Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Kalash: 244-261 ; Gatha: 415 ; End; Parishistam; 14 bhangs of anekant quote; 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 32 of 34

 

Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version

chetayante, te ev samayasAra.n chetayante .
(mAlinI)
alamalamatijalpairdurvikalpairanalpai-
rayamih paramArthashchetyatA.n nityamekaH
.
svarasavisarapUrNaj~nAnavisphU rtimAtrA-
nna khalu samayasArAduttara.n ki.nchidasti
..244..
(anuShTubh)
idameka.n jagachchakShurakShaya.n yAti pUrNatAm .
vij~nAnaghanamAnandamayamadhyakShatA.n nayat ..245..
hai.n, ve hI samayasArakA anubhav karate hai.n.
bhAvArtha :vyavahAranayakA viShay to bhedarUp ashuddhadravya hai, isaliye vah paramArtha nahI.n
hai; nishchayanayakA viShay abhedarUp shuddhadravya hai, isaliye vahI paramArtha hai. isaliye, jo vyavahArako
hI nishchay mAnakar pravartan karate hai.n ve samayasArakA anubhav nahI.n karate; jo paramArthako paramArtha
mAnakar pravartan karate hai.n ve hI samayasArakA anubhav karate hai.n (isaliye ve hI mokShako prApta karate
hai.n)
..414..
‘adhik kathanase kyA, ek paramArthakA hI anubhavan karo’is arthakA kAvya kahate
hai.n :
shlokArtha :[atijalpaiH analpaiH durvikalpaiH alam alam ] bahut kathanase aur bahut
durvikalpo.nse bas hoo, bas hoo; [ih ] yahA.N mAtra itanA hI kahanA hai ki [ayam paramArthaH
ekaH nityam chetyatAm ]
is ekamAtra paramArthakA hI nirantar anubhav karo; [svaras-visar-pUrNa-
j~nAn-visphU rti-mAtrAt samayasArAt uttara.n khalu ki~nchit na asti ]
kyo.nki nijarasake prasArase pUrNa
jo j~nAn usake sphu rAyamAn honemAtra jo samayasAr (
paramAtmA) usase uchcha vAstavame.n dUsarA kuCh
bhI nahI.n hai (samayasArake atirikta dUsarA kuCh bhI sArabhUt nahI.n hai).
bhAvArtha :pUrNaj~nAnasvarUp AtmAkA anubhav karanA chAhie; isake atirikta vAstavame.n
dUsarA kuCh bhI sArabhUt nahI.n hai.244.
ab, antim gAthAme.n yah samayasAr granthake abhyAs ityAdikA phal kahakar
AchAryabhagavAn is granthako pUrNa karate hai.n; usakA sUchak shlok pahale kahA jA rahA hai :
shlokArtha :[Anandamayam vij~nAnaghanam adhyakShatAm nayat ] Anandamay vij~nAnaghanako

Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version

jo samayapAhuDamiNa.n paDhidUNa.n atthatachchado NAdu.n .
atthe ThAhI chedA so hohI uttama.n sokkha.n ..415..
yaH samayaprAbhR^itamida.n paThitvA arthatattvato j~nAtvA .
arthe sthAsyati chetayitA sa bhaviShyatyuttama.n saukhyam ..415..
yaH khalu samayasArabhUtasya bhagavataH paramAtmano.asya vishvaprakAshakatven vishva-
samayasya pratipAdanAt svaya.n shabdabrahmAyamANa.n shAstramidamadhItya, vishvaprakAshanasamartha-
paramArthabhUtachitprakAsharUpamAtmAna.n nishchinvan arthatastattvatashcha parichChidya, asyaivArthabhUte bhagavati
ekasmin pUrNavij~nAnaghane paramabrahmaNi sarvArambheN sthAsyati chetayitA, sa sAkShAttatkShaN-
(shuddha paramAtmAko, samayasArako) pratyakSha karatA huA, [idam ekam akShaya.n jagat-chakShuH ] yah
ek (advitIy) akShay jagat-chakShu (samayaprAbhR^it) [pUrNatAm yAti ] pUrNatAko prApta hotA hai.
bhAvArtha :yah samayaprAbhUt grantha vachanarUpase tathA j~nAnarUpasedono.n prakArase jagatako
akShay (arthAt jisakA vinAsh na ho aise) advitIy netra samAn hai.n, kyo.nki jaise netra ghaTapaTAdiko
pratyakSha dikhalAtA hai, usIprakAr samayaprAbhR^it AtmAke shuddha svarUpako pratyakSha anubhavagochar
dikhalAtA hai
.245.
ab, bhagavAn kundakundAchAryadev is granthako pUrNa karate hai.n, isaliye usakI mahimAke.n
rUpame.n usake abhyAs ityAdikA phal is gAthAme.n kahate hai.n :
yah samayaprAbhR^it paThan karake, jAn artha ru tattvase.
Thahare arathame.n jIv jo, vah saukhya uttam pariName..415..
gAthArtha :[yaH chetayitA ] jo AtmA (bhavya jIv) [ida.n samayaprAbhR^itam paThitvA ]
is samayaprAbhR^itako pa.Dhkar, [arthatattvataH j~nAtvA ] artha aur tattvase jAnakar, [arthe sthAsyati ]
usake arthame.n sthit hogA, [saH ] vah [uttama.n saukhyam bhaviShyati ] uttam saukhyasvarUp hogA
.
TIkA :samayasArabhUt is bhagavAn paramAtmAkAjo ki vishvakA prakAshak honese
vishvasamay hai usakApratipAdan karatA hai, isaliye jo svaya.n shabdabrahmake samAn hai aise is
shAstrako jo AtmA bhalIbhA.Nti pa.Dhkar, vishvako prakAshit karaneme.n samartha aise paramArthabhUt, chaitanya-
prakAsharUp AtmAkA nishchay karatA huA (is shAstrako) arthase aur tattvase jAnakar, usIke

Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version

vijR^imbhamANachidekarasanirbharasvabhAvasusthitanirAkulAtmarUpatayA paramAnandashabdavAchyamuttamamanAkulatva-
lakShaNa.n saukhya.n svayamev bhaviShyatIti
.
(anuShTubh)
itIdamAtmanastattva.n j~nAnamAtramavasthitam .
akhaNDamekamachala.n svasa.nvedyamabAdhitam ..246..
arthabhUt bhagavAn ek pUrNavij~nAnaghan parabrahmame.n sarva udyamase sthit hogA, vah AtmA, sAkShAt tatkShaN
pragaT honevAle ek chaitanyarasase paripUrNa svabhAvame.n susthit aur nirAkul (
AkulatA binAkA)
honese jo (saukhya) ‘paramAnanda’ shabdase vAchya hai, uttam hai aur anAkulatA-lakShaNayukta hai aise
saukhyasvarUp svaya.n hI ho jAyegA
.
bhAvArtha :is shAstrakA nAm samayaprAbhR^it hai. samayakA artha hai padArtha athavA samay
arthAt AtmA. usakA kahanevAlA yah shAstra hai. aur AtmA to samasta padArthokA prakAshak hai.
aise vishvaprakAshak AtmAko kahanevAlA honese yah samayaprAbhR^it shabdabrahmake samAn hai; kyo.nki jo
samasta padArtho.nkA kahanevAlA hotA hai use shabdabrahma kahA jAtA hai
. dvAdashA.ngashAstra shabdabrahma hai aur
is samayaprAbhR^itashAstrako bhI shabdabrahmakI upamA dI gaI hai. yah shabdabrahma (arthAt samayaprAbhR^itashAstra)
parabrahmako (arthAt shuddha paramAtmAko) sAkShAt dikhAtA hai. jo is shAstrako pa.Dhkar usake yathArtha
arthame.n sthit hogA, vah parabrahmako prApta karegA; aur usase jise ‘paramAnanda’ kahA jAtA hai aise,
uttam, svAtmik, svAdhIn, bAdhArahit, avinAshI sukhako prApta karegA
. isaliye he bhavya jIvo.n !
tum apane kalyANake liye isakA abhyAs karo, isakA shravaN karo, nirantar isIkA smaraN aur
dhyAn karo, ki jisase avinAshI sukhakI prApti ho
. aisA shrIguruo.nkA upadesh hai..415..
ab, is sarvavishuddhaj~nAnake adhikArakI pUrNatAkA kalasharUp shlok kahate hai.n :
shlokArtha :[iti idam AtmanaH tattva.n j~nAnamAtram avasthitam ] isaprakAr yah AtmAkA
tattva (arthAt paramArthabhUtasvarUp) j~nAnamAtra nishchit huA[akhaNDam ] ki jo (AtmAkA)
j~nAnamAtratattva akhaNDa hai (arthAt anek j~neyAkAro.nse aur pratipakShI karmo.nse yadyapi khaNDakhaNDa
dikhAI detA hai tathApi j~nAnamAtrame.n khaNDa nahI.n hai), [ekam ] ek hai (arthAt akhaNDa honese
ekarUp hai), [achala.n ] achal hai (arthAt j~nAnarUpase chalit nahI.n hotA
j~neyarUp nahI.n hotA,
[svasa.nvedyam ] svasa.nvedya hai (arthAt apanese hI j~nAt hone yogya hai), [abAdhitam ] aur abAdhit
hai (arthAt kisI mithyAyuktise bAdhA nahI.n pAtA)
.
bhAvArtha :yahA.N AtmAkA nij svarUp j~nAn hI kahA hai isakA kAraN yah haiHAtmAme.n

Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version

iti shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n samayasAravyAkhyAmAtmakhyAtau sarvavishuddhaj~nAnprarUpakaH
navamo.a~N.hkaH ..
❀ ❀ ❀
ananta dharma hai.n; kintu uname.n kitane hI to sAdhAraN hai.n, isaliye ve ativyAptiyukta hai.n, unase AtmAko
pahichAnA nahI.n jA sakatA; aur kuCh (dharma) paryAyAshrit hai.n
kisI avasthAme.n hote hai.n aur kisI
avasthAme.n nahI.n hote, isaliye ve avyAptiyukta hai.n, unase bhI AtmA nahI.n pahichAnA jA sakatA.
chetanatA yadyapi AtmAkA (ativyApti aur avyApti rahit) lakShaN hai, tathApi vah shaktimAtra hai,
adR^iShTa hai; usakI vyakti darshan aur j~nAn hai
. us darshan aur j~nAname.n bhI j~nAn sAkAr hai, pragaT
anubhavagochar hai; isaliye usake dvArA hI AtmA pahichAnA jA sakatA hai. isaliye yahA.N is j~nAnako
hI pradhAn karake AtmAkA tattva kahA hai.
yahA.N aisA nahI.n samajhanA chAhie ki ‘AtmAko j~nAnamAtra tattvavAlA kahA hai, isaliye itanA
hI paramArtha hai aur anya dharma mithyA hai, ve AtmAme.n nahI.n hai.n, aisA sarvathA ekAnta grahaN karanese
to mithyAdR^iShTitva A jAtA hai, vij~nAnAdvaitavAdI bauddho.nkA aur vedAntiyo.nkA mat A jAtA hai; isaliye
aisA ekAnta bAdhAsahit hai
. aise ekAnta abhiprAyase koI munivrat bhI pAle aur AtmAkA
j~nAnamAtrakAdhyAn bhI kare, to bhI mithyAtva nahI.n kaT sakatA; manda kaShAyo.nke kAraN bhale hI
svarga prApta ho jAye, kintu mokShakA sAdhan to nahI.n hotA. isaliye syAdvAdase yathArtha samajhanA
chAhie.246.
(savaiyA)
saravavishuddhaj~nAnarUp sadA chidAnanda karatA na bhogatA na paradravyabhAvako,
mUrat amUrat je Anadravya lokamA.nhi ve bhI j~nAnarUp nAhI.n nyAre na abhAvako;
yahai jAni j~nAnI jIv ApakU.n bhajai sadIv j~nAnarUp sukhatUp An na lagAvako,
karma-karmaphalarUp chetanAkU.n dUri TAri j~nAnachetanA abhyAs kare shuddha bhAvako
.
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr
paramAgamakI) shrImad amR^itachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak
TIkAme.n sarvavishuddhaj~nAnkA prarUpak nauvA.N a.nk samApta huA.

Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version

[parishiShTam]
(anuShTubh)
atra syAdvAdashuddhayartha.n vastutattvavyavasthitiH .
upAyopeyabhAvashcha manAgbhUyo.api chintyate ..247..
[parishiShTa]
(yahA.N tak bhagavat-kundakundAchAryakI 415 gAthAo.nkA vivechan TIkAkAr shrI
amR^itachandrAchAryadevane kiyA hai, aur us vivechaname.n kalasharUp tathA sUchanikArUpase 246
kAvya kahe hai.n
. ab TIkAkAr AchAryadev vichArate hai.n kiis shAstrame.n j~nAnako pradhAn
karake AtmAko j~nAnamAtra kahate Aye hai.n, isaliye koI yah tarka kare ki‘jainamat to
syAdvAd hai; tab kyA AtmAko j~nAnamAtra kahanese ekAnta nahI.n ho jAtA ? arthAt syAdvAdake
sAth virodh nahI.n AtA ? aur ek hI j~nAname.n upAyatattva tathA upeyatattva
dono.n kaise ghaTit
hote hai.n ?’ aise tarkakA nirAkaraN karaneke liye TIkAkAr AchAryadev yahA.N samayasArakI
‘AtmakhyAti’ TIkAke antame.n parishiShTa rUpase kuCh kahate hai.n
. usame.n pratham shlok isaprakAr
hai :
shlokArtha :[atra ] yahA.N [syAdvAd-shuddhi-artha.n ] syAdvAdakI shuddhike liye [vastu-
tattva-vyavasthitiH ] vastutattvakI vyavasthA [cha ] aur [upAy-upey-bhAvaH ] (ek hI j~nAname.n
upAy
upeyatva kaise ghaTit hotA hai yah batalAneke liye) upAy-upeyabhAvakA [manAk bhUyaH
api ] jarA phi rase bhI [chintyate ] vichAr karate hai.n.
bhAvArtha :vastukA svarUp sAmAnyavisheShAtmak anek-dharmasvarUp honese vah
syAdvAdase hI siddha kiyA jA sakatA hai. isaprakAr syAdvAdakI shuddhatA (pramANikatA,
satyatA, nirdoShatA, nirmalatA, advitIyatA) siddha karaneke liye is parishiShTame.n vastusvarUpakA
vichAr kiyA jAtA hai
. (isame.n yah bhI batAyA jAyegA ki is shAstrame.n AtmAko j~nAnamAtra
kahA hai phi ra bhI syAdvAdake sAth virodh nahI.n AtA.) aur dUsare, ek hI j~nAname.n sAdhakatva
tathA sAdhyatva kaise ban sakatA hai yah samajhAneke liye j~nAnake upAy-upeyabhAvakA arthAt
sAdhakasAdhyabhAvakA bhI is parishiShTame.n vichAr kiyA jAyegA
.247.
(ab, pratham AchAryadev vastusvarUpake vichAr dvArA syAdvAd
ko siddha karate hai.n :)

Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version

syAdvAdo hi samastavastutattvasAdhakamekamaskhalita.n shAsanamarhatsarvaj~nasya . sa tu
sarvamanekAntAtmakamityanushAsti, sarvasyApi vastuno.anekAntasvabhAvatvAt . atra tvAtmavastuni
j~nAnamAtratayA anushAsyamAne.api na tatparikopaH, j~nAnamAtrasyAtmavastunaH svayamevAnekAnta-
tvAt
. tatra yadev tattadevAtat, yadevaika.n tadevAneka.n, yadev sattadevAsat, yadev nitya.n
tadevAnityamityekavastuvastutvaniShpAdakaparasparaviruddhashakti dvayaprakAshanamanekAntaH . tatsvAtmavastuno
j~nAnamAtratve.apyantashchakachakAyamAnaj~nAnasvarUpeN tattvAt, bahirunmiShadanantaj~neyatApannasvarUpAti-
riktapararUpeNAtattvAt, sahakramapravR^ittAnantachida.nshasamudayarUpAvibhAgadravyeNaikatvAt, avibhAgaik-
dravyavyAptasahakramapravR^ittAnantachida.nsharUpaparyAyairanekatvAt, svadravyakShetrakAlabhAvabhavanashakti svabhAvavattven
sattvAt, paradravyakShetrakAlabhAvAbhavanashakti svabhAvavattvenAsattvAt, anAdinidhanAvibhAgaik-
75
syAdvAd samasta vastuo.nke svarUpako siddha karanevAlA, arhat sarvaj~nakA ek askhalit
(nirbAdh) shAsan hai. vah (syAdvAd) ‘sab anekAntAtmak hai’ isaprakAr upadesh karatA hai,
kyo.nki samasta vastu anekAnta-svabhAvavAlI hai. (‘sarva vastuai.n anekAntasvarUp hai.n’ isaprakAr jo
syAdvAd kahatA hai so vah asatyArtha kalpanAse nahI.n kahatA, parantu jaisA vastukA anekAnta svabhAv
hai vaisA hI kahatA hai
.)
yahA.N AtmA nAmak vastuko j~nAnamAtratAse upadesh karane par bhI syAdvAdakA kop nahI.n hai;
kyo.nki j~nAnamAtra Atmavastuko svayamev anekAntAtmakatva hai. vahA.N (anekAntakA aisA svarUp
hai ki), jo (vastu) tat hai vahI atat hai, jo (vastu) ek hai vahI anek hai, jo sat hai vahI
asat hai, jo nitya hai vahI anitya hai
isaprakAr ‘‘ek vastume.n vastutvakI niShpAdak paraspar
viruddha do shaktiyo.nkA prakAshit honA anekAnta hai.’’ isalie apanI Atmavastuko bhI,
j~nAnamAtratA hone par bhI, tattva-atattva, ekatva-anekatva, sattva-asattva, aur nityatva-
anityatvapanA prakAshatA hI hai; kyo.nki
usake (j~nAnamAtra Atmavastuke) antara.ngame.n
chakachakit prakAshate j~nAnasvarUpake dvArA tatpanA hai, aur bAhar pragaT hote ananta, j~neyatvako prApta,
svarUpase bhinna aise pararUpake dvArA (
j~nAnasvarUpase bhinna aise paradravyake rUp dvArA) atatpanA
hai (arthAt j~nAn us-rUp nahI.n hai); sahabhUt (sAth hI) pravartamAn aur kramashaH pravartamAn
ananta chaitanyaa.nshoke samudAyarUp avibhAg dravyake dvArA ekatva hai, aur avibhAg ek dravyase
vyApta, sahabhUt pravartamAn tathA kramashaH pravartamAn ananta chaitanya-a.nsharUp (chaitanyake ananta
a.nsho.nrUp) paryAyo.nke dvArA anekatva hai; apane dravya-kShetra-kAl-bhAvarUpase honekI shaktirUp jo
svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA (arthAt aise svabhAvavAlI honese) sattva hai, aur parake
dravya-kShetra-kAl-bhAvarUp na honekI shaktirUp jo svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA
asattva hai; anAdinidhan avibhAg ek vR^ittirUpase pariNatapaneke dvArA nityatva hai, aur kramashaH

Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version

vR^ittipariNatatven nityatvAt, kramapravR^ittaikasamayAvachChinnAnekavR^ittya.nshapariNatatvenAnityatvAt,
tadatattvamekAnekatva.n sadasattva.n nityAnityatva.n cha prakAshat ev
.
nanu yadi j~nAnamAtratve.api AtmavastunaH svayamevAnekAntaH prakAshate, tarhi
kimarthamarhadbhistatsAdhanatvenA.anushAsyate.anekAntaH ? aj~nAninA.n j~nAnamAtrAtmavastuprasiddhayarthamiti
brUmaH
. na khalvanekAntamantareN j~nAnamAtramAtmavastvev prasidhyati . tathA hiih hi svabhAvat ev
bahubhAvanirbhare vishve sarvabhAvAnA.n svabhAvenAdvaite.api dvaitasya niSheddhumashakyatvAt samastamev vastu
svapararUpapravR^ittivyAvR^ittibhyAmubhayabhAvAdhyAsitamev
. tatra yadAya.n j~nAnamAtro bhAvaH sheShabhAvaiH sah
svarasabharapravR^ittaj~nAtR^ij~neyasambandhatayA.anAdij~neyapariNamanAt j~nAnatattva.n pararUpeN pratipadyAj~nAnI bhUtvA
nAshamupaiti, tadA svarUpeN tattva.n dyotayitvA j~nAtR^itven pariNamanAjj~nAnI kurvannanekAnta ev
tamudgamayati 1
. yadA tu sarva.n vai khalvidamAtmeti aj~nAnatattva.n svarUpeN pratipadya vishvopAdAnenAtmAna.n
pravartamAn, ek samayakI maryAdAvAle anek vR^itti-a.nsho.n-rUpase pariNatapaneke dvArA anityatva hai.
(isaprakAr j~nAnamAtra Atmavastuko bhI, tat-atatpanA ityAdi do-do viruddha shaktiyA.N svayamev
prakAshit hotI hai.n, isaliye anekAnta svayamev prakAshit hotA hai
.)
(prashna) yadi Atmavastuko, j~nAnamAtratA hone par bhI, svayamev anekAnta prakAshatA
hai, tab phi ra arhanta bhagavAn usake sAdhanake rUpame.n anekAntakA (-syAdvAdakA) upadesh kyo.n
dete hai.n ?
(uttar) aj~nAniyo.nke j~nAnamAtra AtmavastukI prasiddhi karaneke liye upadesh dete hai.n
aisA ham kahate hai.n. vAstavame.n anekAnta (syAdvAd) ke binA j~nAnamAtra Atmavastu hI prasiddha
nahI.n ho sakatI. isIko isaprakAr samajhAte hai.n :
svabhAvase hI bahutase bhAvo.nse bhare hue is vishvame.n sarva bhAvo.nkA svabhAvase advait hone
par bhI, dvaitakA niShedh karanA ashakya honese samasta vastusvarUpame.n pravR^itti aur pararUpase
vyAvR^ittike dvArA dono.n bhAvo.nse adhyAsit hai (arthAt samasta vastu svarUpame.n pravartamAn honese
aur pararUpase bhinna rahanese pratyek vastume.n dono.n bhAv rah rahe hai.n)
. vahA.N, jab yah j~nAnamAtra
bhAv (-AtmA), sheSh (bAkIke) bhAvo.nke sAth nij rasake bhArase pravartit j~nAtAj~neyake
sambandhake kAraN aur anAdi kAlase j~neyo.nke pariNamanake kAraN j~nAnatattvako pararUp mAnakar
(arthAt j~neyarUpase a.ngIkAr karake) aj~nAnI hotA huA nAshako prApta hotA hai, tab (use
j~nAnamAtra bhAvakA) sva-rUpase (
j~nAnarUpase) tatpanA prakAshit karake (arthAt j~nAn j~nAnarUpase
hI hai aisA pragaT karake), j~nAtArUpase pariNamanake kAraN j~nAnI karatA huA, anekAnta hI
(
syAdvAd hI) usakA uddhAr karatA hainAsh nahI.n hone detA.1.

Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version

nAshayati, tadA pararUpeNAtattva.n dyotayitvA vishvAdbhinna.n j~nAna.n darshayannanekAnta ev nAshayitu.n na
dadAti 2
. yadAnekaj~neyAkAraiH khaNDitasakalaikaj~nAnAkAro nAshamupaiti, tadA dravyeNaikatva.n
dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 3 . yadA tvekaj~nAnAkAropAdAnAyAnekaj~neyAkAr-
tyAgenAtmAna.n nAshayati, tadA paryAyairanekatva.n dyotayannanekAnta ev nAshayitu.n na dadAti 4 .
yadA j~nAyamAnaparadravyapariNamanAd j~nAtR^idravya.n paradravyatven pratipadya nAshamupaiti, tadA svadravyeN
sattva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 5
. yadA tu sarvadravyANi ahameveti paradravya.n
j~nAtR^idravyatven pratipadyAtmAna.n nAshayati, tadA paradravyeNAsattva.n dyotayannanekAnta ev nAshayitu.n
na dadAti 6
. yadA parakShetragataj~neyArthapariNamanAt parakShetreN j~nAna.n sat pratipadya
aur jab vah j~nAnamAtra bhAv ‘vAstavame.n yah sab AtmA hai’ isaprakAr aj~nAnatattvako sva-
rUpase (j~nAnasvarUpase) mAnakara.ngIkAr karake vishvake grahaN dvArA apanA nAsh karatA hai
(sarva jagatako nijarUp mAnakar usakA grahaN karake jagatse bhinna aise apaneko naShTa karatA hai),
tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) pararUpase atatpanA prakAshit karake (arthAt j~nAn pararUp nahI.n hai yah
pragaT karake) vishvase bhinna j~nAnako dikhAtA huA, anekAnta hI use apanA (
j~nAnamAtra bhAvakA)
nAsh nahI.n karane detA.2.
jab yah j~nAnamAtra bhAv anek j~neyAkAro.nke dvArA (j~neyo.nke AkAro.n dvArA) apanA sakal
(akhaNDa, sampUrNa) ek j~nAn-AkAr khaNDit (khaNDakhaNDarUp) huA mAnakar nAshako prApta
hotA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) dravyase ekatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use
jIvit rakhatA hai
naShTa nahI.n hone detA.3.
aur jab yah j~nAnamAtra bhAv ek j~nAn-AkArakA grahaN karaneke liye anek j~neyAkAro.nke
tyAg dvArA apanA nAsh karatA hai (arthAt j~nAname.n jo anek j~neyo.nke AkAr Ate hai.n unakA tyAg
karake apaneko naShTa karatA hai), tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) paryAyo.nse anekatva prakAshit karatA
huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA
.4.
jab yah j~nAnamAtra bhAv, jAnaneme.n AnevAle aise paradravyo.nke pariNamanake kAraN j~nAtR^idravyako
paradravyarUpase mAnakara.ngIkAr karake nAshako prApta hotA hai tab, (us j~nAnamAtra bhAvakA)
svadravyase sattva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hainaShTa nahI.n hone detA.5.
aur jab vah j~nAnamAtra bhAv ‘sarva dravya mai.n hI hU.N (arthAt sarva dravya AtmA hI hai.n)’
isaprakAr paradravyako j~nAtR^idravyarUpase mAnakara.ngIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us
j~nAnamAtra bhAvakA) paradravyase asattva prakAshit karatA huA, (arthAt AtmA paradravyarUpase nahI.n hai,
isaprakAr pragaT karatA huA) anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA
.6.

Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version

nAshamupaiti, tadA svakShetreNAstitva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 7 . yadA tu svakShetre
bhavanAy parakShetragataj~neyAkAratyAgen j~nAna.n tuchChIkurvannAtmAna.n nAshayati, tadA svakShetra
ev j~nAnasya parakShetragataj~neyAkArapariNamanasvabhAvatvAtparakShetreN nAstitva.n dyotayannanekAnta
ev nAshayitu.n na dadAti 8
. yadA pUrvAlambitArthavinAshakAle j~nAnasyAsattva.n pratipadya
nAshamupaiti, tadA svakAlen sattva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 9 . yadA tvarthAlamban-
kAl ev j~nAnasya sattva.n pratipadyAtmAna.n nAshayati, tadA parakAlenAsattva.n dyotayannanekAnta
ev nAshayitu.n na dadAti 10
. yadA j~nAyamAnaparabhAvapariNamanAt j~nAyakabhAva.n parabhAvatven
pratipadya nAshamupaiti, tadA svabhAven sattva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 11 . yadA
tu sarve bhAvA ahameveti parabhAva.n j~nAyakabhAvatven pratipadyAtmAna.n nAshayati, tadA parabhAvenA-
jab yah j~nAnamAtra bhAv parakShetragat (-parakShetrame.n rahe hue) j~ney padArtho.nke pariNamanake kAraN
parakShetrase j~nAnako sat mAnakara.ngIkAr karake nAshako prApta hotA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA)
svakShetrase astitva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hainaShTa nahI.n hone detA.7.
aur jab yah j~nAnamAtra bhAv svakShetrame.n honeke liye (rahaneke liye, pariNamaneke lie),
parakShetragat j~neyo.nke AkAro.nke tyAg dvArA (arthAt j~nAname.n jo parakShetrame.n rahe hue j~ne.nyokA AkAr AtA
hai unakA tyAg karake) j~nAnako tuchCha karatA huA apanA nAsh karatA hai, tab svakShetrame.n rahakar hI
parakShetragat j~neyo.nke AkArarUpase pariNaman karanekA j~nAnakA svabhAv honese (us j~nAnamAtra bhAvakA)
parakShetrase nAstitva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA
.8.
jab yah j~nAnamAtra bhAv pUrvAla.nbit padArthoke vinAshakAlame.n (pUrvame.n jinakA Alamban
kiyA thA aise j~ney padArthoke vinAshake samay) j~nAnakA asatpanA mAnakara.ngIkAr karake
nAshako prApta hotA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) svakAlase (-j~nAnake kAlase) satpanA
prakAshit karatA huA anekAnta hI use jilAtA hai
naShTa nahI.n hone detA.9.
aur jab vah j~nAnamAtra bhAv padArtho.nke Alamban kAlame.n hI (mAtra j~ney padArtho.nko jAnate
samay hI) j~nAnakA satpanA mAnakara.ngIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us j~nAnamAtra
bhAvakA) parakAlase (j~neyake kAlase) asatpanA prakAshit karatA huA anekAnta hI use apanA
nAsh nahI.n karane detA.10.
jab yah j~nAnamAtra bhAv, jAnaneme.n Ate hue parabhAvo.nke pariNamanake kAraN, j~nAyakasvabhAvako
parabhAvarUpase mAnakara.ngIkAr karake nAshako prApta hotA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) sva-
bhAvase satpanA prakAshit karatA huA anekAnta hI use jilAtA hainaShTa nahI.n hone detA.11.
aur jab vah j~nAnamAtra bhAv ‘sarva bhAv mai.n hI hU.N’ isaprakAr parabhAvako j~nAyakabhAvarUpase

Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version

sattva.n dyotayannanekAnta ev nAshayitu.n na dadAti 12 . yadA.anityaj~nAnavisheShaiH
khaNDitanityaj~nAnasAmAnyo nAshamupaiti, tadA j~nAnasAmAnyarUpeN nityatva.n dyotayannanekAnta
ev tamujjIvayati 13
. yadA tu nityaj~nAnasAmAnyopAdAnAyAnityaj~nAnavisheShatyAgenAtmAna.n
nAshayati, tadA j~nAnavisheSharUpeNAnityatva.n dyotayannanekAnta ev nAshayitu.n na dadAti 14 .
bhavanti chAtra shlokAH
(shArdUlavikrIDit)
bAhyArthaiH paripItamujjhitanijapravyakti riktIbhavad
vishrAnta.n pararUp ev parito j~nAna.n pashoH sIdati
.
yattattattadih svarUpat iti syAdvAdinastatpun-
rdUronmagnaghanasvabhAvabharataH pUrNa.n samunmajjati
..248..
mAnakara.ngIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) parabhAvase asatpanA
prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA.12.
jab yah j~nAnamAtra bhAv anityaj~nAnavisheSho.nke dvArA apanA nitya j~nAnasAmAnya khaNDit huA
mAnakar nAshako prApta hotA hai, tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) j~nAnasAmAnyarUpase nityatva prakAshit
karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hai
naShTa nahI.n hone detA.13.
aur jab yah j~nAnamAtra bhAv nitya j~nAnasAmAnyakA grahaN karaneke liye anitya j~nAnavisheSho.nke
tyAgake dvArA apanA nAsh karatA hai (arthAt j~nAnake visheSho.nkA tyAg karake apaneko naShTa karatA
hai), tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) j~nAnavisheSharUpase anityatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI
use apanA nAsh nahI.n karane detA
.14.
(yahA.N tat-atatke 2 bha.ng, ek-anekake 2 bha.ng, sat-asatke dravya-kShetra-kAl-bhAvase
8 bha.ng, aur nitya-aninyake 2 bha.ngisaprakAr sab milAkar 14 bha.ng hue. in chaudah bha.ngo.nme.n
yah batAyA hai kiekAntase j~nAnamAtra AtmAkA abhAv hotA hai aur anekAntase AtmA jIvit
rahatA hai; arthAt ekAntase AtmA jis svarUp hai us svarUp nahI.n samajhA jAtA, svarUpame.n
pariNamit nahI.n hotA, aur anekAntase vah vAstavik svarUpase samajhA jAtA hai, svarUpame.n pariNamit
hotA hai
.)
yahA.N nimna prakArase (chaudah bha.ngo.nke kalasharUp) chaudah kAvya bhI kahe jA rahe hai.n
(uname.nse pahale, pratham bha.ngakA kalasharUp kAvya isaprakAr hai :)
shlokArtha :[bAhya-arthaiH paripItam ] bAhya padArtho.nke dvArA sampUrNatayA piyA gayA,

Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
vishva.n j~nAnamiti pratarkya sakala.n draShTvA svatattvAshayA
bhUtvA vishvamayaH pashuH pashuriv svachChandamAcheShTate .
yattattatpararUpato na taditi syAdvAdadarshI pun-
rvishvAdbhinnamavishvavishvaghaTita.n tasya svatattva.n spR^ishet
..249..
[ujjhit-nij-pravyakti-riktIbhavad ] apanI vyakti (pragaTatA) ko Cho.D.h.h denese rikta (shUnya)
huA, [paritaH pararUpe ev vishrAnta.n ] sampUrNatayA pararUpame.n hI vishrA.nt (arthAt pararUpake U par hI
AdhAr rakhatA huA) aise [pashoH j~nAna.n ] pashukA j~nAn (
pashuvat ekAntavAdIkA j~nAn) [sIdati ]
nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdinaH tat punaH ] aur syAdvAdIkA j~nAn to, [‘yat tat tat ih
svarUpataH tat’ iti ]
‘jo tat hai vah svarUpase tat hai (arthAt pratyek tattvako
vastuko svarUpase
tatpanA hai)’ aisI mAnyatAke kAraN [dUraunmagna-ghan-svabhAv-bharataH ] atyanta pragaT hue
j~nAnaghanarUp svabhAvake bhArase, [pUrNa.n samunmajjati ] sampUrNa udit (pragaT) hotA hai
.
bhAvArtha :koI sarvathA ekAntavAdI to yah mAnatA hai kighaTaj~nAn ghaTake AdhArase
hI hotA hai, isaliye j~nAn sab prakArase j~neyo.n par hI AdhAr rakhatA hai. aisA mAnanevAle
ekAntavAdIke j~nAnako to j~ney pI gaye hai.n, j~nAn svaya.n kuCh nahI.n rahA. syAdvAdI to aisA mAnate hai.n
kij~nAn apane svarUpase tatsvarUp (j~nAnasvarUp) hI hai, j~neyAkAr hone par bhI j~nAnatvako nahI.n
Cho.DtA. aisI yathArtha anekAnta samajhake kAraN syAdvAdIko j~nAn (arthAt j~nAnasvarUp AtmA)
pragaT prakAshit hotA hai.
isaprakAr svarUpase tatpanekA bha.ng kahA hai.248.
(ab, dUsare bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekantavAdI aj~nAnI, [‘vishva.n j~nAnam’ iti
pratarkya ] ‘vishva j~nAn hai (arthAt sarva j~neyapadArtha AtmA hai.n)’ aisA vichAr karake [sakala.n svatattva-
AshayA dR^iShTavA ]
sabako (
samasta vishvako) nijatattvakI AshAse dekhakar [vishvamayaH bhUtvA ]
vishvamay (samasta j~neyapadArthamay) hokar, [pashuH iv svachChandam AcheShTate ] pashukI bhA.Nti
svachCha.ndatayA cheShTA karatA haipravR^itta hotA hai; [punaH ] aur [syAdvAdadarshI ] syAdvAdakA dekhanevAlA
to yah mAnatA hai ki[‘yat tat tat pararUpataH na tat’ iti ] ‘jo tat hai vah pararUpase tat
nahI.n hai (arthAt pratyek tattvako svarUpase tatpanA hone par bhI pararUpase atatpanA hai),’ isaliye
[vishvAt bhinnam avishvavishvaghaTita.n ] vishvase bhinna aise tathA vishvase (
vishvake nimittase)

Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
bAhyArthagrahaNasvabhAvabharato viShvagvichitrollas-
jj~neyAkAravishIrNashakti rabhitastruTayanpashurnashyati
.
ekadravyatayA sadApyuditayA bhedabhrama.n dhva.nsay-
nneka.n j~nAnamabAdhitAnubhavana.n pashyatyanekAntavit
..250..
rachit hone par bhI vishvarUp na honevAle aise (arthAt samasta j~ney vastuo.nke AkArarUp hone par
bhI samasta j~ney vastuse bhinna aise) [tasya svatattva.n spR^ishet ] apane svatattvakA sparsha
anubhav
karatA hai.
bhAvArtha :ekAntavAdI yah mAnatA hai kivishva (samasta vastuai.n) j~nAnarUp arthAt
nijarUp hai. isaprakAr nijako aur vishvako abhinna mAnakar, apaneko vishvamay mAnakar,
ekAntavAdI, pashukI bhA.Nti hey-upAdeyake vivekake binA sarvatra svachChandatayA pravR^itti karatA hai.
syAdvAdI to yah mAnatA hai kijo vastu apane svarUpase tatsvarUp hai, vahI vastu parake svarUpase
atatsvarUp hai; isaliye j~nAn apane svarUpase tatsvarUp hai, parantu par j~neyo.nke svarUpase atatsvarUp
hai arthAt par j~neyo.nke AkArarUp hone par bhI unase bhinna hai
.
isaprakAr pararUpase atatpanekA bha.ng kahA hai.249.
(ab, tIsare bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekA.ntavAdI aj~nAnI, [bAhya-artha-grahaN-
svabhAv-bharataH ] bAhya padArtho.nko grahaN karaneke (j~nAnake) svabhAvakI atishayatAke kAraN,
[viShvag-vichitra-ullasat-j~neyAkAr-vishIrNa-shaktiH ] chAro.n or (sarvatra) pragaT honevAle anek
prakArake j~neyAkAro.nse jisakI shakti vishIrNa (
Chinna-bhinna) ho gaI aisA hokar (arthAt anek
j~neyo.nke AkAr j~nAname.n j~nAt hone par j~nAnakI shaktiko Chinna-bhinnakha.nD-kha.nDarUpho gaI
mAnakar) [abhitaH truTayan ] sampUrNatayA khaNDa-khaNDarUp hotA huA (arthAt kha.nD-kha.nDarUp
anekarUphotA huA) [nashyati ] naShTa ho jAtA hai; [anekAntavit ] aur anekAntakA
jAnakAr to, [sadA api uditayA ekdravyatayA ] sadaiv udit (prakAshamAn) ek dravyatvake
kAraN [bhedabhrama.n dhva.nsayan ] bhedake bhramako naShTa karatA huA (arthAt j~neyo.nke bhedase j~nAname.n sarvathA
bhed pa.D.h.h jAtA hai aise bhramako nAsh karatA huA), [ekam abAdhit-anubhavana.n j~nAnam ] jo ek
hai (
sarvathA anek nahI.n hai) aur jisakA anubhavan nirbAdh hai aise j~nAnako [pashyati ] dekhatA
haianubhav karatA hai .

Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
j~neyAkArakala.nk mechakachiti prakShAlana.n kalpay-
nnekAkArachikIrShayA sphu Tamapi j~nAna.n pashurnechChati
.
vaichitrye.apyavichitratAmupagata.n j~nAna.n svataHkShAlita.n
paryAyaistadanekatA.n parimR^ishan pashyatyanekAntavit
..251..
bhAvArtha :j~nAn hai vah j~neyo.nke AkArarUp pariNamit honese anek dikhAI detA hai,
isaliye sarvathA ekAntavAdI us j~nAnako sarvathA anek khaNDa-khaNDarUpdekhatA huA j~nAnamay
aise nijakA nAsh karatA hai; aur syAdvAdI to j~nAnako, j~neyAkAr hone par bhI, sadA udayamAn
dravyatvake dvArA ek dekhatA hai
.
isaprakAr ekatvakA bha.ng kahA hai .250.
(ab, chauthe bha.ngakA phalasharUp kAvya kahA jAtA haiH)
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekA.ntavAdI aj~nAnI, [j~neyAkAr-kala~N.hka-
mechak-chiti prakShAlana.n kalpayan ] j~neyAkArarUpI kala~N.hkase (anekAkArarUp) malin aise chetaname.n
prakShAlanakI kalpanA karatA huA (arthAt chetanakI anekAkArarUp malinatAko dho DAlanekI
kalpanA karatA huA), [ekAkAr-chikIrShayA sphu Tam api j~nAna.n na ichChati ] ekAkAr karanekI
ichChAse j~nAnako
yadyapi vah j~nAn anekAkArarUpase pragaT hai tathApinahI.n chAhatA (arthAt
j~nAnako sarvathA ekAkAr mAnakar j~nAnakA abhAv karatA hai); [anekAntavit ] aur anekAntakA
jAnanevAlA to, [paryAyaiH tad-anekatA.n parimR^ishan ] paryAyo.nse j~nAnakI anekatAko jAnatA
(anubhavatA) huA, [vaichitrye api avichitratAm upagata.n j~nAnam ] vichitra hone par bhI avichitratAko
prApta (arthAt anekarUp hone par bhI ekarUp) aise j~nAnake [svataH kShAlita.n ] svataH kShAlit
(svayamev dhoyA huA shuddha) [pashyati ] anubhav karatA hai
.
bhAvArtha :ekAntavAdI j~neyAkArarUp (anekAkArarUp) j~nAnako malin jAnakar, use
dhokarusame.nse j~neyAkAro.nko dUr karake, j~nAnako j~neyAkAro.nse rahit ek-AkArarUp karaneko
chAhatA huA, j~nAnakA nAsh karatA hai; aur anekAntI to satyArtha vastusvabhAvako jAnatA hai, isaliye
j~nAnakA svarUpase hI anekAkArapanA mAnatA hai
.
isaprakAr anekatvakA bha.ng kahA hai.251.
(ab, pA.Nchave.n bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)

Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
pratyakShAlikhitasphu TasthiraparadravyAstitAva.nchitaH
svadravyAnavalokanen paritaH shUnyaH pashurnashyati
.
svadravyAstitayA nirUpya nipuNa.n sadyaH samunmajjatA
syAdvAdI tu vishuddhabodhamahasA pUrNo bhavan jIvati
..252..
(shArdUlavikrIDit)
sarvadravyamaya.n prapadya puruSha.n durvAsanAvAsitaH
svadravyabhramataH pashuH kil paradravyeShu vishrAmyati
.
syAdvAdI tu samastavastuShu paradravyAtmanA nAstitA.n
jAnannirmalashuddhabodhamahimA svadravyamevAshrayet
..253..
1Alikhit = Alekhan kiyA huA; chitrit; sparshit; j~nAt.
76
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI aj~nAnI, [pratyakSha-Alikhit-
sphu Ta-sthir-paradravya-astitA-va~nchitaH ] pratyakSha 1Alikhit aise pragaT (sthUl) aur sthir
(nishchal) paradravyo.nke astitvase ThagAyA huA, [svadravya anavalokanen paritaH shUnyaH ] svadravyako
(svadravyake astitvako) nahI.n dekhatA honese sampUrNatayA shUnya hotA huA [nashyati ] nAshako prApta
hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to, [svadravya-astitayA nipuNa.n nirUpya ] AtmAko
svadravyarUpase astipanese nipuNatayA dekhatA hai, isaliye [sadyaH samunmajjatA vishuddha-bodh-mahasA
pUrNaH bhavan ]
tatkAl pragaT vishuddha j~nAnaprakAshake dvArA pUrNa hotA huA [jIvati ] jItA hai
nAshako prApta nahI.n hotA.
bhAvArtha :ekAntI bAhya paradravyako pratyakSha dekhakar usake astitvako mAnatA hai, parantu
apane Atmadravyako indriyapratyakSha nahI.n dekhatA, isaliye use shUnya mAnakar AtmAkA nAsh karatA
hai
. syAdvAdI to j~nAnarUpI tejase apane AtmAkA svadravyase astitva avalokan karatA hai, isaliye
jItA haiapanA nAsh nahI.n karatA.
isaprakAr svadravya-apekShAse astitvakA (-satpanekA) bha.ng kahA hai.252.
(ab, ChaTThe bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI aj~nAnI, [durvAsanAvAsitaH ]
durvAsanAse (-kunayakI vAsanAse) vAsit hotA huA, [puruSha.n sarvadravyamaya.n prapadya ] AtmAko
sarvadravyamay mAnakar, [svadravya-bhramataH paradravyeShu kil vishrAmyati ] (paradravyo.nme.n) svadravyake bhramase

Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
bhinnakShetraniShaNNabodhyaniyatavyApAraniShThaH sadA
sIdatyev bahiH patantamabhitaH pashyanpumA.nsa.n pashuH
.
svakShetrAstitayA niruddharabhasaH syAdvAdavedI pun-
stiShThatyAtmanikhAtabodhyaniyatavyApArashakti rbhavan
..254..
paradravyo.nme.n vishrAnta karatA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to, [samastavastuShu paradravyAtmanA nAstitA.n
jAnan ]
samasta vastuo.nme.n paradravyasvarUpase nAstitvako jAnatA huA, [nirmal-shuddha-bodh-mahimA ]
jisakI shuddhaj~nAnamahimA nirmal hai aisA vartatA huA, [svadravyam ev Ashrayet ] svadravyakA hI
Ashray karatA hai
.
bhAvArtha :ekAntavAdI AtmAko sarvadravyamay mAnakar, AtmAme.n jo paradravyakI apekShAse
nAstitva hai usakA lop karatA hai; aur syAdvAdI to samasta padArthome.n paradravyakI apekShAse nAstitva
mAnakar nij dravyame.n ramatA hai
.
isaprakAr paradravyakI apekShAse nAstitvakA (asatpanekA) bha.ng kahA hai.253.
(ab, sAtave.n bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI aj~nAnI, [bhinna-kShetra-niShaNNa-
bodhya-niyat-vyApAr-niShThaH ] bhinna kShetrame.n rahe hue j~neyapadArtho.nme.n jo j~ney-j~nAyak sambandharUp nishchit
vyApAr hai usame.n pravartatA huA, [pumA.nsam abhitaH bahiH patantam pashyan ] AtmAko sampUrNatayA
bAhar (parakShetrame.n) pa.DtA dekhakar (
svakShetrase AtmAkA astitva na mAnakar) [sadA sIdati ev ]
sadA nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI punaH ] aur syAdvAdake jAnanevAle to [svakShetra-astitayA
niruddha-rabhasaH ]
svakShetrase astitvake kAraN jisakA veg rukA huA hai aisA hotA huA (arthAt
svakShetrame.n vartatA huA), [Atma-nikhAt-bodhya-niyat-vyApAr-shaktiH bhavan ] AtmAme.n hI
AkArarUp hue j~neyo.nme.n nishchit vyApArakI shaktivAlA hokar, [tiShThati ] TikatA hai
jItA hai
(nAshako prApta nahI.n hotA).
bhAvArtha :ekAntavAdI bhinna kShetrame.n rahe hue j~ney padArtho.nko jAnaneke kAryame.n pravR^itta hone
par AtmAko bAhar pa.DtA hI mAnakar, (svakShetrase astitva na mAnakar), apaneko naShTa karatA hai;
aur syAdvAdI to, ‘parakShetrame.n rahe hue j~neyo.nko jAnatA huA apane kShetrame.n rahA huA AtmA svakShetrase
astitva dhAraN karatA hai’ aisA mAnatA huA TikatA hai
nAshako prApta nahI.n hotA.
isaprakAr svakShetrase astitvakA bha.ng kahA hai.254.
(ab, AThave.n bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)

Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
svakShetrasthitaye pR^ithagvidhaparakShetrasthitArthojjhanAt
tuchChIbhUy pashuH praNashyati chidAkArAn sahArthairvaman
.
syAdvAdI tu vasan svadhAmani parakShetre vidannAstitA.n
tyaktArtho.api na tuchChatAmanubhavatyAkArakarShI parAn
..255..
(shArdUlavikrIDit)
pUrvAlambitabodhyanAshasamaye j~nAnasya nAsha.n vidan
sIdatyev na ki.nchanApi kalayannatyantatuchChaH pashuH
.
astitva.n nijakAlato.asya kalayan syAdvAdavedI punaH
pUrNastiShThati bAhyavastuShu muhurbhUtvA vinashyatsvapi
..256..
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI aj~nAnI, [svakShetrasthitaye
pR^ithagvidh-parakShetra-sthit-artha-ujjhanAt ] svakShetrame.n rahaneke liye bhinna-bhinna parakShetrame.n rahe hue j~ney
padArtho.nko Cho.Dnese, [arthaiH sah chid AkArAn vaman ] j~ney padArtho.nke sAth chaitanyake AkAro.nkA
bhI vaman karatA huA (arthAt j~ney padArtho.nke nimittase chaitanyame.n jo AkAr hotA hai unako bhI
Cho.DtA huA) [tuchChIbhUy ] tuchCha hokar [praNashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur
syAdvAdI to [svadhAmani vasan ] svakShetrame.n rahatA huA, [parakShetre nAstitA.n vidan ] parakShetrame.n apanA
nAstitva jAnatA huA [tyakta-arthaH api ] (parakShetrame.n rahe hue) j~ney padArtho.nko Cho.DtA huA bhI
[parAn AkArakarShI ] vah par padArtho.nme.nse chaitanyake AkAro.nko khI.nchatA hai (arthAt j~neyapadArtho.nke
nimittase honevAle chaitanyake AkAro.nko nahI.n Cho.DtA) [tuchChatAm anubhavati na ] isaliye
tuchChatAko prApta nahI.n hotA
.
bhAvArtha :‘parakShetrame.n rahe hue j~ney padArtho.nke AkArarUp chaitanyake AkAr hote hai.n, unhe.n
yadi mai.n apanA banAU.NgA to svakShetrame.n hI rahaneke sthAn par parakShetrame.n bhI vyApta ho jAU.NgA’ aisA
mAnakar aj~nAnI ekAntavAdI parakShetrame.n rahe hue j~ney padArtho.nke sAth hI sAth chaitanyake AkAro.nko
bhI Cho.D.h.h detA hai; isaprakAr svaya.n chaitanyake AkAro.nse rahit tuchCha hotA hai, nAshako prApta hotA hai
.
aur syAdvAdI to svakShetrame.n rahatA huA, parakShetrame.n apane nAstitvako jAnatA huA, j~ney padArtho.nko
Cho.Dkar bhI chaitanyake AkAro.nko nahI.n Cho.DtA; isaliye vah tuchCha nahI.n hotA, naShTa nahI.n hotA
.
isaprakAr parakShetrakI apekShAse nAstitvakA bha.ng kahA hai.255.
(ab, navave.n bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI aj~nAnI, [pUrva-Alambit-

Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
arthAlambanakAl ev kalayan j~nAnasya sattva.n bahi-
rj~neyAlambanalAlasen manasA bhrAmyan pashurnashyati
.
nAstitva.n parakAlato.asya kalayan syAdvAdavedI pun-
stiShThatyAtmanikhAtanityasahajaj~nAnaikapu.njIbhavan
..257..
bodhya-nAsh-samaye j~nAnasya nAsha.n vidan ] pUrvAlambit j~ney padArtho.nke nAshake samay j~nAnakA bhI nAsh
jAnatA huA, [na ki~nchan api kalayan ] aur isaprakAr j~nAnako kuCh bhI (vastu) na jAnatA
huA (arthAt j~nAnavastukA astitva hI nahI.n mAnatA huA), [atyantatuchChaH ] atyanta tuchCha hotA
huA [sIdati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI punaH ] aur syAdvAdakA j~nAtA to [asya
nij-kAlataH astitva.n kalayan ]
AtmAkA nij kAlase astitva jAnatA huA, [bAhyavastuShu muhuH
bhUtvA vinashyatsu api ]
bAhya vastue.n bArambAr hokar nAshako prApta hotI hai.n, phi ra bhI [pUrNaH tiShThati ]
svaya.n pUrNa rahatA hai
.
bhAvArtha :pahale jin j~ney padArtho.nko jAne the ve uttar kAlame.n naShTa ho gaye; unhe.n dekhakar
ekAntavAdI apane j~nAnakA bhI nAsh mAnakar aj~nAnI hotA huA AtmAkA nAsh karatA hai. aur
syAdvAdI to, j~ney padArthoke naShTa hone par bhI, apanA astitva apane kAlase hI mAnatA huA naShTa
nahI.n hotA
.
isaprakAr svakAlakI apekShAse astitvakA bha.ng kahA hai.256.
(ab, dashave.n bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt aj~nAnI ekAntavAdI, [artha-Alamban-kAle ev
j~nAnasya sattva.n kalayan ] j~neyapadArtho.nke Alamban kAlame.n hI j~nAnakA astitva jAnatA huA, [bahiH
j~ney-Alamban-lAlasen-manasA bhrAmyan ]
bAhya j~neyo.nke AlambanakI lAlasAvAle chittase (bAhar)
bhramaN karatA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI punaH ] aur syAdvAdakA j~nAtA
to [parakAlataH asya nAstitva.n kalayan ] par kAlase AtmAkA nAstitva jAnatA huA, [Atma-
nikhAt-nitya-sahaj-j~nAn-ek-pu~njIbhavan ]
AtmAme.n dR^i.DhtayA rahA huA nitya sahaj j~nAnake
pu.njarUp vartatA huA [tiShThati ] TikatA hai
naShTa nahI.n hotA.
bhAvArtha :ekAntavAdI j~neyo.nke AlambanakAlame.n hI j~nAnakA satpanA jAnatA hai, isaliye
j~neyo.nke Alambaname.n manako lagAkar bAhar bhramaN karatA huA naShTa ho jAtA hai. syAdvAdI to par
j~neyo.nke kAlase apane nAstitvako jAnatA hai, apane hI kAlase apane astitvako jAnatA hai;
isaliye j~neyo.nse bhinna aisA j~nAnake pu.njarUp vartatA huA nAshako prApta nahI.n hotA
.
isaprakAr parakAlakI apekShAse nAstitvakA bha.ng kahA hai.257.

Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
vishrAntaH parabhAvabhAvakalanAnnitya.n bahirvastuShu
nashyatyev pashuH svabhAvamahimanyekAntanishchetanaH
sarvasmAnniyatasvabhAvabhavanaj~nAnAdvibhakto bhavan
syAdvAdI tu na nAshameti sahajaspaShTIkR^itapratyayaH
..258..
(shArdUlavikrIDit)
adhyAsyAtmani sarvabhAvabhavana.n shuddhasvabhAvachyutaH
sarvatrApyanivArito gatabhayaH svaira.n pashuH krIDati
.
syAdvAdI tu vishuddha ev lasati svasya svabhAva.n bharA-
dArUDhaH parabhAvabhAvavirahavyAlokaniShkampitaH
..259..
1bhavan = astitva; pariNaman.
(ab, gyArahave.n bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[pashuH ] arthAt ekAntavAdI aj~nAnI, [parabhAv-bhAv-kalanAt ]
parabhAvo.nke 1bhavanako hI jAnatA hai (isaprakAr parabhAvase hI apanA astitva mAnatA hai,)
isaliye [nitya.n bahiH-vastuShu vishrAntaH ] sadA bAhya vastuo.nme.n vishrAm karatA huA, [svabhAv-
mahimani ekAnta-nishchetanaH ]
(apane) svabhAvakI mahimAme.n atyanta nishchetan (ja.D.h.h) vartatA
huA, [nashyati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [niyat-svabhAv-
bhavan-j~nAnAt sarvasmAt vibhaktaH bhavan ]
(apane) niyat svabhAvake bhavanasvarUp j~nAnake kAraN
sab (parabhAvo.n) se bhinna vartatA huA, [sahaj-spaShTIkR^it-pratyayaH ] jisane sahaj svabhAvakA
pratItirUp j~nAtR^itva spaShTa
pratyakShaanubhavarUp kiyA hai aisA hotA huA, [nAsham eti na ]
nAshako prApta nahI.n hotA.
bhAvArtha :ekAntavAdI parabhAvo.nse hI apanA satpanA mAnatA hai, isaliye bAhya
vastuo.nme.n vishrAm karatA huA, AtmAkA nAsh karatA hai; aur syAdvAdI to, j~nAnabhAv j~neyAkAr
hone par bhI j~nAnabhAvakA svabhAvase astitva jAnatA huA, AtmAkA nAsh nahI.n karatA
.
isaprakAr svabhAvakI (apane bhAvakI) apekShAse astitvakA bha.ng kahA hai.258.
(ab, bArahave.n bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt aj~nAnI ekAntavAdI, [sarva-bhAv-bhavana.n Atmani

Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
prAdurbhAvavirAmamudritavahajj~nAnA.nshanAnAtmanA
nirj~nAnAtkShaNabha.ngasa.ngapatitaH prAyaH pashurnashyati
.
syAdvAdI tu chidAtmanA parimR^isha.nshchidvastu nityodita.n
Ta.nkotkIrNaghanasvabhAvamahim j~nAna.n bhavan jIvati
..260..
1kShaNabha.ng = kShaN-kShaName.n hotA huA nAsh; kShaNabha.nguratA; anityatA.
adhyAsya shaddha-svabhAv-chyutaH ] sarva bhAvarUp bhavanakA AtmAme.n adhyAs karake (arthAt AtmA sarva
j~ney padArtho.nke bhAvarUp hai, aisA mAnakar) shuddha svabhAvase chyut hotA huA, [anivAritaH sarvatra api
svaira.n gatabhayaH krIDati ]
kisI parabhAvako sheSh rakhe binA sarva parabhAvo.nme.n svachChandatApUrvak nirbhayatAse
(niHsha.nkatayA) krI.DA karatA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [svasya svabhAva.n bharAt ArUDhaH ]
apane svabhAvame.n atyanta ArU.Dh.h.h hotA huA, [parabhAv-bhAv-virah-vyAlok-niShkampitaH ]
parabhAvarUp bhavanake abhAvakI dR^iShTike kAraN (arthAt AtmA paradravyo.nke bhAvarUpase nahI.n hai
aisA
jAnatA honese) niShkampa vartatA huA, [vishuddhaH ev lasati ] shuddha hI virAjit rahatA hai
.
bhAvArtha :ekAntavAdI sarva parabhAvo.nko nijarUp jAnakar apane shuddha svabhAvase chyut
hotA huA sarvatra (sarva parabhAvo.nme.n) svechChAchAritAse niHsha.nkatayA pravR^itta hotA hai; aur syAdvAdI to,
parabhAvo.nko jAnatA huA bhI, apane shuddha j~nAnasvabhAvako sarva parabhAvo.nse bhinna anubhav karatA huA,
shobhit hotA hai
.
isaprakAr parabhAvakI apekShAse nAstitvakA bha.ng kahA hai.259.
(ab, terahave.n bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt ekAntavAdI aj~nAnI, [prAdurbhAv-virAm-mudrit-
vahat-j~nAn-a.nsh-nAnA-AtmanA nirj~nAnAt ] utpAd-vyayase lakShit aise bahate (pariNamit hote)
hue j~nAnake a.nsharUp anekAtmakatAke dvArA hI (AtmAkA) nirNay arthAt j~nAn karatA huA,
[kShaNabha~N.hga-sa.ng-patitaH ]
1kShaNabha.ngake sa.ngame.n pa.DA huA, [prAyaH nashyati ] bahulatAse nAshako prApta
hotA hai, [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [chid-AtmanA chid-vastu nitya-udita.n parimR^ishan ]
chaitanyAtmakatAke dvArA chaitanyavastuko nitya-udit anubhav karatA huA, [Ta.nkotkIrNa-ghan-svabhAv-
mahim j~nAna.n bhavan ]
Ta.nkotkIrNaghanasvabhAv (Ta.nkotkIrNa pi.nDarUp svabhAv) jisakI mahimA hai aise
j~nAnarUp vartatA huA, [jIvati ] jItA hai
.
bhAvArtha :ekAntavAdI j~neyo.nke AkArAnusAr j~nAnako utpanna aur naShTa hotA huA dekhakar,

Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
Ta.nkotkIrNavishuddhabodhavisarAkArAtmatattvAshayA
vA.nChatyuchChaladachChachitpariNaterbhinna.n pashuH ki.nchan
.
j~nAna.n nityamanityatAparigame.apyAsAdayatyujjvala.n
syAdvAdI tadanityatA.n parimR^isha.nshchidvastuvR^ittikramAt
..261..
anitya paryAyo.nke dvArA AtmAko sarvathA anitya mAnatA huA, apaneko naShTa karatA hai; aur syAdvAdI
to, yadyapi j~nAn j~neyAnusAr utpanna-vinaShTa hotA hai phi ra bhI, chaitanyabhAvakA nitya uday anubhav karatA
huA jItA hai
nAshako prApta nahI.n hotA.
isaprakAr nityatvakA bha.ng kahA hai.260.
(ab, chaudahave.n bha.ngakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :)
shlokArtha :[pashuH ] pashu arthAt ekAntavAdI aj~nAnI, [Ta.nkotkIrNa vishuddhabodh-
visar-AkAr-Atma-tattva-AshayA ] Ta.nkotkIrNa vishuddha j~nAnake vistArarUp ek-AkAr
(sarvathA nitya) AtmatattvakI AshAse, [uchChalat-achCha-chitpariNateH bhinna.n ki~nchan
vA~nChati ]
uChalatI huI nirmal chaitanyapariNatise bhinna kuCh (Atmatattvako) chAhatA hai (kintu
aisA koI Atmatattva hai nahI.n); [syAdvAdI ] aur syAdvAdI to, [chid-vastu-vR^itti-kramAt tad-
anityatA.n parimR^ishan ]
chaitanyavastukI vR^ittike (
pariNatike, paryAyake) kram dvArA usakI
anityatAkA anubhav karatA huA, [nityam j~nAna.n anityatA parigame api ujjvala.n AsAdayati ]
nitya aise j~nAnako anityatAse vyApta hone par bhI ujjval (
nirmal) mAnatA haianubhav
karatA hai.
bhAvArtha :ekAntavAdI j~nAnako sarvathA ekAkArnitya prApta karanekI vA.NChAse,
utpanna honevAlI aur nAsh honevAlI chaitanyapariNatise pR^ithak kuCh j~nAnako chAhatA hai; parantu
pariNAmake atirikta koI pR^ithak pariNAmI to nahI.n hotA
. syAdvAdI to yah mAnatA hai ki
yadyapi dravyApekShAse j~nAn nitya hai tathApi kramashaH utpanna honevAlI aur naShTa honevAlI
chaitanyapariNatike kramake kAraN j~nAn anitya bhI hai; aisA hI vastusvabhAv hai
.
isaprakAr anityatvakA bha.ng kahA gayA.261.
‘pUrvokta prakArase anekA.nt, aj~nAnase mU.Dh.h.h jIvo.nko j~nAnamAtra Atmatattva prasiddha kar detA
haisamajhA detA hai’ is arthakA kAvya kahA jAtA hai :