Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version
chetayante, te ev samayasAra.n chetayante .
rayamih paramArthashchetyatA.n nityamekaH .
nna khalu samayasArAduttara.n ki.nchidasti ..244..
bhAvArtha : — vyavahAranayakA viShay to bhedarUp ashuddhadravya hai, isaliye vah paramArtha nahI.n hai; nishchayanayakA viShay abhedarUp shuddhadravya hai, isaliye vahI paramArtha hai. isaliye, jo vyavahArako hI nishchay mAnakar pravartan karate hai.n ve samayasArakA anubhav nahI.n karate; jo paramArthako paramArtha mAnakar pravartan karate hai.n ve hI samayasArakA anubhav karate hai.n (isaliye ve hI mokShako prApta karate hai.n)..414..
‘adhik kathanase kyA, ek paramArthakA hI anubhavan karo’ — is arthakA kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [atijalpaiH analpaiH durvikalpaiH alam alam ] bahut kathanase aur bahut durvikalpo.nse bas hoo, bas hoo; [ih ] yahA.N mAtra itanA hI kahanA hai ki [ayam paramArthaH ekaH nityam chetyatAm ] is ekamAtra paramArthakA hI nirantar anubhav karo; [svaras-visar-pUrNa- j~nAn-visphU rti-mAtrAt samayasArAt uttara.n khalu ki~nchit na asti ] kyo.nki nijarasake prasArase pUrNa jo j~nAn usake sphu rAyamAn honemAtra jo samayasAr ( – paramAtmA) usase uchcha vAstavame.n dUsarA kuCh bhI nahI.n hai ( – samayasArake atirikta dUsarA kuCh bhI sArabhUt nahI.n hai).
bhAvArtha : — pUrNaj~nAnasvarUp AtmAkA anubhav karanA chAhie; isake atirikta vAstavame.n dUsarA kuCh bhI sArabhUt nahI.n hai.244.
ab, antim gAthAme.n yah samayasAr granthake abhyAs ityAdikA phal kahakar AchAryabhagavAn is granthako pUrNa karate hai.n; usakA sUchak shlok pahale kahA jA rahA hai : —
Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version
yaH khalu samayasArabhUtasya bhagavataH paramAtmano.asya vishvaprakAshakatven vishva- samayasya pratipAdanAt svaya.n shabdabrahmAyamANa.n shAstramidamadhItya, vishvaprakAshanasamartha- paramArthabhUtachitprakAsharUpamAtmAna.n nishchinvan arthatastattvatashcha parichChidya, asyaivArthabhUte bhagavati ekasmin pUrNavij~nAnaghane paramabrahmaNi sarvArambheN sthAsyati chetayitA, sa sAkShAttatkShaN- ( – shuddha paramAtmAko, samayasArako) pratyakSha karatA huA, [idam ekam akShaya.n jagat-chakShuH ] yah ek (advitIy) akShay jagat-chakShu ( – samayaprAbhR^it) [pUrNatAm yAti ] pUrNatAko prApta hotA hai.
bhAvArtha : — yah samayaprAbhUt grantha vachanarUpase tathA j~nAnarUpase — dono.n prakArase jagatako akShay (arthAt jisakA vinAsh na ho aise) advitIy netra samAn hai.n, kyo.nki jaise netra ghaTapaTAdiko pratyakSha dikhalAtA hai, usIprakAr samayaprAbhR^it AtmAke shuddha svarUpako pratyakSha anubhavagochar dikhalAtA hai.245.
ab, bhagavAn kundakundAchAryadev is granthako pUrNa karate hai.n, isaliye usakI mahimAke.n rUpame.n usake abhyAs ityAdikA phal is gAthAme.n kahate hai.n : —
gAthArtha : — [yaH chetayitA ] jo AtmA ( – bhavya jIv) [ida.n samayaprAbhR^itam paThitvA ] is samayaprAbhR^itako pa.Dhkar, [arthatattvataH j~nAtvA ] artha aur tattvase jAnakar, [arthe sthAsyati ] usake arthame.n sthit hogA, [saH ] vah [uttama.n saukhyam bhaviShyati ] uttam saukhyasvarUp hogA.
TIkA : — samayasArabhUt is bhagavAn paramAtmAkA — jo ki vishvakA prakAshak honese vishvasamay hai usakA — pratipAdan karatA hai, isaliye jo svaya.n shabdabrahmake samAn hai aise is shAstrako jo AtmA bhalIbhA.Nti pa.Dhkar, vishvako prakAshit karaneme.n samartha aise paramArthabhUt, chaitanya- prakAsharUp AtmAkA nishchay karatA huA (is shAstrako) arthase aur tattvase jAnakar, usIke
Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version
vijR^imbhamANachidekarasanirbharasvabhAvasusthitanirAkulAtmarUpatayA paramAnandashabdavAchyamuttamamanAkulatva- lakShaNa.n saukhya.n svayamev bhaviShyatIti .
pragaT honevAle ek chaitanyarasase paripUrNa svabhAvame.n susthit aur nirAkul ( – AkulatA binAkA)
saukhyasvarUp svaya.n hI ho jAyegA.
bhAvArtha : — is shAstrakA nAm samayaprAbhR^it hai. samayakA artha hai padArtha athavA samay arthAt AtmA. usakA kahanevAlA yah shAstra hai. aur AtmA to samasta padArthokA prakAshak hai. aise vishvaprakAshak AtmAko kahanevAlA honese yah samayaprAbhR^it shabdabrahmake samAn hai; kyo.nki jo samasta padArtho.nkA kahanevAlA hotA hai use shabdabrahma kahA jAtA hai. dvAdashA.ngashAstra shabdabrahma hai aur is samayaprAbhR^itashAstrako bhI shabdabrahmakI upamA dI gaI hai. yah shabdabrahma (arthAt samayaprAbhR^itashAstra) parabrahmako (arthAt shuddha paramAtmAko) sAkShAt dikhAtA hai. jo is shAstrako pa.Dhkar usake yathArtha arthame.n sthit hogA, vah parabrahmako prApta karegA; aur usase jise ‘paramAnanda’ kahA jAtA hai aise, uttam, svAtmik, svAdhIn, bAdhArahit, avinAshI sukhako prApta karegA. isaliye he bhavya jIvo.n ! tum apane kalyANake liye isakA abhyAs karo, isakA shravaN karo, nirantar isIkA smaraN aur dhyAn karo, ki jisase avinAshI sukhakI prApti ho. aisA shrIguruo.nkA upadesh hai..415..
shlokArtha : — [iti idam AtmanaH tattva.n j~nAnamAtram avasthitam ] isaprakAr yah AtmAkA tattva (arthAt paramArthabhUtasvarUp) j~nAnamAtra nishchit huA — [akhaNDam ] ki jo (AtmAkA) j~nAnamAtratattva akhaNDa hai (arthAt anek j~neyAkAro.nse aur pratipakShI karmo.nse yadyapi khaNDakhaNDa dikhAI detA hai tathApi j~nAnamAtrame.n khaNDa nahI.n hai), [ekam ] ek hai (arthAt akhaNDa honese ekarUp hai), [achala.n ] achal hai (arthAt j~nAnarUpase chalit nahI.n hotA — j~neyarUp nahI.n hotA, [svasa.nvedyam ] svasa.nvedya hai (arthAt apanese hI j~nAt hone yogya hai), [abAdhitam ] aur abAdhit hai (arthAt kisI mithyAyuktise bAdhA nahI.n pAtA).
Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version
iti shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n samayasAravyAkhyAmAtmakhyAtau sarvavishuddhaj~nAnprarUpakaH navamo.a~N.hkaH ..
ananta dharma hai.n; kintu uname.n kitane hI to sAdhAraN hai.n, isaliye ve ativyAptiyukta hai.n, unase AtmAko pahichAnA nahI.n jA sakatA; aur kuCh (dharma) paryAyAshrit hai.n — kisI avasthAme.n hote hai.n aur kisI avasthAme.n nahI.n hote, isaliye ve avyAptiyukta hai.n, unase bhI AtmA nahI.n pahichAnA jA sakatA. chetanatA yadyapi AtmAkA (ativyApti aur avyApti rahit) lakShaN hai, tathApi vah shaktimAtra hai, adR^iShTa hai; usakI vyakti darshan aur j~nAn hai. us darshan aur j~nAname.n bhI j~nAn sAkAr hai, pragaT anubhavagochar hai; isaliye usake dvArA hI AtmA pahichAnA jA sakatA hai. isaliye yahA.N is j~nAnako hI pradhAn karake AtmAkA tattva kahA hai.
yahA.N aisA nahI.n samajhanA chAhie ki ‘AtmAko j~nAnamAtra tattvavAlA kahA hai, isaliye itanA hI paramArtha hai aur anya dharma mithyA hai, ve AtmAme.n nahI.n hai.n, aisA sarvathA ekAnta grahaN karanese to mithyAdR^iShTitva A jAtA hai, vij~nAnAdvaitavAdI bauddho.nkA aur vedAntiyo.nkA mat A jAtA hai; isaliye aisA ekAnta bAdhAsahit hai. aise ekAnta abhiprAyase koI munivrat bhI pAle aur AtmAkA — j~nAnamAtrakA — dhyAn bhI kare, to bhI mithyAtva nahI.n kaT sakatA; manda kaShAyo.nke kAraN bhale hI svarga prApta ho jAye, kintu mokShakA sAdhan to nahI.n hotA. isaliye syAdvAdase yathArtha samajhanA chAhie.246.
mUrat amUrat je Anadravya lokamA.nhi ve bhI j~nAnarUp nAhI.n nyAre na abhAvako;
yahai jAni j~nAnI jIv ApakU.n bhajai sadIv j~nAnarUp sukhatUp An na lagAvako,
karma-karmaphalarUp chetanAkU.n dUri TAri j~nAnachetanA abhyAs kare shuddha bhAvako.
Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version
(yahA.N tak bhagavat-kundakundAchAryakI 415 gAthAo.nkA vivechan TIkAkAr shrI amR^itachandrAchAryadevane kiyA hai, aur us vivechaname.n kalasharUp tathA sUchanikArUpase 246 kAvya kahe hai.n. ab TIkAkAr AchAryadev vichArate hai.n ki — is shAstrame.n j~nAnako pradhAn karake AtmAko j~nAnamAtra kahate Aye hai.n, isaliye koI yah tarka kare ki — ‘jainamat to syAdvAd hai; tab kyA AtmAko j~nAnamAtra kahanese ekAnta nahI.n ho jAtA ? arthAt syAdvAdake sAth virodh nahI.n AtA ? aur ek hI j~nAname.n upAyatattva tathA upeyatattva — dono.n kaise ghaTit hote hai.n ?’ aise tarkakA nirAkaraN karaneke liye TIkAkAr AchAryadev yahA.N samayasArakI ‘AtmakhyAti’ TIkAke antame.n parishiShTa rUpase kuCh kahate hai.n. usame.n pratham shlok isaprakAr hai : —
shlokArtha : — [atra ] yahA.N [syAdvAd-shuddhi-artha.n ] syAdvAdakI shuddhike liye [vastu- tattva-vyavasthitiH ] vastutattvakI vyavasthA [cha ] aur [upAy-upey-bhAvaH ] (ek hI j~nAname.n upAy – upeyatva kaise ghaTit hotA hai yah batalAneke liye) upAy-upeyabhAvakA [manAk bhUyaH api ] jarA phi rase bhI [chintyate ] vichAr karate hai.n.
bhAvArtha : — vastukA svarUp sAmAnyavisheShAtmak anek-dharmasvarUp honese vah syAdvAdase hI siddha kiyA jA sakatA hai. isaprakAr syAdvAdakI shuddhatA ( – pramANikatA, satyatA, nirdoShatA, nirmalatA, advitIyatA) siddha karaneke liye is parishiShTame.n vastusvarUpakA vichAr kiyA jAtA hai. (isame.n yah bhI batAyA jAyegA ki is shAstrame.n AtmAko j~nAnamAtra kahA hai phi ra bhI syAdvAdake sAth virodh nahI.n AtA.) aur dUsare, ek hI j~nAname.n sAdhakatva tathA sAdhyatva kaise ban sakatA hai yah samajhAneke liye j~nAnake upAy-upeyabhAvakA arthAt sAdhakasAdhyabhAvakA bhI is parishiShTame.n vichAr kiyA jAyegA.247.
Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version
syAdvAdo hi samastavastutattvasAdhakamekamaskhalita.n shAsanamarhatsarvaj~nasya . sa tu sarvamanekAntAtmakamityanushAsti, sarvasyApi vastuno.anekAntasvabhAvatvAt . atra tvAtmavastuni j~nAnamAtratayA anushAsyamAne.api na tatparikopaH, j~nAnamAtrasyAtmavastunaH svayamevAnekAnta- tvAt . tatra yadev tattadevAtat, yadevaika.n tadevAneka.n, yadev sattadevAsat, yadev nitya.n tadevAnityamityekavastuvastutvaniShpAdakaparasparaviruddhashakti dvayaprakAshanamanekAntaH . tatsvAtmavastuno j~nAnamAtratve.apyantashchakachakAyamAnaj~nAnasvarUpeN tattvAt, bahirunmiShadanantaj~neyatApannasvarUpAti- riktapararUpeNAtattvAt, sahakramapravR^ittAnantachida.nshasamudayarUpAvibhAgadravyeNaikatvAt, avibhAgaik- dravyavyAptasahakramapravR^ittAnantachida.nsharUpaparyAyairanekatvAt, svadravyakShetrakAlabhAvabhavanashakti svabhAvavattven sattvAt, paradravyakShetrakAlabhAvAbhavanashakti svabhAvavattvenAsattvAt, anAdinidhanAvibhAgaik-
syAdvAd samasta vastuo.nke svarUpako siddha karanevAlA, arhat sarvaj~nakA ek askhalit ( – nirbAdh) shAsan hai. vah (syAdvAd) ‘sab anekAntAtmak hai’ isaprakAr upadesh karatA hai, kyo.nki samasta vastu anekAnta-svabhAvavAlI hai. (‘sarva vastuai.n anekAntasvarUp hai.n’ isaprakAr jo syAdvAd kahatA hai so vah asatyArtha kalpanAse nahI.n kahatA, parantu jaisA vastukA anekAnta svabhAv hai vaisA hI kahatA hai.)
yahA.N AtmA nAmak vastuko j~nAnamAtratAse upadesh karane par bhI syAdvAdakA kop nahI.n hai; kyo.nki j~nAnamAtra Atmavastuko svayamev anekAntAtmakatva hai. vahA.N (anekAntakA aisA svarUp hai ki), jo (vastu) tat hai vahI atat hai, jo (vastu) ek hai vahI anek hai, jo sat hai vahI asat hai, jo nitya hai vahI anitya hai — isaprakAr ‘‘ek vastume.n vastutvakI niShpAdak paraspar viruddha do shaktiyo.nkA prakAshit honA anekAnta hai.’’ isalie apanI Atmavastuko bhI, j~nAnamAtratA hone par bhI, tattva-atattva, ekatva-anekatva, sattva-asattva, aur nityatva- anityatvapanA prakAshatA hI hai; kyo.nki — usake ( – j~nAnamAtra Atmavastuke) antara.ngame.n chakachakit prakAshate j~nAnasvarUpake dvArA tatpanA hai, aur bAhar pragaT hote ananta, j~neyatvako prApta, svarUpase bhinna aise pararUpake dvArA ( – j~nAnasvarUpase bhinna aise paradravyake rUp dvArA – ) atatpanA hai (arthAt j~nAn us-rUp nahI.n hai); sahabhUt ( – sAth hI) pravartamAn aur kramashaH pravartamAn ananta chaitanya – a.nshoke samudAyarUp avibhAg dravyake dvArA ekatva hai, aur avibhAg ek dravyase vyApta, sahabhUt pravartamAn tathA kramashaH pravartamAn ananta chaitanya-a.nsharUp ( – chaitanyake ananta a.nsho.nrUp) paryAyo.nke dvArA anekatva hai; apane dravya-kShetra-kAl-bhAvarUpase honekI shaktirUp jo svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA (arthAt aise svabhAvavAlI honese) sattva hai, aur parake dravya-kShetra-kAl-bhAvarUp na honekI shaktirUp jo svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA asattva hai; anAdinidhan avibhAg ek vR^ittirUpase pariNatapaneke dvArA nityatva hai, aur kramashaH
Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version
vR^ittipariNatatven nityatvAt, kramapravR^ittaikasamayAvachChinnAnekavR^ittya.nshapariNatatvenAnityatvAt, tadatattvamekAnekatva.n sadasattva.n nityAnityatva.n cha prakAshat ev .
nanu yadi j~nAnamAtratve.api AtmavastunaH svayamevAnekAntaH prakAshate, tarhi kimarthamarhadbhistatsAdhanatvenA.anushAsyate.anekAntaH ? aj~nAninA.n j~nAnamAtrAtmavastuprasiddhayarthamiti brUmaH . na khalvanekAntamantareN j~nAnamAtramAtmavastvev prasidhyati . tathA hi — ih hi svabhAvat ev bahubhAvanirbhare vishve sarvabhAvAnA.n svabhAvenAdvaite.api dvaitasya niSheddhumashakyatvAt samastamev vastu svapararUpapravR^ittivyAvR^ittibhyAmubhayabhAvAdhyAsitamev . tatra yadAya.n j~nAnamAtro bhAvaH sheShabhAvaiH sah svarasabharapravR^ittaj~nAtR^ij~neyasambandhatayA.anAdij~neyapariNamanAt j~nAnatattva.n pararUpeN pratipadyAj~nAnI bhUtvA nAshamupaiti, tadA svarUpeN tattva.n dyotayitvA j~nAtR^itven pariNamanAjj~nAnI kurvannanekAnta ev tamudgamayati 1 . yadA tu sarva.n vai khalvidamAtmeti aj~nAnatattva.n svarUpeN pratipadya vishvopAdAnenAtmAna.n pravartamAn, ek samayakI maryAdAvAle anek vR^itti-a.nsho.n-rUpase pariNatapaneke dvArA anityatva hai. (isaprakAr j~nAnamAtra Atmavastuko bhI, tat-atatpanA ityAdi do-do viruddha shaktiyA.N svayamev prakAshit hotI hai.n, isaliye anekAnta svayamev prakAshit hotA hai.)
(prashna — ) yadi Atmavastuko, j~nAnamAtratA hone par bhI, svayamev anekAnta prakAshatA hai, tab phi ra arhanta bhagavAn usake sAdhanake rUpame.n anekAntakA (-syAdvAdakA) upadesh kyo.n dete hai.n ?
(uttar — ) aj~nAniyo.nke j~nAnamAtra AtmavastukI prasiddhi karaneke liye upadesh dete hai.n aisA ham kahate hai.n. vAstavame.n anekAnta ( – syAdvAd) ke binA j~nAnamAtra Atmavastu hI prasiddha nahI.n ho sakatI. isIko isaprakAr samajhAte hai.n : —
svabhAvase hI bahutase bhAvo.nse bhare hue is vishvame.n sarva bhAvo.nkA svabhAvase advait hone par bhI, dvaitakA niShedh karanA ashakya honese samasta vastusvarUpame.n pravR^itti aur pararUpase vyAvR^ittike dvArA dono.n bhAvo.nse adhyAsit hai (arthAt samasta vastu svarUpame.n pravartamAn honese aur pararUpase bhinna rahanese pratyek vastume.n dono.n bhAv rah rahe hai.n). vahA.N, jab yah j~nAnamAtra bhAv (-AtmA), sheSh (bAkIke) bhAvo.nke sAth nij rasake bhArase pravartit j~nAtA – j~neyake sambandhake kAraN aur anAdi kAlase j~neyo.nke pariNamanake kAraN j~nAnatattvako pararUp mAnakar (arthAt j~neyarUpase a.ngIkAr karake) aj~nAnI hotA huA nAshako prApta hotA hai, tab (use j~nAnamAtra bhAvakA) sva-rUpase ( – j~nAnarUpase) tatpanA prakAshit karake (arthAt j~nAn j~nAnarUpase hI hai aisA pragaT karake), j~nAtArUpase pariNamanake kAraN j~nAnI karatA huA, anekAnta hI ( – syAdvAd hI) usakA uddhAr karatA hai — nAsh nahI.n hone detA.1.
Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version
nAshayati, tadA pararUpeNAtattva.n dyotayitvA vishvAdbhinna.n j~nAna.n darshayannanekAnta ev nAshayitu.n na dadAti 2 . yadAnekaj~neyAkAraiH khaNDitasakalaikaj~nAnAkAro nAshamupaiti, tadA dravyeNaikatva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 3 . yadA tvekaj~nAnAkAropAdAnAyAnekaj~neyAkAr- tyAgenAtmAna.n nAshayati, tadA paryAyairanekatva.n dyotayannanekAnta ev nAshayitu.n na dadAti 4 . yadA j~nAyamAnaparadravyapariNamanAd j~nAtR^idravya.n paradravyatven pratipadya nAshamupaiti, tadA svadravyeN sattva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 5 . yadA tu sarvadravyANi ahameveti paradravya.n j~nAtR^idravyatven pratipadyAtmAna.n nAshayati, tadA paradravyeNAsattva.n dyotayannanekAnta ev nAshayitu.n na dadAti 6 . yadA parakShetragataj~neyArthapariNamanAt parakShetreN j~nAna.n sat pratipadya
aur jab vah j~nAnamAtra bhAv ‘vAstavame.n yah sab AtmA hai’ isaprakAr aj~nAnatattvako sva- rUpase (j~nAnasvarUpase) mAnakar — a.ngIkAr karake vishvake grahaN dvArA apanA nAsh karatA hai ( – sarva jagatako nijarUp mAnakar usakA grahaN karake jagatse bhinna aise apaneko naShTa karatA hai), tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) pararUpase atatpanA prakAshit karake (arthAt j~nAn pararUp nahI.n hai yah pragaT karake) vishvase bhinna j~nAnako dikhAtA huA, anekAnta hI use apanA ( – j~nAnamAtra bhAvakA) nAsh nahI.n karane detA.2.
jab yah j~nAnamAtra bhAv anek j~neyAkAro.nke dvArA ( – j~neyo.nke AkAro.n dvArA) apanA sakal (akhaNDa, sampUrNa) ek j~nAn-AkAr khaNDit ( – khaNDakhaNDarUp) huA mAnakar nAshako prApta hotA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) dravyase ekatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jIvit rakhatA hai — naShTa nahI.n hone detA.3.
aur jab yah j~nAnamAtra bhAv ek j~nAn-AkArakA grahaN karaneke liye anek j~neyAkAro.nke tyAg dvArA apanA nAsh karatA hai (arthAt j~nAname.n jo anek j~neyo.nke AkAr Ate hai.n unakA tyAg karake apaneko naShTa karatA hai), tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) paryAyo.nse anekatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA.4.
jab yah j~nAnamAtra bhAv, jAnaneme.n AnevAle aise paradravyo.nke pariNamanake kAraN j~nAtR^idravyako paradravyarUpase mAnakar — a.ngIkAr karake nAshako prApta hotA hai tab, (us j~nAnamAtra bhAvakA) svadravyase sattva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hai — naShTa nahI.n hone detA.5.
aur jab vah j~nAnamAtra bhAv ‘sarva dravya mai.n hI hU.N (arthAt sarva dravya AtmA hI hai.n)’ isaprakAr paradravyako j~nAtR^idravyarUpase mAnakar — a.ngIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) paradravyase asattva prakAshit karatA huA, (arthAt AtmA paradravyarUpase nahI.n hai, isaprakAr pragaT karatA huA) anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA.6.
Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version
nAshamupaiti, tadA svakShetreNAstitva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 7 . yadA tu svakShetre bhavanAy parakShetragataj~neyAkAratyAgen j~nAna.n tuchChIkurvannAtmAna.n nAshayati, tadA svakShetra ev j~nAnasya parakShetragataj~neyAkArapariNamanasvabhAvatvAtparakShetreN nAstitva.n dyotayannanekAnta ev nAshayitu.n na dadAti 8 . yadA pUrvAlambitArthavinAshakAle j~nAnasyAsattva.n pratipadya nAshamupaiti, tadA svakAlen sattva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 9 . yadA tvarthAlamban- kAl ev j~nAnasya sattva.n pratipadyAtmAna.n nAshayati, tadA parakAlenAsattva.n dyotayannanekAnta ev nAshayitu.n na dadAti 10 . yadA j~nAyamAnaparabhAvapariNamanAt j~nAyakabhAva.n parabhAvatven pratipadya nAshamupaiti, tadA svabhAven sattva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 11 . yadA tu sarve bhAvA ahameveti parabhAva.n j~nAyakabhAvatven pratipadyAtmAna.n nAshayati, tadA parabhAvenA-
jab yah j~nAnamAtra bhAv parakShetragat (-parakShetrame.n rahe hue) j~ney padArtho.nke pariNamanake kAraN parakShetrase j~nAnako sat mAnakar — a.ngIkAr karake nAshako prApta hotA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) svakShetrase astitva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hai — naShTa nahI.n hone detA.7.
aur jab yah j~nAnamAtra bhAv svakShetrame.n honeke liye ( – rahaneke liye, pariNamaneke lie), parakShetragat j~neyo.nke AkAro.nke tyAg dvArA (arthAt j~nAname.n jo parakShetrame.n rahe hue j~ne.nyokA AkAr AtA hai unakA tyAg karake) j~nAnako tuchCha karatA huA apanA nAsh karatA hai, tab svakShetrame.n rahakar hI parakShetragat j~neyo.nke AkArarUpase pariNaman karanekA j~nAnakA svabhAv honese (us j~nAnamAtra bhAvakA) parakShetrase nAstitva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA.8.
jab yah j~nAnamAtra bhAv pUrvAla.nbit padArthoke vinAshakAlame.n ( – pUrvame.n jinakA Alamban kiyA thA aise j~ney padArthoke vinAshake samay) j~nAnakA asatpanA mAnakar — a.ngIkAr karake nAshako prApta hotA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) svakAlase (-j~nAnake kAlase) satpanA prakAshit karatA huA anekAnta hI use jilAtA hai — naShTa nahI.n hone detA.9.
aur jab vah j~nAnamAtra bhAv padArtho.nke Alamban kAlame.n hI ( – mAtra j~ney padArtho.nko jAnate samay hI) j~nAnakA satpanA mAnakar — a.ngIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) parakAlase ( – j~neyake kAlase) asatpanA prakAshit karatA huA anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA.10.
jab yah j~nAnamAtra bhAv, jAnaneme.n Ate hue parabhAvo.nke pariNamanake kAraN, j~nAyakasvabhAvako parabhAvarUpase mAnakar — a.ngIkAr karake nAshako prApta hotA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) sva- bhAvase satpanA prakAshit karatA huA anekAnta hI use jilAtA hai — naShTa nahI.n hone detA.11.
Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version
sattva.n dyotayannanekAnta ev nAshayitu.n na dadAti 12 . yadA.anityaj~nAnavisheShaiH khaNDitanityaj~nAnasAmAnyo nAshamupaiti, tadA j~nAnasAmAnyarUpeN nityatva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 13 . yadA tu nityaj~nAnasAmAnyopAdAnAyAnityaj~nAnavisheShatyAgenAtmAna.n nAshayati, tadA j~nAnavisheSharUpeNAnityatva.n dyotayannanekAnta ev nAshayitu.n na dadAti 14 .
vishrAnta.n pararUp ev parito j~nAna.n pashoH sIdati .
rdUronmagnaghanasvabhAvabharataH pUrNa.n samunmajjati ..248..
mAnakar — a.ngIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) parabhAvase asatpanA prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA.12.
jab yah j~nAnamAtra bhAv anityaj~nAnavisheSho.nke dvArA apanA nitya j~nAnasAmAnya khaNDit huA mAnakar nAshako prApta hotA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) j~nAnasAmAnyarUpase nityatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hai — naShTa nahI.n hone detA.13.
aur jab yah j~nAnamAtra bhAv nitya j~nAnasAmAnyakA grahaN karaneke liye anitya j~nAnavisheSho.nke tyAgake dvArA apanA nAsh karatA hai (arthAt j~nAnake visheSho.nkA tyAg karake apaneko naShTa karatA hai), tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) j~nAnavisheSharUpase anityatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA.14.
(yahA.N tat-atatke 2 bha.ng, ek-anekake 2 bha.ng, sat-asatke dravya-kShetra-kAl-bhAvase 8 bha.ng, aur nitya-aninyake 2 bha.ng — isaprakAr sab milAkar 14 bha.ng hue. in chaudah bha.ngo.nme.n yah batAyA hai ki — ekAntase j~nAnamAtra AtmAkA abhAv hotA hai aur anekAntase AtmA jIvit rahatA hai; arthAt ekAntase AtmA jis svarUp hai us svarUp nahI.n samajhA jAtA, svarUpame.n pariNamit nahI.n hotA, aur anekAntase vah vAstavik svarUpase samajhA jAtA hai, svarUpame.n pariNamit hotA hai.)
Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version
rvishvAdbhinnamavishvavishvaghaTita.n tasya svatattva.n spR^ishet ..249..
[ujjhit-nij-pravyakti-riktIbhavad ] apanI vyakti (pragaTatA) ko Cho.D.h.h denese rikta ( – shUnya) huA, [paritaH pararUpe ev vishrAnta.n ] sampUrNatayA pararUpame.n hI vishrA.nt (arthAt pararUpake U par hI AdhAr rakhatA huA) aise [pashoH j~nAna.n ] pashukA j~nAn ( – pashuvat ekAntavAdIkA j~nAn) [sIdati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdinaH tat punaH ] aur syAdvAdIkA j~nAn to, [‘yat tat tat ih svarUpataH tat’ iti ] ‘jo tat hai vah svarUpase tat hai (arthAt pratyek tattvako — vastuko svarUpase tatpanA hai)’ aisI mAnyatAke kAraN [dUraunmagna-ghan-svabhAv-bharataH ] atyanta pragaT hue j~nAnaghanarUp svabhAvake bhArase, [pUrNa.n samunmajjati ] sampUrNa udit (pragaT) hotA hai.
bhAvArtha : — koI sarvathA ekAntavAdI to yah mAnatA hai ki — ghaTaj~nAn ghaTake AdhArase hI hotA hai, isaliye j~nAn sab prakArase j~neyo.n par hI AdhAr rakhatA hai. aisA mAnanevAle ekAntavAdIke j~nAnako to j~ney pI gaye hai.n, j~nAn svaya.n kuCh nahI.n rahA. syAdvAdI to aisA mAnate hai.n ki — j~nAn apane svarUpase tatsvarUp (j~nAnasvarUp) hI hai, j~neyAkAr hone par bhI j~nAnatvako nahI.n Cho.DtA. aisI yathArtha anekAnta samajhake kAraN syAdvAdIko j~nAn (arthAt j~nAnasvarUp AtmA) pragaT prakAshit hotA hai.
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekantavAdI aj~nAnI, [‘vishva.n j~nAnam’ iti pratarkya ] ‘vishva j~nAn hai (arthAt sarva j~neyapadArtha AtmA hai.n)’ aisA vichAr karake [sakala.n svatattva- AshayA dR^iShTavA ] sabako ( – samasta vishvako) nijatattvakI AshAse dekhakar [vishvamayaH bhUtvA ] vishvamay ( – samasta j~neyapadArthamay) hokar, [pashuH iv svachChandam AcheShTate ] pashukI bhA.Nti svachCha.ndatayA cheShTA karatA hai — pravR^itta hotA hai; [punaH ] aur [syAdvAdadarshI ] syAdvAdakA dekhanevAlA to yah mAnatA hai ki — [‘yat tat tat pararUpataH na tat’ iti ] ‘jo tat hai vah pararUpase tat nahI.n hai (arthAt pratyek tattvako svarUpase tatpanA hone par bhI pararUpase atatpanA hai),’ isaliye [vishvAt bhinnam avishvavishvaghaTita.n ] vishvase bhinna aise tathA vishvase ( – vishvake nimittase)
Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version
jj~neyAkAravishIrNashakti rabhitastruTayanpashurnashyati .
nneka.n j~nAnamabAdhitAnubhavana.n pashyatyanekAntavit ..250..
rachit hone par bhI vishvarUp na honevAle aise (arthAt samasta j~ney vastuo.nke AkArarUp hone par bhI samasta j~ney vastuse bhinna aise) [tasya svatattva.n spR^ishet ] apane svatattvakA sparsha — anubhav karatA hai.
bhAvArtha : — ekAntavAdI yah mAnatA hai ki — vishva (samasta vastuai.n) j~nAnarUp arthAt nijarUp hai. isaprakAr nijako aur vishvako abhinna mAnakar, apaneko vishvamay mAnakar, ekAntavAdI, pashukI bhA.Nti hey-upAdeyake vivekake binA sarvatra svachChandatayA pravR^itti karatA hai. syAdvAdI to yah mAnatA hai ki — jo vastu apane svarUpase tatsvarUp hai, vahI vastu parake svarUpase atatsvarUp hai; isaliye j~nAn apane svarUpase tatsvarUp hai, parantu par j~neyo.nke svarUpase atatsvarUp hai arthAt par j~neyo.nke AkArarUp hone par bhI unase bhinna hai.
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekA.ntavAdI aj~nAnI, [bAhya-artha-grahaN- svabhAv-bharataH ] bAhya padArtho.nko grahaN karaneke (j~nAnake) svabhAvakI atishayatAke kAraN, [viShvag-vichitra-ullasat-j~neyAkAr-vishIrNa-shaktiH ] chAro.n or (sarvatra) pragaT honevAle anek prakArake j~neyAkAro.nse jisakI shakti vishIrNa ( – Chinna-bhinna) ho gaI aisA hokar (arthAt anek j~neyo.nke AkAr j~nAname.n j~nAt hone par j~nAnakI shaktiko Chinna-bhinna — kha.nD-kha.nDarUp — ho gaI mAnakar) [abhitaH truTayan ] sampUrNatayA khaNDa-khaNDarUp hotA huA (arthAt kha.nD-kha.nDarUp — anekarUp — hotA huA) [nashyati ] naShTa ho jAtA hai; [anekAntavit ] aur anekAntakA jAnakAr to, [sadA api uditayA ek – dravyatayA ] sadaiv udit ( – prakAshamAn) ek dravyatvake kAraN [bhedabhrama.n dhva.nsayan ] bhedake bhramako naShTa karatA huA (arthAt j~neyo.nke bhedase j~nAname.n sarvathA bhed pa.D.h.h jAtA hai aise bhramako nAsh karatA huA), [ekam abAdhit-anubhavana.n j~nAnam ] jo ek hai ( – sarvathA anek nahI.n hai) aur jisakA anubhavan nirbAdh hai aise j~nAnako [pashyati ] dekhatA hai — anubhav karatA hai .
Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version
nnekAkArachikIrShayA sphu Tamapi j~nAna.n pashurnechChati .
paryAyaistadanekatA.n parimR^ishan pashyatyanekAntavit ..251..
bhAvArtha : — j~nAn hai vah j~neyo.nke AkArarUp pariNamit honese anek dikhAI detA hai, isaliye sarvathA ekAntavAdI us j~nAnako sarvathA anek — khaNDa-khaNDarUp — dekhatA huA j~nAnamay aise nijakA nAsh karatA hai; aur syAdvAdI to j~nAnako, j~neyAkAr hone par bhI, sadA udayamAn dravyatvake dvArA ek dekhatA hai .
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekA.ntavAdI aj~nAnI, [j~neyAkAr-kala~N.hka- mechak-chiti prakShAlana.n kalpayan ] j~neyAkArarUpI kala~N.hkase (anekAkArarUp) malin aise chetaname.n prakShAlanakI kalpanA karatA huA (arthAt chetanakI anekAkArarUp malinatAko dho DAlanekI kalpanA karatA huA), [ekAkAr-chikIrShayA sphu Tam api j~nAna.n na ichChati ] ekAkAr karanekI ichChAse j~nAnako — yadyapi vah j~nAn anekAkArarUpase pragaT hai tathApi — nahI.n chAhatA (arthAt j~nAnako sarvathA ekAkAr mAnakar j~nAnakA abhAv karatA hai); [anekAntavit ] aur anekAntakA jAnanevAlA to, [paryAyaiH tad-anekatA.n parimR^ishan ] paryAyo.nse j~nAnakI anekatAko jAnatA (anubhavatA) huA, [vaichitrye api avichitratAm upagata.n j~nAnam ] vichitra hone par bhI avichitratAko prApta (arthAt anekarUp hone par bhI ekarUp) aise j~nAnake [svataH kShAlita.n ] svataH kShAlit (svayamev dhoyA huA shuddha) [pashyati ] anubhav karatA hai
bhAvArtha : — ekAntavAdI j~neyAkArarUp (anekAkArarUp) j~nAnako malin jAnakar, use dhokar — usame.nse j~neyAkAro.nko dUr karake, j~nAnako j~neyAkAro.nse rahit ek-AkArarUp karaneko chAhatA huA, j~nAnakA nAsh karatA hai; aur anekAntI to satyArtha vastusvabhAvako jAnatA hai, isaliye j~nAnakA svarUpase hI anekAkArapanA mAnatA hai.
Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version
svadravyAnavalokanen paritaH shUnyaH pashurnashyati .
syAdvAdI tu vishuddhabodhamahasA pUrNo bhavan jIvati ..252..
svadravyabhramataH pashuH kil paradravyeShu vishrAmyati .
jAnannirmalashuddhabodhamahimA svadravyamevAshrayet ..253..
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI aj~nAnI, [pratyakSha-Alikhit- sphu Ta-sthir-paradravya-astitA-va~nchitaH ] pratyakSha 1Alikhit aise pragaT (sthUl) aur sthir ( – nishchal) paradravyo.nke astitvase ThagAyA huA, [svadravya anavalokanen paritaH shUnyaH ] svadravyako ( – svadravyake astitvako) nahI.n dekhatA honese sampUrNatayA shUnya hotA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to, [svadravya-astitayA nipuNa.n nirUpya ] AtmAko svadravyarUpase astipanese nipuNatayA dekhatA hai, isaliye [sadyaH samunmajjatA vishuddha-bodh-mahasA pUrNaH bhavan ] tatkAl pragaT vishuddha j~nAnaprakAshake dvArA pUrNa hotA huA [jIvati ] jItA hai — nAshako prApta nahI.n hotA.
bhAvArtha : — ekAntI bAhya paradravyako pratyakSha dekhakar usake astitvako mAnatA hai, parantu apane Atmadravyako indriyapratyakSha nahI.n dekhatA, isaliye use shUnya mAnakar AtmAkA nAsh karatA hai. syAdvAdI to j~nAnarUpI tejase apane AtmAkA svadravyase astitva avalokan karatA hai, isaliye jItA hai — apanA nAsh nahI.n karatA.
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI aj~nAnI, [durvAsanAvAsitaH ] durvAsanAse (-kunayakI vAsanAse) vAsit hotA huA, [puruSha.n sarvadravyamaya.n prapadya ] AtmAko sarvadravyamay mAnakar, [svadravya-bhramataH paradravyeShu kil vishrAmyati ] (paradravyo.nme.n) svadravyake bhramase 1Alikhit = Alekhan kiyA huA; chitrit; sparshit; j~nAt.
Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version
sIdatyev bahiH patantamabhitaH pashyanpumA.nsa.n pashuH .
stiShThatyAtmanikhAtabodhyaniyatavyApArashakti rbhavan ..254..
paradravyo.nme.n vishrAnta karatA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to, [samastavastuShu paradravyAtmanA nAstitA.n jAnan ] samasta vastuo.nme.n paradravyasvarUpase nAstitvako jAnatA huA, [nirmal-shuddha-bodh-mahimA ] jisakI shuddhaj~nAnamahimA nirmal hai aisA vartatA huA, [svadravyam ev Ashrayet ] svadravyakA hI Ashray karatA hai.
bhAvArtha : — ekAntavAdI AtmAko sarvadravyamay mAnakar, AtmAme.n jo paradravyakI apekShAse nAstitva hai usakA lop karatA hai; aur syAdvAdI to samasta padArthome.n paradravyakI apekShAse nAstitva mAnakar nij dravyame.n ramatA hai.
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI aj~nAnI, [bhinna-kShetra-niShaNNa- bodhya-niyat-vyApAr-niShThaH ] bhinna kShetrame.n rahe hue j~neyapadArtho.nme.n jo j~ney-j~nAyak sambandharUp nishchit vyApAr hai usame.n pravartatA huA, [pumA.nsam abhitaH bahiH patantam pashyan ] AtmAko sampUrNatayA bAhar (parakShetrame.n) pa.DtA dekhakar ( – svakShetrase AtmAkA astitva na mAnakar) [sadA sIdati ev ] sadA nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI punaH ] aur syAdvAdake jAnanevAle to [svakShetra-astitayA niruddha-rabhasaH ] svakShetrase astitvake kAraN jisakA veg rukA huA hai aisA hotA huA (arthAt svakShetrame.n vartatA huA), [Atma-nikhAt-bodhya-niyat-vyApAr-shaktiH bhavan ] AtmAme.n hI AkArarUp hue j~neyo.nme.n nishchit vyApArakI shaktivAlA hokar, [tiShThati ] TikatA hai — jItA hai (nAshako prApta nahI.n hotA).
bhAvArtha : — ekAntavAdI bhinna kShetrame.n rahe hue j~ney padArtho.nko jAnaneke kAryame.n pravR^itta hone par AtmAko bAhar pa.DtA hI mAnakar, (svakShetrase astitva na mAnakar), apaneko naShTa karatA hai; aur syAdvAdI to, ‘parakShetrame.n rahe hue j~neyo.nko jAnatA huA apane kShetrame.n rahA huA AtmA svakShetrase astitva dhAraN karatA hai’ aisA mAnatA huA TikatA hai — nAshako prApta nahI.n hotA.
Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version
tuchChIbhUy pashuH praNashyati chidAkArAn sahArthairvaman .
tyaktArtho.api na tuchChatAmanubhavatyAkArakarShI parAn ..255..
sIdatyev na ki.nchanApi kalayannatyantatuchChaH pashuH .
pUrNastiShThati bAhyavastuShu muhurbhUtvA vinashyatsvapi ..256..
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI aj~nAnI, [svakShetra – sthitaye pR^ithagvidh-parakShetra-sthit-artha-ujjhanAt ] svakShetrame.n rahaneke liye bhinna-bhinna parakShetrame.n rahe hue j~ney padArtho.nko Cho.Dnese, [arthaiH sah chid AkArAn vaman ] j~ney padArtho.nke sAth chaitanyake AkAro.nkA bhI vaman karatA huA (arthAt j~ney padArtho.nke nimittase chaitanyame.n jo AkAr hotA hai unako bhI Cho.DtA huA) [tuchChIbhUy ] tuchCha hokar [praNashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [svadhAmani vasan ] svakShetrame.n rahatA huA, [parakShetre nAstitA.n vidan ] parakShetrame.n apanA nAstitva jAnatA huA [tyakta-arthaH api ] (parakShetrame.n rahe hue) j~ney padArtho.nko Cho.DtA huA bhI [parAn AkArakarShI ] vah par padArtho.nme.nse chaitanyake AkAro.nko khI.nchatA hai (arthAt j~neyapadArtho.nke nimittase honevAle chaitanyake AkAro.nko nahI.n Cho.DtA) [tuchChatAm anubhavati na ] isaliye tuchChatAko prApta nahI.n hotA
bhAvArtha : — ‘parakShetrame.n rahe hue j~ney padArtho.nke AkArarUp chaitanyake AkAr hote hai.n, unhe.n yadi mai.n apanA banAU.NgA to svakShetrame.n hI rahaneke sthAn par parakShetrame.n bhI vyApta ho jAU.NgA’ aisA mAnakar aj~nAnI ekAntavAdI parakShetrame.n rahe hue j~ney padArtho.nke sAth hI sAth chaitanyake AkAro.nko bhI Cho.D.h.h detA hai; isaprakAr svaya.n chaitanyake AkAro.nse rahit tuchCha hotA hai, nAshako prApta hotA hai. aur syAdvAdI to svakShetrame.n rahatA huA, parakShetrame.n apane nAstitvako jAnatA huA, j~ney padArtho.nko Cho.Dkar bhI chaitanyake AkAro.nko nahI.n Cho.DtA; isaliye vah tuchCha nahI.n hotA, naShTa nahI.n hotA.
Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version
rj~neyAlambanalAlasen manasA bhrAmyan pashurnashyati .
stiShThatyAtmanikhAtanityasahajaj~nAnaikapu.njIbhavan ..257..
bodhya-nAsh-samaye j~nAnasya nAsha.n vidan ] pUrvAlambit j~ney padArtho.nke nAshake samay j~nAnakA bhI nAsh jAnatA huA, [na ki~nchan api kalayan ] aur isaprakAr j~nAnako kuCh bhI (vastu) na jAnatA huA (arthAt j~nAnavastukA astitva hI nahI.n mAnatA huA), [atyantatuchChaH ] atyanta tuchCha hotA huA [sIdati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI punaH ] aur syAdvAdakA j~nAtA to [asya nij-kAlataH astitva.n kalayan ] AtmAkA nij kAlase astitva jAnatA huA, [bAhyavastuShu muhuH bhUtvA vinashyatsu api ] bAhya vastue.n bArambAr hokar nAshako prApta hotI hai.n, phi ra bhI [pUrNaH tiShThati ] svaya.n pUrNa rahatA hai
bhAvArtha : — pahale jin j~ney padArtho.nko jAne the ve uttar kAlame.n naShTa ho gaye; unhe.n dekhakar ekAntavAdI apane j~nAnakA bhI nAsh mAnakar aj~nAnI hotA huA AtmAkA nAsh karatA hai. aur syAdvAdI to, j~ney padArthoke naShTa hone par bhI, apanA astitva apane kAlase hI mAnatA huA naShTa nahI.n hotA.
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt aj~nAnI ekAntavAdI, [artha-Alamban-kAle ev j~nAnasya sattva.n kalayan ] j~neyapadArtho.nke Alamban kAlame.n hI j~nAnakA astitva jAnatA huA, [bahiH j~ney-Alamban-lAlasen-manasA bhrAmyan ] bAhya j~neyo.nke AlambanakI lAlasAvAle chittase (bAhar) bhramaN karatA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI punaH ] aur syAdvAdakA j~nAtA to [parakAlataH asya nAstitva.n kalayan ] par kAlase AtmAkA nAstitva jAnatA huA, [Atma- nikhAt-nitya-sahaj-j~nAn-ek-pu~njIbhavan ] AtmAme.n dR^i.DhtayA rahA huA nitya sahaj j~nAnake pu.njarUp vartatA huA [tiShThati ] TikatA hai — naShTa nahI.n hotA.
bhAvArtha : — ekAntavAdI j~neyo.nke AlambanakAlame.n hI j~nAnakA satpanA jAnatA hai, isaliye j~neyo.nke Alambaname.n manako lagAkar bAhar bhramaN karatA huA naShTa ho jAtA hai. syAdvAdI to par j~neyo.nke kAlase apane nAstitvako jAnatA hai, apane hI kAlase apane astitvako jAnatA hai; isaliye j~neyo.nse bhinna aisA j~nAnake pu.njarUp vartatA huA nAshako prApta nahI.n hotA.
Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version
nashyatyev pashuH svabhAvamahimanyekAntanishchetanaH
sarvasmAnniyatasvabhAvabhavanaj~nAnAdvibhakto bhavan
syAdvAdI tu na nAshameti sahajaspaShTIkR^itapratyayaH ..258..
sarvatrApyanivArito gatabhayaH svaira.n pashuH krIDati .
dArUDhaH parabhAvabhAvavirahavyAlokaniShkampitaH ..259..
shlokArtha : — [pashuH ] arthAt ekAntavAdI aj~nAnI, [parabhAv-bhAv-kalanAt ] parabhAvo.nke 1bhavanako hI jAnatA hai (isaprakAr parabhAvase hI apanA astitva mAnatA hai,) isaliye [nitya.n bahiH-vastuShu vishrAntaH ] sadA bAhya vastuo.nme.n vishrAm karatA huA, [svabhAv- mahimani ekAnta-nishchetanaH ] (apane) svabhAvakI mahimAme.n atyanta nishchetan (ja.D.h.h) vartatA huA, [nashyati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [niyat-svabhAv- bhavan-j~nAnAt sarvasmAt vibhaktaH bhavan ] (apane) niyat svabhAvake bhavanasvarUp j~nAnake kAraN sab (parabhAvo.n) se bhinna vartatA huA, [sahaj-spaShTIkR^it-pratyayaH ] jisane sahaj svabhAvakA pratItirUp j~nAtR^itva spaShTa — pratyakSha — anubhavarUp kiyA hai aisA hotA huA, [nAsham eti na ] nAshako prApta nahI.n hotA.
bhAvArtha : — ekAntavAdI parabhAvo.nse hI apanA satpanA mAnatA hai, isaliye bAhya vastuo.nme.n vishrAm karatA huA, AtmAkA nAsh karatA hai; aur syAdvAdI to, j~nAnabhAv j~neyAkAr hone par bhI j~nAnabhAvakA svabhAvase astitva jAnatA huA, AtmAkA nAsh nahI.n karatA.
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt aj~nAnI ekAntavAdI, [sarva-bhAv-bhavana.n Atmani 1bhavan = astitva; pariNaman.
Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version
nirj~nAnAtkShaNabha.ngasa.ngapatitaH prAyaH pashurnashyati .
Ta.nkotkIrNaghanasvabhAvamahim j~nAna.n bhavan jIvati ..260..
adhyAsya shaddha-svabhAv-chyutaH ] sarva bhAvarUp bhavanakA AtmAme.n adhyAs karake (arthAt AtmA sarva j~ney padArtho.nke bhAvarUp hai, aisA mAnakar) shuddha svabhAvase chyut hotA huA, [anivAritaH sarvatra api svaira.n gatabhayaH krIDati ] kisI parabhAvako sheSh rakhe binA sarva parabhAvo.nme.n svachChandatApUrvak nirbhayatAse (niHsha.nkatayA) krI.DA karatA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [svasya svabhAva.n bharAt ArUDhaH ] apane svabhAvame.n atyanta ArU.Dh.h.h hotA huA, [parabhAv-bhAv-virah-vyAlok-niShkampitaH ] parabhAvarUp bhavanake abhAvakI dR^iShTike kAraN (arthAt AtmA paradravyo.nke bhAvarUpase nahI.n hai — aisA jAnatA honese) niShkampa vartatA huA, [vishuddhaH ev lasati ] shuddha hI virAjit rahatA hai
bhAvArtha : — ekAntavAdI sarva parabhAvo.nko nijarUp jAnakar apane shuddha svabhAvase chyut hotA huA sarvatra (sarva parabhAvo.nme.n) svechChAchAritAse niHsha.nkatayA pravR^itta hotA hai; aur syAdvAdI to, parabhAvo.nko jAnatA huA bhI, apane shuddha j~nAnasvabhAvako sarva parabhAvo.nse bhinna anubhav karatA huA, shobhit hotA hai.
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt ekAntavAdI aj~nAnI, [prAdurbhAv-virAm-mudrit- vahat-j~nAn-a.nsh-nAnA-AtmanA nirj~nAnAt ] utpAd-vyayase lakShit aise bahate ( – pariNamit hote) hue j~nAnake a.nsharUp anekAtmakatAke dvArA hI (AtmAkA) nirNay arthAt j~nAn karatA huA, [kShaNabha~N.hga-sa.ng-patitaH ] 1kShaNabha.ngake sa.ngame.n pa.DA huA, [prAyaH nashyati ] bahulatAse nAshako prApta hotA hai, [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [chid-AtmanA chid-vastu nitya-udita.n parimR^ishan ] chaitanyAtmakatAke dvArA chaitanyavastuko nitya-udit anubhav karatA huA, [Ta.nkotkIrNa-ghan-svabhAv- mahim j~nAna.n bhavan ] Ta.nkotkIrNaghanasvabhAv (Ta.nkotkIrNa pi.nDarUp svabhAv) jisakI mahimA hai aise j~nAnarUp vartatA huA, [jIvati ] jItA hai.
bhAvArtha : — ekAntavAdI j~neyo.nke AkArAnusAr j~nAnako utpanna aur naShTa hotA huA dekhakar, 1kShaNabha.ng = kShaN-kShaName.n hotA huA nAsh; kShaNabha.nguratA; anityatA.
Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version
vA.nChatyuchChaladachChachitpariNaterbhinna.n pashuH ki.nchan .
syAdvAdI tadanityatA.n parimR^isha.nshchidvastuvR^ittikramAt ..261..
anitya paryAyo.nke dvArA AtmAko sarvathA anitya mAnatA huA, apaneko naShTa karatA hai; aur syAdvAdI to, yadyapi j~nAn j~neyAnusAr utpanna-vinaShTa hotA hai phi ra bhI, chaitanyabhAvakA nitya uday anubhav karatA huA jItA hai — nAshako prApta nahI.n hotA.
shlokArtha : — [pashuH ] pashu arthAt ekAntavAdI aj~nAnI, [Ta.nkotkIrNa vishuddhabodh- visar-AkAr-Atma-tattva-AshayA ] Ta.nkotkIrNa vishuddha j~nAnake vistArarUp ek-AkAr (sarvathA nitya) AtmatattvakI AshAse, [uchChalat-achCha-chitpariNateH bhinna.n ki~nchan vA~nChati ] uChalatI huI nirmal chaitanyapariNatise bhinna kuCh (Atmatattvako) chAhatA hai (kintu aisA koI Atmatattva hai nahI.n); [syAdvAdI ] aur syAdvAdI to, [chid-vastu-vR^itti-kramAt tad- anityatA.n parimR^ishan ] chaitanyavastukI vR^ittike ( – pariNatike, paryAyake) kram dvArA usakI anityatAkA anubhav karatA huA, [nityam j~nAna.n anityatA parigame api ujjvala.n AsAdayati ] nitya aise j~nAnako anityatAse vyApta hone par bhI ujjval ( – nirmal) mAnatA hai — anubhav karatA hai.
bhAvArtha : — ekAntavAdI j~nAnako sarvathA ekAkAr — nitya prApta karanekI vA.NChAse, utpanna honevAlI aur nAsh honevAlI chaitanyapariNatise pR^ithak kuCh j~nAnako chAhatA hai; parantu pariNAmake atirikta koI pR^ithak pariNAmI to nahI.n hotA. syAdvAdI to yah mAnatA hai ki — yadyapi dravyApekShAse j~nAn nitya hai tathApi kramashaH utpanna honevAlI aur naShTa honevAlI chaitanyapariNatike kramake kAraN j~nAn anitya bhI hai; aisA hI vastusvabhAv hai.
hai — samajhA detA hai’ is arthakA kAvya kahA jAtA hai : —