Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 396-414 ; Kalash: 235-243.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 31 of 34

 

Page 568 of 642
PDF/HTML Page 601 of 675
single page version

phAso Na havadi NANa.n jamhA phAso Na yANade ki.nchi .
tamhA aNNa.n NANa.n aNNa.n phAsa.n jiNA be.nti ..396..
kamma.n NANa.n Na havadi jamhA kamma.n Na yANade ki.nchi .
tamhA aNNa.n NANa.n aNNa.n kamma.n jiNA be.nti ..397..
dhammo NANa.n Na havadi jamhA dhammo Na yANade ki.nchi .
tamhA aNNa.n NANa.n aNNa.n dhamma.n jiNA be.nti ..398..
NANamadhammo Na havadi jamhAdhammo Na yANade ki.nchi .
tamhA aNNa.n NANa.n aNNamadhamma.n jiNA be.nti ..399..
kAlo NANa.n Na havadi jamhA kAlo Na yANade ki.nchi .
tamhA aNNa.n NANa.n aNNa.n kAla.n jiNA be.nti ..400..
AyAsa.n pi Na NANa.n jamhAyAsa.n Na yANade ki.nchi .
tamhAyAsa.n aNNa.n aNNa.n NANa.n jiNA be.nti ..401..
re ! sparsha hai nahi.n j~nAn, kyo.nki sparsha kuCh jAne nahI.n.
is hetuse hai j~nAn anya ru sparsha anyaprabhU kahe ..396..
re ! karma hai nahi.n j~nAn, kyo.nki karma kuCh jAne nahI.n.
is hetuse hai j~nAn anya ru karma anyajinavar kahe ..397..
re ! dharma nahi.n hai j~nAn, kyo.nki dharma kuCh jAne nahI.n.
is hetuse hai j~nAn anya ru dharma anyajinavar kahe ..398..
nahi.n hai adharma ju j~nAn, kyo.nki adharma kuCh jAne nahI.n.
is hetuse hai j~nAn anya adharma anyajinavar kahe ..399..
re ! kAl hai nahi.n j~nAn, kyo.nki kAl kuCh jAne nahI.n.
is hetuse hai j~nAn anya ru kAl anyaprabhU kahe ..400..
AkAsh hai nahi.n j~nAn, kyo.nki AkAsh kuCh jAne nahI.n.
is hetuse AkAsh anya ru j~nAn anyaprabhU kahe ..401..

Page 569 of 642
PDF/HTML Page 602 of 675
single page version

NajjhavasANa.n NANa.n ajjhavasANa.n achedaNa.n jamhA .
tamhA aNNa.n NANa.n ajjhavasANa.n tahA aNNa.n ..402..
jamhA jANadi Nichcha.n tamhA jIvo du jANago NANI .
NANa.n cha jANayAdo avvadiritta.n muNeyavva.n ..403..
NANa.n sammAdiTThi.n du sa.njama.n suttama.ngapuvvagaya.n .
dhammAdhamma.n cha tahA pavvajja.n abbhuva.nti buhA ..404..
shAstra.n j~nAna.n na bhavati yasmAchChAstra.n na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAnamanyachChAstra.n jinA bruvanti ..390..
shabdo j~nAna.n na bhavati yasmAchChabdo na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAnamanya.n shabda.n jinA bruvanti ..391..
rUpa.n j~nAna.n na bhavati yasmAdrUpa.n na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAnamanyadrUpa.n jinA bruvanti ..392..
72
re ! j~nAn adhyavasAn nahi.n, kyo.nki achetanarUp hai.
is hetuse hai j~nAn anya ru anya adhyavasAn hai ..402..
re ! sarvadA jAne hi isase jIv j~nAyak j~nAni hai.
aru j~nAn hai j~nAyakase avyatirikta yo.n j~nAtavya hai ..403..
samyaktva, aru sa.nyam, tathA pUrvA.ngagat sab sUtra jo.
dharmAdharam, dIkShA sabahi, budh puruSh mAne j~nAnako ..404..
gAthArtha :[shAstra.n ] shAstra [j~nAna.n na bhavati ] j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [shAstra.n
ki.nchit na jAnAti ] shAstra kuCh jAnatA nahI.n hai (vah ja.D.h.h hai), [tasmAt ] isaliye [j~nAnam
anyat ] j~nAn anya hai, [shAstra.n anyat ] shAstra anya hai[jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate
hai.n. [shabdaH j~nAna.n na bhavati ] shabda j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [shabdaH ki.nchit na jAnAti ]
shabda kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n anyat ] j~nAn anya hai, [shabda.n anya.n ] shabda
anya hai
[jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [rUpa.n j~nAna.n na bhavati ] rUp j~nAn nahI.n hai,

Page 570 of 642
PDF/HTML Page 603 of 675
single page version

varNo j~nAna.n na bhavati yasmAdvarNo na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAnamanya.n varNa.n jinA bruvanti ..393..
gandho j~nAn na bhavati yasmAdgandho na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAnamanya.n gandha.n jinA bruvanti ..394..
na rasastu bhavati j~nAna.n yasmAttu raso na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAna.n rasa.n chAnya.n jinA bruvanti ..395..
sparsho na bhavati j~nAna.n yasmAtsparsho na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAnamanya.n sparsha.n jinA bruvanti ..396..
karma j~nAna.n na bhavati yasmAtkarma na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAnamanyatkarma jinA bruvanti ..397..
dharmo j~nAna.n na bhavati yasmAddharmo na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAnamanya.n dharma.n jinA bruvanti ..398..
[yasmAt ] kyo.nki [rUpa.n ki.nchit na jAnAti ] rUp kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye
[j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [rUpa.n anyat ] rUp anya hai
[jinAH bruvanti ] aisA jinadev
kahate hai.n. [varNaH j~nAna.n na bhavati ] varNa j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [varNaH ki.nchit na jAnAti ]
varNa kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [varNa.n anya.n ] varNa
anya hai
[jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [ga.ndhaH j~nAna.n na bhavati ] ga.ndh j~nAn nahI.n hai,
[yasmAt ] kyo.nki [ga.ndhaH ki.nchit na jAnAti ] ga.ndh kuCh jAnatI nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye
[j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [ga.ndha.n anya.n ] ga.ndh anya hai
[jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate
hai.n. [rasaH tu j~nAna.n na bhavati ] ras j~nAn nahI.n hai, [yasmAt tu ] kyo.nki [rasaH ki.nchit na jAnAti ]
ras kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n anyat ] j~nAn anya hai [rasa.n cha anya.n ] aur
ras anya hai
[jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [sparshaH j~nAna.n na bhavati ] sparsha j~nAn nahI.n
hai, [yasmAt ] kyo.nki [sparshaH ki.nchit na jAnAti ] sparsha kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye
[j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [sparsha.n anya.n ] sparsha anya hai
[jinAH bruvanti ] aisA jinadev
kahate hai.n. [karma j~nAna.n na bhavati ] karma j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [karma ki.nchit na jAnAti ]
karma kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [karma anyat ]
karma anya hai
[jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [dharmaH j~nAna.n na bhavati ] dharma (arthAt

Page 571 of 642
PDF/HTML Page 604 of 675
single page version

j~nAnamadharmo na bhavati yasmAdadharmo na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAnamanyamadharma.n jinA bruvanti ..399..
kAlo j~nAna.n na bhavati yasmAtkAlo na jAnAti ki~nchit .
tasmAdanyajj~nAnamanya.n kAla.n jinA bruvanti ..400..
AkAshamapi na j~nAna.n yasmAdAkAsha.n na jAnAti ki~nchit .
tasmAdAkAshamanyadanyajj~nAna.n jinA bruvanti ..401..
nAdhyavasAna.n j~nAnamadhyavasAnamachetana.n yasmAt .
tasmAdanyajj~nAnamadhyavasAna.n tathAnyat ..402..
yasmAjjAnAti nitya.n tasmAjjIvastu j~nAyako j~nAnI .
j~nAna.n cha j~nAyakAdavyatirikta.n j~nAtavyam ..403..
dharmAstikAy) j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [dharmaH ki.nchit na jAnAti ] dharma kuCh jAnatA nahI.n
hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai, [dharma.n anya.n ] dharma anya hai
[jinAH
bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [adharmaH j~nAna.n na bhavati ] adharma (arthAt adharmAstikAy) j~nAn
nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [adharmaH ki.nchit na jAnAti ] adharma kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ]
isalie [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai.n, [adharma.n anyam ] adharma anya hai
[jinAH bruvanti ]
aisA jinadev kahate hai.n. [kAlaH j~nAna.n na bhavati ] kAl j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [kAlaH
ki.nchit na jAnAti ] kAl kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya
hai, [kAla.n anya.n ] kAl anya hai
[jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [AkAsham api
j~nAna.n na ] AkAsh bhI j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [AkAsha.n ki.nchit na jAnAti ] AkAsh
kuCh jAnatA nahI.n hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAna.n anyat ] j~nAn anya hai, [AkAsham anyat ]
AkAsh anya hai
[jinAH bruvanti ] aisA jinadev kahate hai.n. [adhyavasAna.n j~nAnam na ] adhyavasAn
j~nAn nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [adhyavasAnam achetana.n ] adhyavasAn achetan hai, [tasmAt ]
isaliye [j~nAnam anyat ] j~nAn anya hai [tathA adhyavasAna.n anyat ] tathA adhyavasAn anya hai (
aisA jinadev kahate hai.n).
[yasmAt ] kyo.nki [nitya.n jAnAti ] (jIv) nirantar jAnatA hai, [tasmAt ] isaliye
[j~nAyakaH jIvaH tu ] j~nAyak aisA jIv [j~nAnI ] j~nAnI (j~nAnavAlA, j~nAnasvarUp) hai, [j~nAna.n cha ]
aur j~nAn [j~nAyakAt avyatirikta.n ] j~nAyakase avyatirikta hai (‘abhinna’ hai, judA nahI.n)

Page 572 of 642
PDF/HTML Page 605 of 675
single page version

j~nAna.n samyagdraShTi.n tu sa.nyama.n sUtrama~N.hgapUrvagatam .
dharmAdharma.n cha tathA pravrajyAmabhyupayAnti budhAH ..404..
na shruta.n j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnashrutayorvyatirekaH . na shabdo j~nAnam-
chetanatvAt, tato j~nAnashabdayorvyatirekaH . na rUpa.n j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnarUpayorvyatirekaH .
na varNo j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnavarNayorvyatirekaH . na gandho j~nAnamachetanatvAt, tato
j~nAnagandhayorvyatirekaH . na raso j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnarasayorvyatirekaH . na sparsho
j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnasparshayorvyatirekaH . na karma j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAn-
karmaNorvyatirekaH . na dharmo j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnadharmayorvyatirekaH . nAdharmo
j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnAdharmayorvyatirekaH . na kAlo j~nAnamachetanatvAt, tato
j~nAnakAlayorvyatirekaH . nAkAsha.n j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnAkAshayorvyatirekaH . nAdhyavasAna.n
[j~nAtavyam ] aisA jAnanA chAhie.
[budhAH ] budh puruSh (arthAt j~nAnI jan) [j~nAna.n ] j~nAnako hI [samyagdR^iShTi.n tu ] samyagdR^iShTi,
[sa.nyama.n ] (j~nAnako hI) sa.nyam, [a.ngapUrvagatam sUtram ] a.ngapUrvagat sUtra, [dharmAdharma.n cha ] dharma-adharma
(puNya-pAp) [tathA pravrajyAm ] tathA dIkShA [abhyupayAnti ] mAnate hai.n
.
TIkA :shrut (arthAt vachanAtmak dravyashrut) j~nAn nahI.n hai, kyo.nki shrut achetan hai;
isaliye j~nAnake aur shrutake vyatirek (arthAt bhinnatA) hai. shabda j~nAn nahI.n hai, kyo.nki shabda
(pudgaladravyakI paryAy hai,) achetan hai; isaliye j~nAnake aur shabdake vyatirek (arthAt bhed) hai.
rUp j~nAn nahI.n hai, kyo.nki rUp (pudgaladravyakA guN hai,) achetan hai; isaliye j~nAnake aur rUpake
vyatirek hai (arthAt dono.n bhinna hai.n)
. varNa j~nAn nahI.n hai, kyo.nki varNa (pudgaladravyakA guN hai,)
achetan hai; isaliye j~nAnake aur varNake vyatirek hai (arthAt j~nAn anya hai, varNa anya hai). ga.ndh
j~nAn nahI.n hai, kyo.nki ga.ndh (pudgaladravyakA guN hai,) achetan hai; isaliye j~nAnake aur ga.ndhake
vyatirek (
bhed, bhinnatA) hai. ras j~nAn nahI.n hai, kyo.nki ras (pudgaladravyakA guN hai,) achetan
hai; isaliye j~nAnake aur rasake vyatirek hai. sparsha j~nAn nahI.n hai, kyo.nki sparsha (pudgaladravyakA
guN hai,) achetan hai; isaliye j~nAnake aur sparshake vyatirek hai. karma j~nAn nahI.n hai, kyo.nki karma
achetan hai; isaliye j~nAnake aur karmake vyatirek hai. dharma (dharmadravya) j~nAn nahI.n hai, kyo.nki dharma
achetan hai; isaliye j~nAnake aur dharmake vyatirek hai. adharma (adharmadravya) j~nAn nahI.n hai, kyo.nki
adharma achetan hai; isaliye j~nAnake aur adharmake vyatirek hai.
kAl (kAladravya) j~nAn nahI.n hai,

Page 573 of 642
PDF/HTML Page 606 of 675
single page version

j~nAnamachetanatvAt, tato j~nAnAdhyavasAnayorvyatirekaH . ityeva.n j~nAnasya sarvairev paradravyaiH sah vyatireko
nishchayasAdhito draShTavyaH .
ath jIv evaiko j~nAna.n, chetanatvAt; tato j~nAnajIvayorevAvyatirekaH . na cha jIvasya svaya.n
j~nAnatvAttato vyatirekaH kashchanApi sha.nk nIyaH . eva.n tu sati j~nAnamev samyagdraShTiH, j~nAnamev sa.nyamaH,
j~nAnamevA.ngapUrvarUpa.n sUtra.n, j~nAnamev dharmAdharmau, j~nAnamev pravrajyeti j~nAnasya jIvaparyAyairapi sahAvyatireko
nishchayasAdhito draShTavyaH
.
athaiva.n sarvaparadravyavyatirekeN sarvadarshanAdijIvasvabhAvAvyatirekeN vA ativyAptimavyApti.n cha
pariharamANamanAdivibhramamUla.n dharmAdharmarUpa.n parasamayamudvamya svayamev pravrajyArUpamApadya darshanaj~nAn-
chAritrasthitirUpa.n svasamayamavApya mokShamArgamAtmanyev pariNata.n kR^itvA samavAptasampUrNavij~nAnaghanasvabhAva.n
kyo.nki kAl achetan hai; isaliye j~nAnake aur kAlake vyatirek hai. AkAsh (AkAshadravya)
j~nAn nahI.n hai, kyo.nki AkAsh achetan hai; isaliye j~nAnake aur AkAshake vyatirek hai. adhyavasAn
j~nAn nahI.n hai, kyo.nki adhyavasAn achetan hai; isaliye j~nAnake aur (karmodayakI pravR^ittirUp)
adhyavasAnake vyatirek hai
. isaprakAr yo.n j~nAnakA samasta paradravyo.nke sAth vyatirek nishchayasAdhit
dekhanA chAhie (arthAt nishchayase siddha huA samajhanAanubhav karanA chAhie).
ab, jIv hI ek j~nAn hai, kyo.nki jIv chetan hai; isaliye j~nAnake aur jIvake avyatirek
(abhed) hai. aur j~nAnakA jIvake sAth vyatirek ki.nchitmAtra bhI sha.nkA karane yogya nahI.n hai
(arthAt j~nAnakI jIvase bhinnatA hogI aisI jarA bhI sha.nkA karane yogya nahI.n hai), kyo.nki jIv svaya.n
hI j~nAn hai
. aisA (j~nAn jIvase abhinna) honese, j~nAn hI samyagdR^iShTi hai, j~nAn hI sa.nyam hai, j~nAn
hI a.ngapUrvarUp sUtra hai, j~nAn hI dharma-adharma (arthAt puNya-pAp) hai, j~nAn hI pravrajyA (dIkShA,
nishchayachAritra) haiisaprakAr j~nAnakA jIvaparyAyo.nke sAth bhI avyatirek nishchayasAdhit dekhanA
(arthAt nishchay dvArA siddha huA samajhanAanubhav karanA) chAhie.
ab, isaprakAr sarva paradravyo.nke sAth vyatirekake dvArA aur sarva darshanAdi
jIvasvabhAvo.nke sAth avyatirekake dvArA ativyAptiko aur avyAptiko dUr karatA huA,
anAdi vibhram jisakA mUl hai aise dharma-adharmarUp (puNya-pAparUp, shubh-ashubharUp,)
parasamayako dUr karake, svaya.n hI pravrajyArUpako prApta karake (arthAt svaya.n hI nishchayachAritrarUp
dIkShAbhAvako prApta karake), darshan-j~nAn-chAritrame.n sthitirUp svasamayako prApta karake,
mokShamArgako apaneme.n hI pariNat karake, jisane sampUrNa vij~nAnaghanasvabhAvako prApta kiyA hai
aisA, tyAgagrahaNase rahit, sAkShAt samayasArabhUt paramArtharUp shuddhaj~nAn ek avasthit

Page 574 of 642
PDF/HTML Page 607 of 675
single page version

hAnopAdAnashUnya.n sAkShAtsamayasArabhUta.n paramArtharUpa.n shuddha.n j~nAnamekamavasthita.n draShTavyam .
(nishchal) dekhanA (arthAt pratyakSha svasa.nvedanase anubhav karanA) chAhie.
bhAvArtha :yahA.N j~nAnako samasta paradravyo.nse bhinna aur apanI paryAyo.nse abhinna batAyA
hai, isalie ativyApti aur avyApti nAmak lakShaN-doSh dUr ho gaye. AtmAkA lakShaN upayog
hai, aur upayogame.n j~nAn pradhAn hai; vah (j~nAn) anya achetan dravyo.nme.n nahI.n hai, isaliye vah
ativyAptivAlA nahI.n hai, aur apanI sarva avasthAo.nme.n hai; isalie avyAptivAlA nahI.n hai
. isaprakAr
j~nAnalakShaN kahanese ativyApti aur avyApti doSh nahI.n Ate.
yahA.N j~nAnako hI pradhAn karake AtmAkA adhikAr hai, kyo.nki j~nAnalakShaNase hI AtmA
sarva paradravyo.nse bhinna anubhavagochar hotA hai. yadyapi AtmAme.n ananta dharma hai.n, tathApi uname.nse
kitane hI to Chadmasthake anubhavagochar hI nahI.n hai.n. un dharmo.nke kahanese Chadmastha j~nAnI
AtmAko kaise pahichAn sakatA hai ? aur kitane hI dharma anubhavagochar hai.n, parantu uname.nse
kitane hI to
astitva, vastutva, prameyatva Adi toanya dravyo.nke sAth sAmAnya arthAt
samAn hI hai.n, isaliye unake kahanese pR^ithak AtmA nahI.n jAnA jA sakatA, aur kitane hI
(dharma) paradravyake nimittase huye hai.n unhe.n kahanese paramArthabhUt AtmAkA shuddha svarUp kaise jAnA
jA sakatA hai ? isalie j~nAnake kahanese hI Chadmastha j~nAnI AtmAko pahichAn sakatA hai
.
yahA.N j~nAnako AtmAkA lakShaN kahA hai itanA hI nahI.n, kintu j~nAnako hI AtmA kahA
hai; kyo.nki abhedavivakShAme.n guNaguNIkA abhed honese, j~nAn hai so hI AtmA hai. abhedavivakShAme.n
chAhe j~nAn kaho yA AtmAkoI virodh nahI.n hai; isaliye yahA.N j~nAn kahanese AtmA hI
samajhanA chAhie.
TIkAme.n antame.n yah kahA gayA hai kijo, apaneme.n anAdi aj~nAnase honevAlI
shubhAshubh upayogarUp parasamayakI pravR^ittiko dUr karake, samyagdarshan-j~nAn-chAritrame.n pravR^ittirUp
svasamayako prApta karake, aise svasamayarUp pariNamanasvarUp mokShamArgame.n apaneko pariNamit
karake, sampUrNavij~nAnaghanasvabhAvako prApta huA hai, aur jisame.n koI tyAg-grahaN nahI.n hai, aise
sAkShAt samayasArasvarUp, paramArthabhUt, nishchal rahA huA, shuddha, pUrNa j~nAnako (pUrNa
Atmadravyako) dekhanA chAhie
. yahA.N ‘dekhanA’ tIn prakArase samajhanA chAhie. (1) shuddhanayakA
j~nAn karake pUrNa j~nAnakA shraddhAn karanA so pratham prakArakA dekhanA hai. vah avirat Adi
avasthAme.n bhI hotA hai. (2) j~nAn-shraddhAn honeke bAd bAhya sarva parigrahakA tyAg karake
usakA (pUrNa j~nAnakA) abhyAs karanA, upayogako j~nAname.n hI sthir karanA, jaisA shuddhanayase

Page 575 of 642
PDF/HTML Page 608 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
anyebhyo vyatirikta mAtmaniyata.n bibhratpR^ithagvastutA-
mAdAnojjhanashUnyametadamala.n j~nAna.n tathAvasthitam
.
madhyAdyantavibhAgamukta sahajasphAraprabhAbhAsuraH
shuddhaj~nAnaghano yathA.asya mahimA nityoditastiShThati
..235..
apane svarUpako siddha samAn jAnA-shraddhAn kiyA thA vaisA hI dhyAname.n lekar chittako
ekAgra
sthir karanA, aur punaH punaH usIkA abhyAs karanA, so dUsare prakArakA dekhanA hai.
isaprakArakA dekhanA apramattadashAme.n hotA hai. jahA.N tak us prakArake abhyAsase kevalaj~nAn
utpanna na ho vahA.N tak aisA abhyAs nirantar rahatA hai. yah, dekhanekA dUsarA prakAr huA.
yahA.N tak to pUrNa j~nAnakA shuddhanayake Ashrayase parokSha dekhanA hai. aur (3) jab kevalaj~nAn
utpanna hotA hai tab sAkShAt dekhanA hai, so yah tIsare prakArakA dekhanA hai. us sthitime.n j~nAn
sarva vibhAvo.nse rahit hotA huA sabakA j~nAtA-draShTA hai, isalie yah tIsare prakArakA dekhanA
pUrNa j~nAnakA pratyakSha dekhanA hai
..390 se 404..
ab, is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[anyebhyaH vyatiriktam ] anya dravyo.nse bhinna, [Atma-niyata.n ] apaneme.n
hI niyat, [pR^ithak-vastutAm-bibhrat ] pR^ithak vastutvako dhAraN karatA huA (vastukA
svarUp sAmAnyavisheShAtmak honese svaya.n bhI sAmAnyavisheShAtmakatAko dhAraN karatA huA),
[AdAn-ujjhan-shUnyam ] grahaNatyAgase rahit, [etat amala.n j~nAna.n ] yah amal (
rAgAdik
malase rahit) j~nAn [tathA-avasthitam yathA ] isaprakAr avasthit (nishchal) anubhavame.n AtA
hai ki jaise [madhya-Adi-a.nt-vibhAg-mukta-sahaj-sphAr-prabhA-bhAsuraH asya shuddha-j~nAn-ghanaH
mahimA ]
Adi-madhya-antarUp vibhAgo.nse rahit aisI sahaj phai lI huI prabhAke dvArA dedIpyamAn
aisI usakI shuddhaj~nAnaghanasvarUp mahimA [nitya-uditaH-tiShThati ] nitya-udit rahe (
shuddha
j~nAnakI pu.njarUp mahimA sadA udayamAn rahe).
bhAvArtha :j~nAnakA pUrNa rUp sabako jAnanA hai. vah jab pragaT hotA hai tab sarva
visheShaNo.nse sahit pragaT hotA hai; isalie usakI mahimAko koI bigA.D.h.h nahI.n sakatA, vah
sadA udit rahatI hai
.235.
‘aise j~nAnasvarUp AtmAkA AtmAme.n dhAraN karanA so yahI grahaN karane yogya sab kuCh
grahaN kiyA aur tyAgane yogya sab kuCh tyAg kiyA hai’is arthakA kAvya kahate hai.n :

Page 576 of 642
PDF/HTML Page 609 of 675
single page version

(upajAti)
unmukta munmochyamasheShatastat
tathAttamAdeyamasheShatastat
.
yadAtmanaH sa.nhR^itasarvashakte :
pUrNasya sandhAraNamAtmanIh
..236..
(anuShTubh)
vyatirikta.n paradravyAdeva.n j~nAnamavasthitam .
kathamAhAraka.n tatsyAdyen deho.asya sha.nkyate ..237..
attA jassAmutto Na hu so AhArago havadi eva.n .
AhAro khalu mutto jamhA so poggalamao du ..405..
shlokArtha :[sa.nhR^it-sarva-shakteH pUrNasya AtmanaH ] jisane sarva shaktiyo.nko sameT liyA
hai (apaneme.n lIn kar liyA hai) aise pUrNa AtmAkA [Atmani ih ] AtmAme.n [yat sandhAraNam ]
dhAraN karanA [tat unmochyam asheShataH unmuktam ] vahI Cho.Dne yogya sab kuCh Cho.DA hai [tathA ]
aur [Adeyam tat asheShataH Attam ] grahaN karane yogya sab grahaN kiyA hai
.
bhAvArtha :pUrNaj~nAnasvarUp, sarva shaktiyo.nkA samUharUp jo AtmA hai use AtmAme.n dhAraN
kar rakhanA so yahI, jo kuCh tyAgane yogya thA us sabako tyAg diyA aur grahaN karane yogya
jo kuCh thA use grahaN kiyA hai
. yahI kR^itakR^ityatA hai.236.
‘aise j~nAnako deh hI nahI.n hai’is arthakA, AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hai.n :
shlokArtha :[eva.n j~nAnam paradravyAt vyatirikta.n avasthitam ] isaprakAr (pUrvokta rItise)
j~nAn paradravyase pR^ithak avasthit (nishchal rahA huA) hai; [tat AhAraka.n katham syAt yen asya
dehaH sha.nkyate ] vah (j~nAn) AhArak (arthAt karma-nokarmarUp AhAr karanevAlA) kaise ho sakatA
hai ki jisase usake dehakI sha.nkA kI jA sake ? (j~nAnake deh ho hI nahI.n sakatI, kyo.nki usake
karma-nokarmarUp AhAr hI nahI.n hai
.).237.
ab, is arthako gAthAo.nme.n kahate hai.n :
yo.n AtmA jisakA amUrtik so na AhArak bane.
pudgalamayI AhAr yo.n AhAr to mUrtik are..405..

Page 577 of 642
PDF/HTML Page 610 of 675
single page version

Na vi sakkadi ghettu.n ja.n Na vimottu.n ja.n cha ja.n paraddavva.n .
so ko vi ya tassa guNo pAugio vissaso vA vi ..406..
tamhA du jo visuddho chedA so Nev geNhade ki.nchi .
Nev vimu.nchadi ki.nchi vi jIvAjIvAN davvANa.n ..407..
AtmA yasyAmUrto na khalu sa AhArako bhavatyevam .
AhAraH khalu mUrto yasmAtsa pudgalamayastu ..405..
nApi shakyate grahItu.n yat na vimoktu.n yachcha yatparadravyam .
sa ko.api cha tasya guNaH prAyogiko vaisraso vA.api ..406..
tasmAttu yo vishuddhashchetayitA sa naiv gR^ihNAti ki~nchit .
naiv vimu~nchati ki~nchidapi jIvAjIvayordravyayoH ..407..
73
jo dravya hai par, grahaN nahi.n, nahi.n tyAg usakA ho sake.
aisA hi usakA guN koI prAyogi aru vaisrasik hai..406..
is hetuse jo shuddha AtmA so nahI.n kuCh bhI grahe.
Cho.De nahI.n kuCh bhI aho ! paradravya jIv-ajIvame.n..407..
gAthArtha :[evam ] isaprakAr [yasya AtmA ] jisakA AtmA [amUrtaH ] amUrtik hai
[saH khalu ] vah vAstavame.n [AhArakaH na bhavati ] AhArak nahI.n hai; [AhAraH khalu ] AhAr to
[mUrtaH ] mUrtik hai, [yasmAt ] kyo.nki [saH tu pudgalamayaH ] vah pudgalamay hai
.
[yat paradravyam ] jo paradravya hai [na api shakyate grahItu.n yat ] vah grahaN nahI.n kiyA jA
sakatA [na vimoktu.n yat cha ] aur Cho.DA nahI.n jA sakatA; [saH kaH api cha ] aisA hI koI
[tasya ] usakA (
AtmAkA) [prAyogikaH vA api vaisrasaH guNaH ] prAyogik tathA vaisrasik guN
hai.
[tasmAt tu ] isaliye [yaH vishuddhaH chetayitA ] jo vishuddha AtmA hai [saH ] vah
[jIvAjIvayoH dravyayoH ] jIv aur ajIv dravyo.nme.n (paradravyo.nme.n) [ki.nchit na ev gR^ihNAti ] kuCh
bhI grahaN nahI.n karatA [ki.nchit api na ev vimu~nchati ] tathA kuCh bhI tyAg nahI.n karatA.

Page 578 of 642
PDF/HTML Page 611 of 675
single page version

j~nAna.n hi paradravya.n ki.nchidapi na gR^ihNAti na mu.nchati cha, prAyogikaguNasAmarthyAt
vaisrasikaguNasAmarthyAdvA j~nAnen paradravyasya gR^ihItu.n moktu.n chAshakyatvAt . paradravya.n cha na
j~nAnasyAmUrtAtmadravyasya mUrtapudgaladravyatvAdAhAraH . tato j~nAna.n nAhAraka.n bhavati . ato j~nAnasya
deho na sha.nk nIyaH .
(anuShTubh)
eva.n j~nAnasya shuddhasya deh ev na vidyate .
tato dehamaya.n j~nAturna li.nga.n mokShakAraNam ..238..
TIkA :j~nAn paradravyako ki.nchitmAtra bhI na to grahaN karatA hai aur na Cho.DtA hai,
kyo.nki prAyogik (arthAt par nimittase utpanna) guNakI sAmarthyase tathA vaisrasik (arthAt
svAbhAvik) guNakI sAmarthyase j~nAnake dvArA paradravyakA grahaN tathA tyAg karanA ashakya hai
. aur,
(karma-nokarmAdirUp) paradravya j~nAnakAamUrtik AtmadravyakAAhAr nahI.n hai, kyo.nki vah
mUrtik pudgaladravya hai; (amUrtikake mUrtik AhAr nahI.n hotA). isaliye j~nAn AhArak nahI.n hai.
isaliye j~nAnake dehakI sha.nkA na karanI chAhie.
(yahA.N ‘j~nAn’ se ‘AtmA’ samajhanA chAhie; kyo.nki, abhed vivakShAse lakShaName.n hI
lakShyakA vyavahAr kiyA jAtA hai. is nyAyase TIkAkAr AchAryadev AtmAko j~nAn hI kahate
Aye hai.n.)
bhAvArtha :j~nAnasvarUp AtmA amUrtik hai aur AhAr to karma-nokarmarUp pudgalamay
mUrtik hai; isalie paramArthataH AtmAke pudgalamay AhAr nahI.n hai. aur AtmAkA aisA hI
svabhAv hai ki vah paradravyako kadApi grahaN nahI.n karatA;svabhAvarUp pariNamit ho yA
vibhAvarUp pariNamit ho,apane hI pariNAmakA grahaN-tyAg hotA hai, paradravyakA grahaN-tyAg
to ki.nchitmAtra bhI nahI.n hotA.
isaprakAr AtmAke AhAr na honese usake deh hI nahI.n hai..404 se 407..
jab ki AtmAke deh hai hI nahI.n, isaliye pudgalamay dehasvarUp li.ng (veSh, bAhya
chihna) mokShakA kAraN nahI.n haiis arthakA, AgAmI gAthAo.nkA sUchak kAvya kahate hai.nH
shlokArtha :[eva.n shuddhasya j~nAnasya dehaH ev na vidyate ] isaprakAr shuddhaj~nAnake deh hI
nahI.n hai; [tataH j~nAtuH dehamaya.n li~N.hga.n mokShakAraNam na ] isalie j~nAtAko dehamay chihna mokShakA
kAraN nahI.n hai
.238.

Page 579 of 642
PDF/HTML Page 612 of 675
single page version

pAsa.nDIli.ngANi va gihili.ngANi va bahuppayArANi .
ghettu.n vada.nti mUDhA li.ngamiNa.n mokkhamaggo tti ..408..
Na du hodi mokkhamaggo li.nga.n ja.n dehaNimmamA arihA .
li.nga.n muittu da.nsaNaNANacharittANi seva.nti ..409..
pAShaNDili~N.hgAni vA gR^ihili~N.hgAni vA bahuprakArANi .
gR^ihItvA vadanti mUDhA li~N.hgamida.n mokShamArga iti ..408..
na tu bhavati mokShamArgo li~N.hga yaddehanirmamA arhantaH .
li~N.hga muktvA darshanaj~nAnachAritrANi sevante ..409..
kechiddravyali.ngamaj~nAnen mokShamArga.n manyamAnAH santo mohen dravyali.ngamevopAdadate .
tadanupapannam; sarveShAmev bhagavatAmarhaddevAnA.n, shuddhaj~nAnamayatve sati dravyali.ngAshrayabhUt-
ab, isI arthako gAthAo.n dvArA kahate hai.n :
munili.ngako athavA gR^ihasthIli.ngako bahubhA.ntike.
grahakar kahat hai mU.Dhjan, ‘yah li.ng muktImArga hai’..408..
vah li.ng muktImArga nahi.n, arhanta nirmam dehame.n.
bas li.ng tajakar j~nAn aru chAritra, darshan sevate..409..
gAthArtha :[bahuprakArANi ] bahut prakArake [pAShaNDili~N.hgAni vA ] munili.ngo.nko
[gR^ihIli~N.hgAni vA ] athavA gR^ihIli.ngo.nko [gR^ihItvA ] grahaN karake [mUDhAH ] mUDh (aj~nAnI) jan
[vadanti ] yah kahate hai.n ki [ida.n li~N.hgam ] yah (bAhya) li.ng [mokShamArgaH iti ] mokShamArga hai
.
[tu ] parantu [li~N.hga.n ] li.ng [mokShamArgaH na bhavati ] mokShamArga nahI.n hai; [yat ] kyo.nki
[arhantaH ] arhantadev [dehanirmamAH ] dehake prati nirmam vartate hue [li~N.hga.n muktvA ] li.ngako Cho.Dkar
[darshanaj~nAnachAritrANi sevante ] darshan-j~nAn-chAritrakA hI sevan karate hai.n
.
TIkA :kitane hI log aj~nAnase dravyali.ngako mokShamArga mAnate hue mohase dravyali.ngako
hI grahaN karate hai.n. yah (dravyali.ngako mokShamArga mAnakar grahaN karanA so) anupapanna arthAt
ayukta hai; kyo.nki sabhI bhagavAn arhantadevo.nke, shuddhaj~nAnamayatA honese dravyali.ngake AshrayabhUt sharIrake

Page 580 of 642
PDF/HTML Page 613 of 675
single page version

sharIramamakAratyAgAt, tadAshritadravyali.ngatyAgen darshanaj~nAnachAritrANA.n mokShamArgatvenopAsanasya
darshanAt
.
athaitadev sAdhayati
Na vi es mokkhamaggo pAsa.nDIgihimayANi li.ngANi .
da.nsaNaNANacharittANi mokkhamagga.n jiNA be.nti ..410..
nApyeSh mokShamArgaH pAShaNDigR^ihimayAni li~N.hgAni .
darshanaj~nAnachAritrANi mokShamArga.n jinA bruvanti ..410..
na khalu dravyali.ng mokShamArgaH, sharIrAshritatve sati paradravyatvAt . darshanaj~nAnachAritrANyev
mokShamArgaH, AtmAshritatve sati svadravyatvAt .
mamatvakA tyAg hotA hai isaliye, sharIrAshrit dravyali.ngake tyAgase darshanaj~nAnachAritrakI mokShamArgarUpase
upAsanA dekhI jAtI hai (arthAt ve sharIrAshrit dravyali.ngakA tyAg karake darshanaj~nAnachAritrako
mokShamArgake rUpame.n sevan karate hue dekhe jAte hai.n)
.
bhAvArtha :yadi dehamay dravyali.ng mokShakA kAraN hotA to arhantadev Adi dehakA mamatva
Cho.Dkar darshan-j~nAn-chAritrakA sevan kyo.n karate ? dravyali.ngase hI mokSha prApta kar lete ! isase yah
nishchay huA ki
dehamay li.ng mokShamArga nahI.n hai, paramArthataH darshanaj~nAnachAritrarUp AtmA hI mokShakA
mArga hai..408-409..
ab, yahI siddha karate hai.n (arthAt dravyali.ng mokShamArga nahI.n hai, darshan-j~nAn-chAritra hI
mokShamArga haiyah siddha karate hai.n) :
munili.ng aru gR^ihIli.ngye nahi.n li.ng muktImArga hai.
chAritra-darshan-j~nAnako bas mokShamArga prabhU kahe..410..
gAthArtha :[pAShaNDigR^ihimayAni li~N.hgAni ] muniyo.n aur gR^ihasthake li.ng (chihna)
[eShaH ] yah [mokShamArgaH na api ] mokShamArga nahI.n hai; [darshanaj~nAnachAritrANi ] darshanj~nAnchAritrako
[jinAH ] jinadev [mokShamArga.n bruvanti ] mokShamArga kahate hai.n.
TIkA :dravyali.ng vAstavame.n mokShamArga nahI.n hai, kyo.nki vah (dravyali.ng) sharIrAshrit
honese paradravya hai. darshan-j~nAn-chAritra hI mokShamArga hai, kyo.nki ve AtmAshrit honese svadravya hai.n.

Page 581 of 642
PDF/HTML Page 614 of 675
single page version

yat evam
tamhA jahittu li.nge sAgAraNagAraehi.n vA gahide .
da.nsaNaNANacharitte appANa.n ju.nj mokkhapahe ..411..
tasmAt jahitvA li~N.hgAni sAgArairanagArakairvA gR^ihItAni .
darshanaj~nAnachAritre AtmAna.n yu.nkShva mokShapathe ..411..
yato dravyali.ng na mokShamArgaH, tataH samastamapi dravyali.nga.n tyaktvA darshanaj~nAnachAritreShvev,
mokShamArgatvAt, AtmA yokta vya iti sUtrAnumatiH .
bhAvArtha :jo mokSha hai so sarva karmoke abhAvarUp AtmapariNAm (AtmAke pariNAm)
hai.n, isaliye usakA kAraN bhI AtmapariNAm hI honA chAhie. darshan-j~nAn-chAritra AtmAke pariNAm
hai.n; isaliye nishchayase vahI mokShakA mArga hai. jo li.ng hai so dehamay hai; aur jo deh hai vah
pudgaladravyamay hai; isaliye AtmAke liye deh mokShamArga nahI.n hai. paramArthase anya dravyako anya
dravya kuCh nahI.n karatA aisA niyam hai..410..
jab ki aisA hai (arthAt yadi dravyali.ng mokShamArga nahI.n hai aur darshanaj~nAnachAritra hI mokShamArga
hai) to isaprakAr (nimnaprakAr) se karanA chAhieyah upadesh haiH
yo.n Cho.Dkar sAgAr yA anagAr-dhArit li.ngako.
chAritra-darshan-j~nAname.n tU joD re ! nij Atmako..411..
gAthArtha :[tasmAt ] isaliye [sAgAraiH ] sAgAro.n dvArA (gR^ihastho.n dvArA) [anagArakaiH
vA ] athavA aNagAro.nke dvArA (muniyo.nke dvArA) [gR^ihItAni ] grahaN kiye gaye [li~N.hgAni ]
li.ngo.nko [jahitvA ] Cho.Dkar, [darshanaj~nAnachAritre ] darshanaj~nAnachAritrame.n[mokShapathe ] jo ki
mokShamArga hai usame.n[AtmAna.n yu.nkShva ] tU AtmAko lagA.
TIkA :kyo.nki dravyali.ng mokShamArga nahI.n hai, isalie samasta dravyali.ngakA tyAg karake
darshanaj~nAnachAritrame.n hI, vah (darshanaj~nAnachAritra) mokShamArga honese, AtmAko lagAnA yogya haiaisI
sUtrakI anumati hai.
bhAvArtha :yahA.N dravyali.ngako Cho.Dkar AtmAko darshanaj~nAnachAritrame.n lagAnekA vachan hai vah
sAmAnya paramArtha vachan hai. koI yah samajhegA ki yah muni-shrAvakake vrato.nke Chu.DAnekA upadesh
hai. parantu aisA nahI.n hai. jo mAtra dravyali.ngako hI mokShamArga jAnakar vesh dhAraN karate hai.n, unhe.n

Page 582 of 642
PDF/HTML Page 615 of 675
single page version

(anuShTubh)
darshanaj~nAnachAritratrayAtmA tattvamAtmanaH .
ek ev sadA sevyo mokShamArgo mumukShuNA ..239..
mokkhapahe appANa.n Thavehi ta.n chev jhAhi ta.n chey .
tatthev vihar Nichcha.n mA viharasu aNNadavvesu ..412..
mokShapathe AtmAna.n sthApay ta.n chaiv dhyAyasva ta.n chetayasva .
tatraiv vihar nitya.n mA vihArShIranyadravyeShu ..412..
Asa.nsArAtparadravye rAgadveShAdau nityamev svapraj~nAdoSheNAvatiShThamAnamapi, svapraj~nAguNenaiv tato
dravyali.ngakA pakSha Chu.DAnekA upadesh diyA hai kibhekhamAtrase (veshamAtrase, bAhyavratamAtrase) mokSha
nahI.n hotA. paramArtha mokShamArga to AtmAke pariNAm jo darshan-j~nAn-chAritra hai.n vahI hai. vyavahAr
AchArasUtrake kathanAnusAr jo muni-shrAvakake bAhya vrat hai.n, ve vyavahArase nishchayamokShamArgake sAdhak
hai.n; un vrato.nko yahA.N nahI.n Chu.DAyA hai, kintu yah kahA hai ki un vrato.nkA bhI mamatva Cho.Dkar paramArtha
mokShamArgame.n laganese mokSha hotA hai, keval veshamAtrase
vratamAtrase mokSha nahI.n hotA..411..
ab, isI arthako dR^i.Dh.h.h karanevAlI AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hai.n :
shlokArtha :[AtmanaH tattvam darshan-j~nAn-chAritra-tray-AtmA ] AtmAkA tattva
darshanaj~nAnachAritratrayAtmak hai (arthAt AtmAkA yathArtha rUp darshan, j~nAn aur chAritrake trikasvarUp
hai); [mumukShuNA mokShamArgaH ekaH ev sadA sevyaH ] isaliye mokShake ichChuk puruShako (yah
darshanaj~nAnachAritrasvarUp) mokShamArga ek hI sadA sevan karane yogya hai
.239.
ab, isI upadeshako gAthA dvArA kahate hai.n :
tU.n sthAp nijako mokShapathame.n, dhyA, anubhav tU use.
usame.n hi nitya vihAr kar, na vihAr kar paradravyame.n..412..
gAthArtha :(he bhavya !) [mokShapathe ] tU mokShamArgame.n [AtmAna.n sthApay ] apane AtmAko
sthApit kar, [ta.n cha ev dhyAyasva ] usIkA dhyAn kar, [ta.n chetayasva ] usIko chetanubhav kar
[tatra ev nitya.n vihar ] aur usIme.n nirantar vihAr kar; [anyadravyeShu mA vihArShIH ] anya dravyo.nme.n
vihAr mat kar
.
TIkA :(he bhavya !) svaya.n arthAt apanA AtmA anAdi sa.nsArase lekar apanI praj~nAke

Page 583 of 642
PDF/HTML Page 616 of 675
single page version

vyAvartya darshanaj~nAnachAritreShu nityamevAvasthApayAtinishchalamAtmAna.n; tathA samastachintAntar-
nirodhenAtyantamekAgro bhUtvA darshanaj~nAnachAritrANyev dhyAyasva; tathA sakalakarmakarmaphalachetanAsa.nnyAsen
shuddhaj~nAnachetanAmayo bhUtvA darshanaj~nAnachAritrANyev chetayasva; tathA dravyasvabhAvavashataH pratikShaN-
vijR^imbhamANapariNAmatayA tanmayapariNAmo bhUtvA darshanaj~nAnachAritreShvev vihar; tathA j~nAnarUp-
mekamevAchalitamavalambamAno j~neyarUpeNopAdhitayA sarvat ev pradhAvatsvapi paradravyeShu sarveShvapi manAgapi
mA vihArShIH
.
(shArdUlavikrIDit)
eko mokShapatho ya eSh niyato dragj~naptivR^ittyAtmak-
statraiv sthitimeti yastamanisha.n dhyAyechcha ta.n chetati .
tasminnev nirantara.n viharati dravyAntarANyaspR^ishan
so.avashya.n samayasya sAramachirAnnityodaya.n vindati
..240..
(buddhike) doShase paradravyame.nrAgadveShAdime.n nirantar sthit rahatA huA bhI, apanI praj~nAke guN dvArA
hI usame.nse pIChe haTAkar use ati nishchalatA pUrvak darshan-j~nAn-chAritrame.n nirantar sthApit kar, tathA
samasta anya chintAke nirodh dvArA atyanta ekAgra hokar darshan-j~nAn-chAritrakA hI dhyAn kar; tathA
samasta karmachetanA aur karmaphalachetanAke tyAg dvArA shuddhaj~nAnachetanAmay hokar darshan-j~nAn-chAritrako
hI chet
anubhav kar; tathA dravyake svabhAvake vashase (apaneko) pratikShaN jo pariNAm utpanna
hote hai.n unake dvArA [arthAt pariNAmIpaneke dvArA tanmay pariNAmavAlA (darshanaj~nAnachAritramay
pariNAmavAlA) hokar ] darshan-j~nAn-chAritrame.n hI vihAr kar; tathA j~nAnarUpako ekako hI achalatayA
avalamban karatA huA, jo j~neyarUp honese upAdhisvarUp hai.n aise sarva orase phai late hue samasta
paradravyo.nme.n ki.nchit mAtra bhI vihAr mat kar
.
bhAvArtha :paramArtharUp AtmAke pariNAm darshan-j~nAn-chAritra hai.n; vahI mokShamArga hai.
usIme.n (darshanaj~nAnachAritrame.n hI) AtmAko sthApit karanA chAhie, usIkA dhyAn karanA chAhie,
usIkA anubhav karanA chAhie aur usIme.n vihAr (pravartan) karanA chAhie, anya dravyo.nme.n pravartan
nahI.n karanA chAhie
. yahA.N paramArthase yahI upadesh hai kinishchay mokShamArgakA sevan karanA chAhie,
mAtra vyavahArame.n hI mU.Dh.h.h nahI.n rahanA chAhie..412..
ab, isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[dR^ig-j~napti-vR^itti-AtmakaH yaH eShaH ekaH niyataH mokShapathaH ] darshanaj~nAn-
chAritrasvarUp jo yah ek niyat mokShamArga hai, [tatra ev yaH sthitim eti ] usIme.n jo puruSh sthiti

Page 584 of 642
PDF/HTML Page 617 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
ye tvena.n parihR^itya sa.nvR^itipathaprasthApitenAtmanA
li.nge dravyamaye vahanti mamatA.n tattvAvabodhachyutAH
.
nityodyotamakhaNDamekamatulAloka.n svabhAvaprabhA-
prAgbhAra.n samayasya sAramamala.n nAdyApi pashyanti te
..241..
prApta karatA hai arthAt sthit rahatA hai, [tam anisha.n dhyAyet ] usIkA nirantar dhyAn karatA hai, [ta.n
chetati ]
usIko chetatA hai
usIkA anubhav karatA hai, [cha dravyAntarANi aspR^ishan tasmin ev
nirantara.n viharati ] aur anya dravyo.nko sparsha na karatA huA usIme.n nirantar vihAr karatA hai [saH
nitya-udaya.n samayasya sAram achirAt avashya.n vindati ]
vah puruSh, jisakA uday nitya rahatA hai
aise samayake sArako (arthAt paramAtmAke rUpako) alpa kAlame.n hI avashya prApta karatA hai arthAt
usakA anubhav karatA hai
.
bhAvArtha :nishchayamokShamArgake sevanase alpa kAlame.n hI mokShakI prApti hotI hai, yah niyam
hai.240.
‘jo dravyali.ngako hI mokShamArga mAnakar usame.n mamatva rakhate hai.n, unho.nne samayasArako arthAt
shuddha AtmAko nahI.n jAnA’isaprakAr gAthA dvArA kahate hai.n.
yahA.N pratham usakA sUchak kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[ye tu ena.n parihR^itya sa.nvR^iti-path-prasthApiten AtmanA dravyamaye li.n~N.hge mamatA.n
vahanti ] jo puruSh is pUrvokta paramArthasvarUp mokShamArgako Cho.Dkar vyavahAramokShamArgame.n sthApit
apane AtmAke dvArA dravyamay li.ngame.n mamatA karate hai.n (arthAt yah mAnate hai.n ki yah dravyali.ng hI
hame.n mokSha prApta karA degA), [te tattva-avabodh-chyutAH adya api samayasya sAram na pashyanti ]
ve puruSh tattvake yathArtha j~nAnase rahit hote hue abhI tak samayake sArako (arthAt shuddha AtmAko)
nahI.n dekhate
anubhav nahI.n karate. vah samayasAr arthAt shuddhAtmA kaisA hai ? [nitya-udyotam ]
nitya prakAshamAn hai (arthAt koI pratipakShI hokar usake udayakA nAsh nahI.n kar sakatA),
[akhaNDam ] akhaNDa hai (arthAt jisame.n anya j~ney Adike nimitta khaNDa nahI.n hote), [ekam ]
ek hai (arthAt paryAyo.nse anek avasthArUp hone par bhI jo ekarUpatvako nahI.n Cho.DtA),
[atul-Aloka.n ] atul (
upamArahit) prakAshavAlA hai, (kyo.nki j~nAnaprakAshako sUryAdike
prakAshakI upamA nahI.n dI jA sakatI), [svabhAv-prabhA-prAgbhAra.n ] svabhAvaprabhAkA pu.nj hai (arthAt
chaitanyaprakAshakA samUharUp hai), [amala.n ] amal hai (arthAt rAgAdi-vikArarUpI malase rahit hai)
.

Page 585 of 642
PDF/HTML Page 618 of 675
single page version

pAsa.nDIli.ngesu va gihili.ngesu va bahuppayAresu .
kuvva.nti je mamatti.n tehi.n Na NAda.n samayasAra.n ..413..
pAShaNDili~N.hgeShu vA gR^ihili~N.hgeShu vA bahuprakAreShu .
kurvanti ye mamatva.n tairna j~nAtaH samayasAraH ..413..
ye khalu shramaNo.aha.n shramaNopAsako.ahamiti dravyali.ngamamakAreN mithyAha.nkAra.n kurvanti,
te.anAdirUDhavyavahAramUDhAH prauDhaviveka.n nishchayamanArUDhAH paramArthasatya.n bhagavanta.n samayasAra.n na
pashyanti
.
74
(isaprakAr, jo dravyali.ngame.n mamatva karate hai.n unhe nishchay-kAraNasamayasArakA anubhav nahI.n
hai; tab phi ra unako kAryasamayasArakI prApti kahA.Nse hogI ?).241.
ab, is arthakI gAthA kahate hai.n :
bahubhA.ntike munili.ng jo athavA gR^ihasthIli.ng jo.
mamatA kare, unane nahI.n jAnA ‘samayake sAr’ ko..413..
gAthArtha :[ye ] jo [bahuprakAreShu ] bahut prakArake [pAShaNDili~N.hgeShu vA ] munili.ngo.nme.n
[gR^ihili~N.hgeShu vA ] athavA gR^ihasthali.ngo.nme.n [mamatva.n kurvanti ] mamatA karate hai.n (arthAt yah mAnate hai.n
ki yah dravyali.ng hI mokShakA dAtA hai), [taiH samayasAraH na j~nAtaH ] unho.nne samayasArako nahI.n jAnA
.
TIkA :jo vAstavame.n ‘mai.n shramaN hU.N, mai.n shramaNopAsak (shrAvak) hU.N’ isaprakAr
dravyali.ngame.n mamatvabhAvake dvArA mithyA aha.nkAr karate hai.n, ve anAdirU.Dh.h.h (anAdikAlase samAgat)
vyavahArame.n mU.Dh.h.h (mohI) hote hue, prau.Dh.h.h vivekavAle nishchay (
nishchayanay) par ArU.Dh.h.h na hote hue,
paramArthasatya (jo paramArthase satyArtha hai aise) bhagavAn samayasArako nahI.n dekhateanubhav nahI.n
karate.
bhAvArtha :anAdikAlIn paradravyake sa.nyogase honevAle vyavahAr hI me.n jo puruSh mU.Dh.h.h
arthAt mohit hai.n, ve yah mAnate hai.n ki ‘yah bAhya mahAvratAdirUp vesh hI hame.n mokSha prApta karA degA’,
parantu jisase bhedaj~nAn hotA hai aise nishchayako ve nahI.n jAnate
. aise puruSh satyArtha, paramAtmarUp,
shuddhaj~nAnamay samayasArako nahI.n dekhate..413..
ab, isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :

Page 586 of 642
PDF/HTML Page 619 of 675
single page version

(viyoginI)
vyavahAravimUDhdraShTayaH paramArtha.n kalayanti no janAH .
tuShabodhavimugdhabuddhayaH kalayantIh tuSha.n na taNDulam ..242..
(svAgatA)
dravyali.ngamamakAramIlitai-
drarshyate samayasAr ev na .
dravyali.ngamih yatkilAnyato
j~nAnamekamidamev hi svataH
..243..
shlokArtha :[vyavahAr-vimUDh-dR^iShTayaH janAH paramArtha no kalayanti ] jinakI dR^iShTi
(buddhi) vyavahArame.n hI mohit hai aise puruSh paramArthako nahI.n jAnate, [ih tuSh-bodh-vimugdha-
buddhayaH tuSha.n kalayanti, na taNDulam ]
jaise jagatame.n jinakI buddhi tuShake j~nAname.n hI mohit hai
(
mohako prApta huI hai) aise puruSh tuShako hI jAnate hai.n, ta.ndul (chAval) ko nahI.n jAnate.
bhAvArtha :jo dhAnake Chilako.n par hI mohit ho rahe hai.n, unhI.nko kUTate rahate hai.n,
unho.nne chAvalo.nko jAnA hI nahI.n hai; isIprakAr jo dravyali.ng Adi vyavahArame.n mugdha ho rahe hai.n
(arthAt jo sharIrAdikI kriyAme.n mamatva kiyA karate hai.n), unho.nne shuddhAtmAnubhavanarUp paramArthako
jAnA nahI.n hai; arthAt aise jIv sharIrAdi paradravyako hI AtmA jAnate hai.n, ve paramArtha AtmAke
svarUpako jAnate hI nahI.n
.242.
ab, AgAmI gAthAkA sUchak kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[dravyali~N.hga-mamakAr-mIlitaiH samayasAraH ev na dR^ishyate ] jo dravyali.ngame.n
mamakArake dvArA a.ndhvivek rahit hai.n, ve samayasArako hI nahI.n dekhate; [yat ih dravyali.ngam
kil anyataH ] kyo.nki is jagatame.n dravyali.ng to vAstavame.n anya dravyase hotA hai, [idam
j~nAnam ev hi ekam svataH ]
mAtra yah j~nAn hI nijase (Atmadravyase) hotA hai
.
bhAvArtha :jo dravyali.ngame.n mamatvake dvArA a.ndh hai unhe.n shuddhAtmadravyakA anubhav hI
nahI.n hai, kyo.nki ve vyavahArako hI paramArtha mAnate hai.n, isaliye paradravyako hI Atmadravya mAnate
hai.n
.243.

Page 587 of 642
PDF/HTML Page 620 of 675
single page version

vavahArio puN Nao doNNi vi li.ngANi bhaNadi mokkhapahe .
NichChayaNao Na ichChadi mokkhapahe savvali.ngANi ..414..
vyAvahArikaH punarnayo dve api li~N.hge bhaNati mokShapathe .
nishchayanayo nechChati mokShapathe sarvali~N.hgAni ..414..
yaH khalu shramaNashramaNopAsakabheden dvividha.n dravyali.nga.n.n bhavati mokShamArga iti prarUpaNaprakAraH
sa kevala.n vyavahAr ev, na paramArthaH, tasya svayamashuddhadravyAnubhavanAtmakatve sati paramArthatvA-
bhAvAt; yadev shramaNashramaNopAsakavikalpAtikrAnta.n
drashij~naptipravR^ittavR^ittimAtra.n shuddhaj~nAnamevaikamiti
nistuShasa.nchetana.n paramArthaH, tasyaiv svaya.n shuddhadravyAnubhavanAtmakatve sati paramArthatvAt . tato ye
vyavahAramev paramArthabuddhayA chetayante, te samayasAramev na sa.nchetayante; ya ev paramArtha.n paramArthabuddhayA
‘vyavahAranay hI munili.ngako aur shrAvakali.ngakodono.nko mokShamArga kahatA hai, nishchayanay
kisI li.ngako mokShamArga nahI.n kahatA’yah gAthA dvArA kahate hai.n :
vyavahAranay, in li.ng dvayako mokShake pathame.n kahe.
nishchay nahI.n mAne kabhI ko li.ng muktIpa.nthame.n..414..
gAthArtha :[vyAvahArikaH nayaH punaH ] vyavahAranay [dve li~N.hge api ] dono.n li.ngo.nko
[mokShapathe bhaNati ] mokShamArgame.n kahatA hai (arthAt vyavahAranay munili.ng aur gR^ihIli.ngako mokShamArga
kahatA hai); [nishchayanayaH ] nishchayanay [sarvali~N.hgAni ] sabhI li.ngo.nko (arthAt kisI bhI li.ngako)
[mokShapathe na ichChati ] mokShamArgame.n nahI.n mAnatA
.
TIkA :shramaN aur shramaNopAsakake bhedase do prakArake dravyali.ng mokShamArga hai.n
isaprakArakA jo prarUpaN-prakAr (arthAt isaprakArakI jo prarUpaNA) vah keval vyavahAr hI hai,
paramArtha nahI.n, kyo.nki vah (prarUpaNA) svaya.n ashuddha dravyakI anubhavanasvarUp hai, isaliye usako
paramArthatAkA abhAv hai; shramaN aur shramaNopAsakake bhedo.nse atikrAnta, darshanaj~nAname.n pravR^itta
pariNatimAtra (
mAtra darshan-j~nAname.n pravartit huI pariNatirUp) shuddha j~nAn hI ek haiaisA jo niShtuSh
(nirmal) anubhavan hI paramArtha hai, kyo.nki vah (anubhavan) svaya.n shuddha dravyakA anubhavanasvarUp
honese usIke paramArthatva hai. isaliye jo vyavahArako hI paramArthabuddhise (paramArtha mAnakar)
anubhav karate hai.n, ve samayasArakA hI anubhav nahI.n karate; jo paramArthako paramArthabuddhise anubhav karate