithak vastutvako dhAraN karatA huA ( — vastukA svarUp sAmAnyavisheShAtmak honese svaya.n bhI sAmAnyavisheShAtmakatAko dhAraN karatA huA), [AdAn-ujjhan-shUnyam ] grahaNatyAgase rahit, [etat amala.n j~nAna.n ] yah amal ( – rAgAdik malase rahit) j~nAn [tathA-avasthitam yathA ] isaprakAr avasthit ( – nishchal) anubhavame.n AtA hai ki jaise [madhya-Adi-a.nt-vibhAg-mukta-sahaj-sphAr-prabhA-bhAsuraH asya shuddha-j~nAn-ghanaH mahimA ] Adi-madhya-antarUp vibhAgo.nse rahit aisI sahaj phai lI huI prabhAke dvArA dedIpyamAn aisI usakI shuddhaj~nAnaghanasvarUp mahimA [nitya-uditaH-tiShThati ] nitya-udit rahe ( — shuddha j~nAnakI pu.njarUp mahimA sadA udayamAn rahe).
bhAvArtha : — j~nAnakA pUrNa rUp sabako jAnanA hai. vah jab pragaT hotA hai tab sarva visheShaNo.nse sahit pragaT hotA hai; isalie usakI mahimAko koI bigA.D.h.h nahI.n sakatA, vah sadA udit rahatI hai.235.
‘aise j~nAnasvarUp AtmAkA AtmAme.n dhAraN karanA so yahI grahaN karane yogya sab kuCh grahaN kiyA aur tyAgane yogya sab kuCh tyAg kiyA hai’ — is arthakA kAvya kahate hai.n : —
Page 576 of 642
PDF/HTML Page 609 of 675
single page version
tathAttamAdeyamasheShatastat .
pUrNasya sandhAraNamAtmanIh ..236..
shlokArtha : — [sa.nhR^it-sarva-shakteH pUrNasya AtmanaH ] jisane sarva shaktiyo.nko sameT liyA hai ( – apaneme.n lIn kar liyA hai) aise pUrNa AtmAkA [Atmani ih ] AtmAme.n [yat sandhAraNam ] dhAraN karanA [tat unmochyam asheShataH unmuktam ] vahI Cho.Dne yogya sab kuCh Cho.DA hai [tathA ] aur [Adeyam tat asheShataH Attam ] grahaN karane yogya sab grahaN kiyA hai.
bhAvArtha : — pUrNaj~nAnasvarUp, sarva shaktiyo.nkA samUharUp jo AtmA hai use AtmAme.n dhAraN kar rakhanA so yahI, jo kuCh tyAgane yogya thA us sabako tyAg diyA aur grahaN karane yogya jo kuCh thA use grahaN kiyA hai. yahI kR^itakR^ityatA hai.236.
shlokArtha : — [eva.n j~nAnam paradravyAt vyatirikta.n avasthitam ] isaprakAr (pUrvokta rItise) j~nAn paradravyase pR^ithak avasthit ( – nishchal rahA huA) hai; [tat AhAraka.n katham syAt yen asya dehaH sha.nkyate ] vah (j~nAn) AhArak (arthAt karma-nokarmarUp AhAr karanevAlA) kaise ho sakatA hai ki jisase usake dehakI sha.nkA kI jA sake ? (j~nAnake deh ho hI nahI.n sakatI, kyo.nki usake karma-nokarmarUp AhAr hI nahI.n hai.).237.
Page 577 of 642
PDF/HTML Page 610 of 675
single page version
gAthArtha : — [evam ] isaprakAr [yasya AtmA ] jisakA AtmA [amUrtaH ] amUrtik hai [saH khalu ] vah vAstavame.n [AhArakaH na bhavati ] AhArak nahI.n hai; [AhAraH khalu ] AhAr to [mUrtaH ] mUrtik hai, [yasmAt ] kyo.nki [saH tu pudgalamayaH ] vah pudgalamay hai.
[yat paradravyam ] jo paradravya hai [na api shakyate grahItu.n yat ] vah grahaN nahI.n kiyA jA sakatA [na vimoktu.n yat cha ] aur Cho.DA nahI.n jA sakatA; [saH kaH api cha ] aisA hI koI [tasya ] usakA ( – AtmAkA) [prAyogikaH vA api vaisrasaH guNaH ] prAyogik tathA vaisrasik guN hai.
[tasmAt tu ] isaliye [yaH vishuddhaH chetayitA ] jo vishuddha AtmA hai [saH ] vah [jIvAjIvayoH dravyayoH ] jIv aur ajIv dravyo.nme.n ( – paradravyo.nme.n) [ki.nchit na ev gR^ihNAti ] kuCh bhI grahaN nahI.n karatA [ki.nchit api na ev vimu~nchati ] tathA kuCh bhI tyAg nahI.n karatA.
Page 578 of 642
PDF/HTML Page 611 of 675
single page version
j~nAna.n hi paradravya.n ki.nchidapi na gR^ihNAti na mu.nchati cha, prAyogikaguNasAmarthyAt vaisrasikaguNasAmarthyAdvA j~nAnen paradravyasya gR^ihItu.n moktu.n chAshakyatvAt . paradravya.n cha na j~nAnasyAmUrtAtmadravyasya mUrtapudgaladravyatvAdAhAraH . tato j~nAna.n nAhAraka.n bhavati . ato j~nAnasya deho na sha.nk nIyaH .
TIkA : — j~nAn paradravyako ki.nchitmAtra bhI na to grahaN karatA hai aur na Cho.DtA hai, kyo.nki prAyogik (arthAt par nimittase utpanna) guNakI sAmarthyase tathA vaisrasik (arthAt svAbhAvik) guNakI sAmarthyase j~nAnake dvArA paradravyakA grahaN tathA tyAg karanA ashakya hai. aur, (karma-nokarmAdirUp) paradravya j~nAnakA — amUrtik AtmadravyakA — AhAr nahI.n hai, kyo.nki vah mUrtik pudgaladravya hai; (amUrtikake mUrtik AhAr nahI.n hotA). isaliye j~nAn AhArak nahI.n hai. isaliye j~nAnake dehakI sha.nkA na karanI chAhie.
(yahA.N ‘j~nAn’ se ‘AtmA’ samajhanA chAhie; kyo.nki, abhed vivakShAse lakShaName.n hI lakShyakA vyavahAr kiyA jAtA hai. is nyAyase TIkAkAr AchAryadev AtmAko j~nAn hI kahate Aye hai.n.)
bhAvArtha : — j~nAnasvarUp AtmA amUrtik hai aur AhAr to karma-nokarmarUp pudgalamay mUrtik hai; isalie paramArthataH AtmAke pudgalamay AhAr nahI.n hai. aur AtmAkA aisA hI svabhAv hai ki vah paradravyako kadApi grahaN nahI.n karatA; — svabhAvarUp pariNamit ho yA vibhAvarUp pariNamit ho, — apane hI pariNAmakA grahaN-tyAg hotA hai, paradravyakA grahaN-tyAg to ki.nchitmAtra bhI nahI.n hotA.
chihna) mokShakA kAraN nahI.n hai — is arthakA, AgAmI gAthAo.nkA sUchak kAvya kahate hai.nH —
shlokArtha : — [eva.n shuddhasya j~nAnasya dehaH ev na vidyate ] isaprakAr shuddhaj~nAnake deh hI nahI.n hai; [tataH j~nAtuH dehamaya.n li~N.hga.n mokShakAraNam na ] isalie j~nAtAko dehamay chihna mokShakA kAraN nahI.n hai.238.
Page 579 of 642
PDF/HTML Page 612 of 675
single page version
kechiddravyali.ngamaj~nAnen mokShamArga.n manyamAnAH santo mohen dravyali.ngamevopAdadate . tadanupapannam; sarveShAmev bhagavatAmarhaddevAnA.n, shuddhaj~nAnamayatve sati dravyali.ngAshrayabhUt-
gAthArtha : — [bahuprakArANi ] bahut prakArake [pAShaNDili~N.hgAni vA ] munili.ngo.nko [gR^ihIli~N.hgAni vA ] athavA gR^ihIli.ngo.nko [gR^ihItvA ] grahaN karake [mUDhAH ] mUDh (aj~nAnI) jan [vadanti ] yah kahate hai.n ki [ida.n li~N.hgam ] yah (bAhya) li.ng [mokShamArgaH iti ] mokShamArga hai.
[tu ] parantu [li~N.hga.n ] li.ng [mokShamArgaH na bhavati ] mokShamArga nahI.n hai; [yat ] kyo.nki [arhantaH ] arhantadev [dehanirmamAH ] dehake prati nirmam vartate hue [li~N.hga.n muktvA ] li.ngako Cho.Dkar [darshanaj~nAnachAritrANi sevante ] darshan-j~nAn-chAritrakA hI sevan karate hai.n.
TIkA : — kitane hI log aj~nAnase dravyali.ngako mokShamArga mAnate hue mohase dravyali.ngako hI grahaN karate hai.n. yah ( – dravyali.ngako mokShamArga mAnakar grahaN karanA so) anupapanna arthAt ayukta hai; kyo.nki sabhI bhagavAn arhantadevo.nke, shuddhaj~nAnamayatA honese dravyali.ngake AshrayabhUt sharIrake
Page 580 of 642
PDF/HTML Page 613 of 675
single page version
sharIramamakAratyAgAt, tadAshritadravyali.ngatyAgen darshanaj~nAnachAritrANA.n mokShamArgatvenopAsanasya darshanAt .
na khalu dravyali.ng mokShamArgaH, sharIrAshritatve sati paradravyatvAt . darshanaj~nAnachAritrANyev mokShamArgaH, AtmAshritatve sati svadravyatvAt . mamatvakA tyAg hotA hai isaliye, sharIrAshrit dravyali.ngake tyAgase darshanaj~nAnachAritrakI mokShamArgarUpase upAsanA dekhI jAtI hai (arthAt ve sharIrAshrit dravyali.ngakA tyAg karake darshanaj~nAnachAritrako mokShamArgake rUpame.n sevan karate hue dekhe jAte hai.n).
bhAvArtha : — yadi dehamay dravyali.ng mokShakA kAraN hotA to arhantadev Adi dehakA mamatva Cho.Dkar darshan-j~nAn-chAritrakA sevan kyo.n karate ? dravyali.ngase hI mokSha prApta kar lete ! isase yah nishchay huA ki — dehamay li.ng mokShamArga nahI.n hai, paramArthataH darshanaj~nAnachAritrarUp AtmA hI mokShakA mArga hai..408-409..
ab, yahI siddha karate hai.n (arthAt dravyali.ng mokShamArga nahI.n hai, darshan-j~nAn-chAritra hI mokShamArga hai — yah siddha karate hai.n) : —
gAthArtha : — [pAShaNDigR^ihimayAni li~N.hgAni ] muniyo.n aur gR^ihasthake li.ng ( – chihna) [eShaH ] yah [mokShamArgaH na api ] mokShamArga nahI.n hai; [darshanaj~nAnachAritrANi ] darshan – j~nAn – chAritrako [jinAH ] jinadev [mokShamArga.n bruvanti ] mokShamArga kahate hai.n.
TIkA : — dravyali.ng vAstavame.n mokShamArga nahI.n hai, kyo.nki vah (dravyali.ng) sharIrAshrit honese paradravya hai. darshan-j~nAn-chAritra hI mokShamArga hai, kyo.nki ve AtmAshrit honese svadravya hai.n.
Page 581 of 642
PDF/HTML Page 614 of 675
single page version
yato dravyali.ng na mokShamArgaH, tataH samastamapi dravyali.nga.n tyaktvA darshanaj~nAnachAritreShvev, mokShamArgatvAt, AtmA yokta vya iti sUtrAnumatiH .
bhAvArtha : — jo mokSha hai so sarva karmoke abhAvarUp AtmapariNAm ( – AtmAke pariNAm) hai.n, isaliye usakA kAraN bhI AtmapariNAm hI honA chAhie. darshan-j~nAn-chAritra AtmAke pariNAm hai.n; isaliye nishchayase vahI mokShakA mArga hai. jo li.ng hai so dehamay hai; aur jo deh hai vah pudgaladravyamay hai; isaliye AtmAke liye deh mokShamArga nahI.n hai. paramArthase anya dravyako anya dravya kuCh nahI.n karatA aisA niyam hai..410..
jab ki aisA hai (arthAt yadi dravyali.ng mokShamArga nahI.n hai aur darshanaj~nAnachAritra hI mokShamArga hai) to isaprakAr (nimnaprakAr) se karanA chAhie — yah upadesh haiH —
gAthArtha : — [tasmAt ] isaliye [sAgAraiH ] sAgAro.n dvArA ( – gR^ihastho.n dvArA) [anagArakaiH vA ] athavA aNagAro.nke dvArA ( – muniyo.nke dvArA) [gR^ihItAni ] grahaN kiye gaye [li~N.hgAni ] li.ngo.nko [jahitvA ] Cho.Dkar, [darshanaj~nAnachAritre ] darshanaj~nAnachAritrame.n — [mokShapathe ] jo ki mokShamArga hai usame.n — [AtmAna.n yu.nkShva ] tU AtmAko lagA.
TIkA : — kyo.nki dravyali.ng mokShamArga nahI.n hai, isalie samasta dravyali.ngakA tyAg karake darshanaj~nAnachAritrame.n hI, vah (darshanaj~nAnachAritra) mokShamArga honese, AtmAko lagAnA yogya hai — aisI sUtrakI anumati hai.
bhAvArtha : — yahA.N dravyali.ngako Cho.Dkar AtmAko darshanaj~nAnachAritrame.n lagAnekA vachan hai vah sAmAnya paramArtha vachan hai. koI yah samajhegA ki yah muni-shrAvakake vrato.nke Chu.DAnekA upadesh hai. parantu aisA nahI.n hai. jo mAtra dravyali.ngako hI mokShamArga jAnakar vesh dhAraN karate hai.n, unhe.n
Page 582 of 642
PDF/HTML Page 615 of 675
single page version
Asa.nsArAtparadravye rAgadveShAdau nityamev svapraj~nAdoSheNAvatiShThamAnamapi, svapraj~nAguNenaiv tato dravyali.ngakA pakSha Chu.DAnekA upadesh diyA hai ki — bhekhamAtrase (veshamAtrase, bAhyavratamAtrase) mokSha nahI.n hotA. paramArtha mokShamArga to AtmAke pariNAm jo darshan-j~nAn-chAritra hai.n vahI hai. vyavahAr AchArasUtrake kathanAnusAr jo muni-shrAvakake bAhya vrat hai.n, ve vyavahArase nishchayamokShamArgake sAdhak hai.n; un vrato.nko yahA.N nahI.n Chu.DAyA hai, kintu yah kahA hai ki un vrato.nkA bhI mamatva Cho.Dkar paramArtha mokShamArgame.n laganese mokSha hotA hai, keval veshamAtrase – vratamAtrase mokSha nahI.n hotA..411..
shlokArtha : — [AtmanaH tattvam darshan-j~nAn-chAritra-tray-AtmA ] AtmAkA tattva darshanaj~nAnachAritratrayAtmak hai (arthAt AtmAkA yathArtha rUp darshan, j~nAn aur chAritrake trikasvarUp hai); [mumukShuNA mokShamArgaH ekaH ev sadA sevyaH ] isaliye mokShake ichChuk puruShako (yah darshanaj~nAnachAritrasvarUp) mokShamArga ek hI sadA sevan karane yogya hai.239.
gAthArtha : — (he bhavya !) [mokShapathe ] tU mokShamArgame.n [AtmAna.n sthApay ] apane AtmAko sthApit kar, [ta.n cha ev dhyAyasva ] usIkA dhyAn kar, [ta.n chetayasva ] usIko chet – anubhav kar [tatra ev nitya.n vihar ] aur usIme.n nirantar vihAr kar; [anyadravyeShu mA vihArShIH ] anya dravyo.nme.n vihAr mat kar.
Page 583 of 642
PDF/HTML Page 616 of 675
single page version
vyAvartya darshanaj~nAnachAritreShu nityamevAvasthApayAtinishchalamAtmAna.n; tathA samastachintAntar- nirodhenAtyantamekAgro bhUtvA darshanaj~nAnachAritrANyev dhyAyasva; tathA sakalakarmakarmaphalachetanAsa.nnyAsen shuddhaj~nAnachetanAmayo bhUtvA darshanaj~nAnachAritrANyev chetayasva; tathA dravyasvabhAvavashataH pratikShaN- vijR^imbhamANapariNAmatayA tanmayapariNAmo bhUtvA darshanaj~nAnachAritreShvev vihar; tathA j~nAnarUp- mekamevAchalitamavalambamAno j~neyarUpeNopAdhitayA sarvat ev pradhAvatsvapi paradravyeShu sarveShvapi manAgapi mA vihArShIH
so.avashya.n samayasya sAramachirAnnityodaya.n vindati ..240..
samasta anya chintAke nirodh dvArA atyanta ekAgra hokar darshan-j~nAn-chAritrakA hI dhyAn kar; tathA
samasta karmachetanA aur karmaphalachetanAke tyAg dvArA shuddhaj~nAnachetanAmay hokar darshan-j~nAn-chAritrako
hI chet — anubhav kar; tathA dravyake svabhAvake vashase (apaneko) pratikShaN jo pariNAm utpanna
avalamban karatA huA, jo j~neyarUp honese upAdhisvarUp hai.n aise sarva orase phai late hue samasta
paradravyo.nme.n ki.nchit mAtra bhI vihAr mat kar.
bhAvArtha : — paramArtharUp AtmAke pariNAm darshan-j~nAn-chAritra hai.n; vahI mokShamArga hai. usIme.n ( – darshanaj~nAnachAritrame.n hI) AtmAko sthApit karanA chAhie, usIkA dhyAn karanA chAhie, usIkA anubhav karanA chAhie aur usIme.n vihAr (pravartan) karanA chAhie, anya dravyo.nme.n pravartan nahI.n karanA chAhie. yahA.N paramArthase yahI upadesh hai ki — nishchay mokShamArgakA sevan karanA chAhie, mAtra vyavahArame.n hI mU.Dh.h.h nahI.n rahanA chAhie..412..
shlokArtha : — [dR^ig-j~napti-vR^itti-AtmakaH yaH eShaH ekaH niyataH mokShapathaH ] darshanaj~nAn- chAritrasvarUp jo yah ek niyat mokShamArga hai, [tatra ev yaH sthitim eti ] usIme.n jo puruSh sthiti
Page 584 of 642
PDF/HTML Page 617 of 675
single page version
li.nge dravyamaye vahanti mamatA.n tattvAvabodhachyutAH .
prAgbhAra.n samayasya sAramamala.n nAdyApi pashyanti te ..241..
prApta karatA hai arthAt sthit rahatA hai, [tam anisha.n dhyAyet ] usIkA nirantar dhyAn karatA hai, [ta.n chetati ] usIko chetatA hai — usIkA anubhav karatA hai, [cha dravyAntarANi aspR^ishan tasmin ev nirantara.n viharati ] aur anya dravyo.nko sparsha na karatA huA usIme.n nirantar vihAr karatA hai [saH nitya-udaya.n samayasya sAram achirAt avashya.n vindati ] vah puruSh, jisakA uday nitya rahatA hai aise samayake sArako (arthAt paramAtmAke rUpako) alpa kAlame.n hI avashya prApta karatA hai arthAt usakA anubhav karatA hai.
bhAvArtha : — nishchayamokShamArgake sevanase alpa kAlame.n hI mokShakI prApti hotI hai, yah niyam hai.240.
‘jo dravyali.ngako hI mokShamArga mAnakar usame.n mamatva rakhate hai.n, unho.nne samayasArako arthAt shuddha AtmAko nahI.n jAnA’ — isaprakAr gAthA dvArA kahate hai.n.
shlokArtha : — [ye tu ena.n parihR^itya sa.nvR^iti-path-prasthApiten AtmanA dravyamaye li.n~N.hge mamatA.n vahanti ] jo puruSh is pUrvokta paramArthasvarUp mokShamArgako Cho.Dkar vyavahAramokShamArgame.n sthApit apane AtmAke dvArA dravyamay li.ngame.n mamatA karate hai.n (arthAt yah mAnate hai.n ki yah dravyali.ng hI hame.n mokSha prApta karA degA), [te tattva-avabodh-chyutAH adya api samayasya sAram na pashyanti ] ve puruSh tattvake yathArtha j~nAnase rahit hote hue abhI tak samayake sArako (arthAt shuddha AtmAko) nahI.n dekhate — anubhav nahI.n karate. vah samayasAr arthAt shuddhAtmA kaisA hai ? [nitya-udyotam ] nitya prakAshamAn hai (arthAt koI pratipakShI hokar usake udayakA nAsh nahI.n kar sakatA), [akhaNDam ] akhaNDa hai (arthAt jisame.n anya j~ney Adike nimitta khaNDa nahI.n hote), [ekam ] ek hai (arthAt paryAyo.nse anek avasthArUp hone par bhI jo ekarUpatvako nahI.n Cho.DtA), [atul-Aloka.n ] atul ( – upamArahit) prakAshavAlA hai, (kyo.nki j~nAnaprakAshako sUryAdike prakAshakI upamA nahI.n dI jA sakatI), [svabhAv-prabhA-prAgbhAra.n ] svabhAvaprabhAkA pu.nj hai (arthAt chaitanyaprakAshakA samUharUp hai), [amala.n ] amal hai (arthAt rAgAdi-vikArarUpI malase rahit hai).
Page 585 of 642
PDF/HTML Page 618 of 675
single page version
ye khalu shramaNo.aha.n shramaNopAsako.ahamiti dravyali.ngamamakAreN mithyAha.nkAra.n kurvanti, te.anAdirUDhavyavahAramUDhAH prauDhaviveka.n nishchayamanArUDhAH paramArthasatya.n bhagavanta.n samayasAra.n na pashyanti .
(isaprakAr, jo dravyali.ngame.n mamatva karate hai.n unhe nishchay-kAraNasamayasArakA anubhav nahI.n hai; tab phi ra unako kAryasamayasArakI prApti kahA.Nse hogI ?).241.
gAthArtha : — [ye ] jo [bahuprakAreShu ] bahut prakArake [pAShaNDili~N.hgeShu vA ] munili.ngo.nme.n [gR^ihili~N.hgeShu vA ] athavA gR^ihasthali.ngo.nme.n [mamatva.n kurvanti ] mamatA karate hai.n (arthAt yah mAnate hai.n ki yah dravyali.ng hI mokShakA dAtA hai), [taiH samayasAraH na j~nAtaH ] unho.nne samayasArako nahI.n jAnA.
TIkA : — jo vAstavame.n ‘mai.n shramaN hU.N, mai.n shramaNopAsak ( – shrAvak) hU.N’ isaprakAr dravyali.ngame.n mamatvabhAvake dvArA mithyA aha.nkAr karate hai.n, ve anAdirU.Dh.h.h (anAdikAlase samAgat) vyavahArame.n mU.Dh.h.h (mohI) hote hue, prau.Dh.h.h vivekavAle nishchay ( – nishchayanay) par ArU.Dh.h.h na hote hue, paramArthasatya ( – jo paramArthase satyArtha hai aise) bhagavAn samayasArako nahI.n dekhate — anubhav nahI.n karate.
bhAvArtha : — anAdikAlIn paradravyake sa.nyogase honevAle vyavahAr hI me.n jo puruSh mU.Dh.h.h arthAt mohit hai.n, ve yah mAnate hai.n ki ‘yah bAhya mahAvratAdirUp vesh hI hame.n mokSha prApta karA degA’, parantu jisase bhedaj~nAn hotA hai aise nishchayako ve nahI.n jAnate. aise puruSh satyArtha, paramAtmarUp, shuddhaj~nAnamay samayasArako nahI.n dekhate..413..
Page 586 of 642
PDF/HTML Page 619 of 675
single page version
(svAgatA) dravyali.ngamamakAramIlitai- drarshyate samayasAr ev na . dravyali.ngamih yatkilAnyato j~nAnamekamidamev hi svataH ..243..
shlokArtha : — [vyavahAr-vimUDh-dR^iShTayaH janAH paramArtha no kalayanti ] jinakI dR^iShTi (buddhi) vyavahArame.n hI mohit hai aise puruSh paramArthako nahI.n jAnate, [ih tuSh-bodh-vimugdha- buddhayaH tuSha.n kalayanti, na taNDulam ] jaise jagatame.n jinakI buddhi tuShake j~nAname.n hI mohit hai ( – mohako prApta huI hai) aise puruSh tuShako hI jAnate hai.n, ta.ndul ( – chAval) ko nahI.n jAnate.
bhAvArtha : — jo dhAnake Chilako.n par hI mohit ho rahe hai.n, unhI.nko kUTate rahate hai.n, unho.nne chAvalo.nko jAnA hI nahI.n hai; isIprakAr jo dravyali.ng Adi vyavahArame.n mugdha ho rahe hai.n (arthAt jo sharIrAdikI kriyAme.n mamatva kiyA karate hai.n), unho.nne shuddhAtmAnubhavanarUp paramArthako jAnA nahI.n hai; arthAt aise jIv sharIrAdi paradravyako hI AtmA jAnate hai.n, ve paramArtha AtmAke svarUpako jAnate hI nahI.n.242.
shlokArtha : — [dravyali~N.hga-mamakAr-mIlitaiH samayasAraH ev na dR^ishyate ] jo dravyali.ngame.n mamakArake dvArA a.ndh — vivek rahit hai.n, ve samayasArako hI nahI.n dekhate; [yat ih dravyali.ngam kil anyataH ] kyo.nki is jagatame.n dravyali.ng to vAstavame.n anya dravyase hotA hai, [idam j~nAnam ev hi ekam svataH ] mAtra yah j~nAn hI nijase (Atmadravyase) hotA hai.
bhAvArtha : — jo dravyali.ngame.n mamatvake dvArA a.ndh hai unhe.n shuddhAtmadravyakA anubhav hI nahI.n hai, kyo.nki ve vyavahArako hI paramArtha mAnate hai.n, isaliye paradravyako hI Atmadravya mAnate hai.n.243.
Page 587 of 642
PDF/HTML Page 620 of 675
single page version
yaH khalu shramaNashramaNopAsakabheden dvividha.n dravyali.nga.n.n bhavati mokShamArga iti prarUpaNaprakAraH sa kevala.n vyavahAr ev, na paramArthaH, tasya svayamashuddhadravyAnubhavanAtmakatve sati paramArthatvA- bhAvAt; yadev shramaNashramaNopAsakavikalpAtikrAnta.n drashij~naptipravR^ittavR^ittimAtra.n shuddhaj~nAnamevaikamiti nistuShasa.nchetana.n paramArthaH, tasyaiv svaya.n shuddhadravyAnubhavanAtmakatve sati paramArthatvAt . tato ye vyavahAramev paramArthabuddhayA chetayante, te samayasAramev na sa.nchetayante; ya ev paramArtha.n paramArthabuddhayA
‘vyavahAranay hI munili.ngako aur shrAvakali.ngako — dono.nko mokShamArga kahatA hai, nishchayanay kisI li.ngako mokShamArga nahI.n kahatA’ — yah gAthA dvArA kahate hai.n : —
gAthArtha : — [vyAvahArikaH nayaH punaH ] vyavahAranay [dve li~N.hge api ] dono.n li.ngo.nko [mokShapathe bhaNati ] mokShamArgame.n kahatA hai (arthAt vyavahAranay munili.ng aur gR^ihIli.ngako mokShamArga kahatA hai); [nishchayanayaH ] nishchayanay [sarvali~N.hgAni ] sabhI li.ngo.nko (arthAt kisI bhI li.ngako) [mokShapathe na ichChati ] mokShamArgame.n nahI.n mAnatA.
TIkA : — shramaN aur shramaNopAsakake bhedase do prakArake dravyali.ng mokShamArga hai.n — isaprakArakA jo prarUpaN-prakAr (arthAt isaprakArakI jo prarUpaNA) vah keval vyavahAr hI hai, paramArtha nahI.n, kyo.nki vah (prarUpaNA) svaya.n ashuddha dravyakI anubhavanasvarUp hai, isaliye usako paramArthatAkA abhAv hai; shramaN aur shramaNopAsakake bhedo.nse atikrAnta, darshanaj~nAname.n pravR^itta pariNatimAtra ( – mAtra darshan-j~nAname.n pravartit huI pariNatirUp) shuddha j~nAn hI ek hai — aisA jo niShtuSh ( – nirmal) anubhavan hI paramArtha hai, kyo.nki vah (anubhavan) svaya.n shuddha dravyakA anubhavanasvarUp honese usIke paramArthatva hai. isaliye jo vyavahArako hI paramArthabuddhise ( – paramArtha mAnakar) anubhav karate hai.n, ve samayasArakA hI anubhav nahI.n karate; jo paramArthako paramArthabuddhise anubhav karate