Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version
rayamih paramArthashchetyatA.n nityamekaH
nna khalu samayasArAduttara.n ki.nchidasti
mAnakar pravartan karate hai.n ve hI samayasArakA anubhav karate hai.n (isaliye ve hI mokShako prApta karate
hai.n)
ekaH nityam chetyatAm ] is ekamAtra paramArthakA hI nirantar anubhav karo; [svaras-visar-pUrNa-
j~nAn-visphU rti-mAtrAt samayasArAt uttara.n khalu ki~nchit na asti ] kyo.nki nijarasake prasArase pUrNa
jo j~nAn usake sphu rAyamAn honemAtra jo samayasAr (
Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version
paramArthabhUtachitprakAsharUpamAtmAna.n nishchinvan arthatastattvatashcha parichChidya, asyaivArthabhUte bhagavati
ekasmin pUrNavij~nAnaghane paramabrahmaNi sarvArambheN sthAsyati chetayitA, sa sAkShAttatkShaN-
pratyakSha dikhalAtA hai, usIprakAr samayaprAbhR^it AtmAke shuddha svarUpako pratyakSha anubhavagochar
dikhalAtA hai
usake arthame.n sthit hogA, [saH ] vah [uttama.n saukhyam bhaviShyati ] uttam saukhyasvarUp hogA
prakAsharUp AtmAkA nishchay karatA huA (is shAstrako) arthase aur tattvase jAnakar, usIke
Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version
lakShaNa.n saukhya.n svayamev bhaviShyatIti
pragaT honevAle ek chaitanyarasase paripUrNa svabhAvame.n susthit aur nirAkul (
saukhyasvarUp svaya.n hI ho jAyegA
samasta padArtho.nkA kahanevAlA hotA hai use shabdabrahma kahA jAtA hai
uttam, svAtmik, svAdhIn, bAdhArahit, avinAshI sukhako prApta karegA
dhyAn karo, ki jisase avinAshI sukhakI prApti ho
dikhAI detA hai tathApi j~nAnamAtrame.n khaNDa nahI.n hai), [ekam ] ek hai (arthAt akhaNDa honese
ekarUp hai), [achala.n ] achal hai (arthAt j~nAnarUpase chalit nahI.n hotA
hai (arthAt kisI mithyAyuktise bAdhA nahI.n pAtA)
Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version
pahichAnA nahI.n jA sakatA; aur kuCh (dharma) paryAyAshrit hai.n
adR^iShTa hai; usakI vyakti darshan aur j~nAn hai
to mithyAdR^iShTitva A jAtA hai, vij~nAnAdvaitavAdI bauddho.nkA aur vedAntiyo.nkA mat A jAtA hai; isaliye
aisA ekAnta bAdhAsahit hai
mUrat amUrat je Anadravya lokamA.nhi ve bhI j~nAnarUp nAhI.n nyAre na abhAvako;
yahai jAni j~nAnI jIv ApakU.n bhajai sadIv j~nAnarUp sukhatUp An na lagAvako,
karma-karmaphalarUp chetanAkU.n dUri TAri j~nAnachetanA abhyAs kare shuddha bhAvako
Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version
kAvya kahe hai.n
sAth virodh nahI.n AtA ? aur ek hI j~nAname.n upAyatattva tathA upeyatattva
‘AtmakhyAti’ TIkAke antame.n parishiShTa rUpase kuCh kahate hai.n
upAy
vichAr kiyA jAtA hai
sAdhakasAdhyabhAvakA bhI is parishiShTame.n vichAr kiyA jAyegA
Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version
tvAt
riktapararUpeNAtattvAt, sahakramapravR^ittAnantachida.nshasamudayarUpAvibhAgadravyeNaikatvAt, avibhAgaik-
dravyavyAptasahakramapravR^ittAnantachida.nsharUpaparyAyairanekatvAt, svadravyakShetrakAlabhAvabhavanashakti svabhAvavattven
sattvAt, paradravyakShetrakAlabhAvAbhavanashakti svabhAvavattvenAsattvAt, anAdinidhanAvibhAgaik-
hai vaisA hI kahatA hai
asat hai, jo nitya hai vahI anitya hai
anityatvapanA prakAshatA hI hai; kyo.nki
svarUpase bhinna aise pararUpake dvArA (
svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA (arthAt aise svabhAvavAlI honese) sattva hai, aur parake
dravya-kShetra-kAl-bhAvarUp na honekI shaktirUp jo svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA
asattva hai; anAdinidhan avibhAg ek vR^ittirUpase pariNatapaneke dvArA nityatva hai, aur kramashaH
Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version
tadatattvamekAnekatva.n sadasattva.n nityAnityatva.n cha prakAshat ev
brUmaH
svapararUpapravR^ittivyAvR^ittibhyAmubhayabhAvAdhyAsitamev
nAshamupaiti, tadA svarUpeN tattva.n dyotayitvA j~nAtR^itven pariNamanAjj~nAnI kurvannanekAnta ev
tamudgamayati 1
prakAshit hotI hai.n, isaliye anekAnta svayamev prakAshit hotA hai
dete hai.n ?
vyAvR^ittike dvArA dono.n bhAvo.nse adhyAsit hai (arthAt samasta vastu svarUpame.n pravartamAn honese
aur pararUpase bhinna rahanese pratyek vastume.n dono.n bhAv rah rahe hai.n)
(arthAt j~neyarUpase a.ngIkAr karake) aj~nAnI hotA huA nAshako prApta hotA hai, tab (use
j~nAnamAtra bhAvakA) sva-rUpase (
(
Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version
dadAti 2
sattva.n dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 5
na dadAti 6
pragaT karake) vishvase bhinna j~nAnako dikhAtA huA, anekAnta hI use apanA (
jIvit rakhatA hai
karake apaneko naShTa karatA hai), tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) paryAyo.nse anekatva prakAshit karatA
huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA
isaprakAr pragaT karatA huA) anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA
Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version
ev j~nAnasya parakShetragataj~neyAkArapariNamanasvabhAvatvAtparakShetreN nAstitva.n dyotayannanekAnta
ev nAshayitu.n na dadAti 8
ev nAshayitu.n na dadAti 10
hai unakA tyAg karake) j~nAnako tuchCha karatA huA apanA nAsh karatA hai, tab svakShetrame.n rahakar hI
parakShetragat j~neyo.nke AkArarUpase pariNaman karanekA j~nAnakA svabhAv honese (us j~nAnamAtra bhAvakA)
parakShetrase nAstitva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahI.n karane detA
prakAshit karatA huA anekAnta hI use jilAtA hai
Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version
ev tamujjIvayati 13
vishrAnta.n pararUp ev parito j~nAna.n pashoH sIdati
rdUronmagnaghanasvabhAvabharataH pUrNa.n samunmajjati
karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hai
hai), tab (us j~nAnamAtra bhAvakA) j~nAnavisheSharUpase anityatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI
use apanA nAsh nahI.n karane detA
pariNamit nahI.n hotA, aur anekAntase vah vAstavik svarUpase samajhA jAtA hai, svarUpame.n pariNamit
hotA hai
Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version
rvishvAdbhinnamavishvavishvaghaTita.n tasya svatattva.n spR^ishet
AdhAr rakhatA huA) aise [pashoH j~nAna.n ] pashukA j~nAn (
svarUpataH tat’ iti ] ‘jo tat hai vah svarUpase tat hai (arthAt pratyek tattvako
j~nAnaghanarUp svabhAvake bhArase, [pUrNa.n samunmajjati ] sampUrNa udit (pragaT) hotA hai
AshayA dR^iShTavA ] sabako (
[vishvAt bhinnam avishvavishvaghaTita.n ] vishvase bhinna aise tathA vishvase (
Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version
jj~neyAkAravishIrNashakti rabhitastruTayanpashurnashyati
nneka.n j~nAnamabAdhitAnubhavana.n pashyatyanekAntavit
bhI samasta j~ney vastuse bhinna aise) [tasya svatattva.n spR^ishet ] apane svatattvakA sparsha
hai arthAt par j~neyo.nke AkArarUp hone par bhI unase bhinna hai
[viShvag-vichitra-ullasat-j~neyAkAr-vishIrNa-shaktiH ] chAro.n or (sarvatra) pragaT honevAle anek
prakArake j~neyAkAro.nse jisakI shakti vishIrNa (
bhed pa.D.h.h jAtA hai aise bhramako nAsh karatA huA), [ekam abAdhit-anubhavana.n j~nAnam ] jo ek
hai (
Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version
nnekAkArachikIrShayA sphu Tamapi j~nAna.n pashurnechChati
paryAyaistadanekatA.n parimR^ishan pashyatyanekAntavit
dravyatvake dvArA ek dekhatA hai
prakShAlanakI kalpanA karatA huA (arthAt chetanakI anekAkArarUp malinatAko dho DAlanekI
kalpanA karatA huA), [ekAkAr-chikIrShayA sphu Tam api j~nAna.n na ichChati ] ekAkAr karanekI
ichChAse j~nAnako
jAnanevAlA to, [paryAyaiH tad-anekatA.n parimR^ishan ] paryAyo.nse j~nAnakI anekatAko jAnatA
(anubhavatA) huA, [vaichitrye api avichitratAm upagata.n j~nAnam ] vichitra hone par bhI avichitratAko
prApta (arthAt anekarUp hone par bhI ekarUp) aise j~nAnake [svataH kShAlita.n ] svataH kShAlit
(svayamev dhoyA huA shuddha) [pashyati ] anubhav karatA hai
j~nAnakA svarUpase hI anekAkArapanA mAnatA hai
Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version
svadravyAnavalokanen paritaH shUnyaH pashurnashyati
syAdvAdI tu vishuddhabodhamahasA pUrNo bhavan jIvati
svadravyabhramataH pashuH kil paradravyeShu vishrAmyati
jAnannirmalashuddhabodhamahimA svadravyamevAshrayet
svadravyarUpase astipanese nipuNatayA dekhatA hai, isaliye [sadyaH samunmajjatA vishuddha-bodh-mahasA
pUrNaH bhavan ] tatkAl pragaT vishuddha j~nAnaprakAshake dvArA pUrNa hotA huA [jIvati ] jItA hai
hai
sarvadravyamay mAnakar, [svadravya-bhramataH paradravyeShu kil vishrAmyati ] (paradravyo.nme.n) svadravyake bhramase
Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version
sIdatyev bahiH patantamabhitaH pashyanpumA.nsa.n pashuH
stiShThatyAtmanikhAtabodhyaniyatavyApArashakti rbhavan
jAnan ] samasta vastuo.nme.n paradravyasvarUpase nAstitvako jAnatA huA, [nirmal-shuddha-bodh-mahimA ]
jisakI shuddhaj~nAnamahimA nirmal hai aisA vartatA huA, [svadravyam ev Ashrayet ] svadravyakA hI
Ashray karatA hai
mAnakar nij dravyame.n ramatA hai
vyApAr hai usame.n pravartatA huA, [pumA.nsam abhitaH bahiH patantam pashyan ] AtmAko sampUrNatayA
bAhar (parakShetrame.n) pa.DtA dekhakar (
niruddha-rabhasaH ] svakShetrase astitvake kAraN jisakA veg rukA huA hai aisA hotA huA (arthAt
svakShetrame.n vartatA huA), [Atma-nikhAt-bodhya-niyat-vyApAr-shaktiH bhavan ] AtmAme.n hI
AkArarUp hue j~neyo.nme.n nishchit vyApArakI shaktivAlA hokar, [tiShThati ] TikatA hai
aur syAdvAdI to, ‘parakShetrame.n rahe hue j~neyo.nko jAnatA huA apane kShetrame.n rahA huA AtmA svakShetrase
astitva dhAraN karatA hai’ aisA mAnatA huA TikatA hai
Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version
tuchChIbhUy pashuH praNashyati chidAkArAn sahArthairvaman
tyaktArtho.api na tuchChatAmanubhavatyAkArakarShI parAn
sIdatyev na ki.nchanApi kalayannatyantatuchChaH pashuH
pUrNastiShThati bAhyavastuShu muhurbhUtvA vinashyatsvapi
padArtho.nko Cho.Dnese, [arthaiH sah chid AkArAn vaman ] j~ney padArtho.nke sAth chaitanyake AkAro.nkA
bhI vaman karatA huA (arthAt j~ney padArtho.nke nimittase chaitanyame.n jo AkAr hotA hai unako bhI
Cho.DtA huA) [tuchChIbhUy ] tuchCha hokar [praNashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur
syAdvAdI to [svadhAmani vasan ] svakShetrame.n rahatA huA, [parakShetre nAstitA.n vidan ] parakShetrame.n apanA
nAstitva jAnatA huA [tyakta-arthaH api ] (parakShetrame.n rahe hue) j~ney padArtho.nko Cho.DtA huA bhI
[parAn AkArakarShI ] vah par padArtho.nme.nse chaitanyake AkAro.nko khI.nchatA hai (arthAt j~neyapadArtho.nke
nimittase honevAle chaitanyake AkAro.nko nahI.n Cho.DtA) [tuchChatAm anubhavati na ] isaliye
tuchChatAko prApta nahI.n hotA
mAnakar aj~nAnI ekAntavAdI parakShetrame.n rahe hue j~ney padArtho.nke sAth hI sAth chaitanyake AkAro.nko
bhI Cho.D.h.h detA hai; isaprakAr svaya.n chaitanyake AkAro.nse rahit tuchCha hotA hai, nAshako prApta hotA hai
Cho.Dkar bhI chaitanyake AkAro.nko nahI.n Cho.DtA; isaliye vah tuchCha nahI.n hotA, naShTa nahI.n hotA
Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version
rj~neyAlambanalAlasen manasA bhrAmyan pashurnashyati
stiShThatyAtmanikhAtanityasahajaj~nAnaikapu.njIbhavan
jAnatA huA, [na ki~nchan api kalayan ] aur isaprakAr j~nAnako kuCh bhI (vastu) na jAnatA
huA (arthAt j~nAnavastukA astitva hI nahI.n mAnatA huA), [atyantatuchChaH ] atyanta tuchCha hotA
huA [sIdati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI punaH ] aur syAdvAdakA j~nAtA to [asya
nij-kAlataH astitva.n kalayan ] AtmAkA nij kAlase astitva jAnatA huA, [bAhyavastuShu muhuH
bhUtvA vinashyatsu api ] bAhya vastue.n bArambAr hokar nAshako prApta hotI hai.n, phi ra bhI [pUrNaH tiShThati ]
svaya.n pUrNa rahatA hai
nahI.n hotA
j~ney-Alamban-lAlasen-manasA bhrAmyan ] bAhya j~neyo.nke AlambanakI lAlasAvAle chittase (bAhar)
bhramaN karatA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI punaH ] aur syAdvAdakA j~nAtA
to [parakAlataH asya nAstitva.n kalayan ] par kAlase AtmAkA nAstitva jAnatA huA, [Atma-
nikhAt-nitya-sahaj-j~nAn-ek-pu~njIbhavan ] AtmAme.n dR^i.DhtayA rahA huA nitya sahaj j~nAnake
pu.njarUp vartatA huA [tiShThati ] TikatA hai
isaliye j~neyo.nse bhinna aisA j~nAnake pu.njarUp vartatA huA nAshako prApta nahI.n hotA
Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version
nashyatyev pashuH svabhAvamahimanyekAntanishchetanaH
sarvasmAnniyatasvabhAvabhavanaj~nAnAdvibhakto bhavan
syAdvAdI tu na nAshameti sahajaspaShTIkR^itapratyayaH
sarvatrApyanivArito gatabhayaH svaira.n pashuH krIDati
dArUDhaH parabhAvabhAvavirahavyAlokaniShkampitaH
mahimani ekAnta-nishchetanaH ] (apane) svabhAvakI mahimAme.n atyanta nishchetan (ja.D.h.h) vartatA
huA, [nashyati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [niyat-svabhAv-
bhavan-j~nAnAt sarvasmAt vibhaktaH bhavan ] (apane) niyat svabhAvake bhavanasvarUp j~nAnake kAraN
sab (parabhAvo.n) se bhinna vartatA huA, [sahaj-spaShTIkR^it-pratyayaH ] jisane sahaj svabhAvakA
pratItirUp j~nAtR^itva spaShTa
hone par bhI j~nAnabhAvakA svabhAvase astitva jAnatA huA, AtmAkA nAsh nahI.n karatA
Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version
nirj~nAnAtkShaNabha.ngasa.ngapatitaH prAyaH pashurnashyati
Ta.nkotkIrNaghanasvabhAvamahim j~nAna.n bhavan jIvati
j~ney padArtho.nke bhAvarUp hai, aisA mAnakar) shuddha svabhAvase chyut hotA huA, [anivAritaH sarvatra api
svaira.n gatabhayaH krIDati ] kisI parabhAvako sheSh rakhe binA sarva parabhAvo.nme.n svachChandatApUrvak nirbhayatAse
(niHsha.nkatayA) krI.DA karatA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [svasya svabhAva.n bharAt ArUDhaH ]
apane svabhAvame.n atyanta ArU.Dh.h.h hotA huA, [parabhAv-bhAv-virah-vyAlok-niShkampitaH ]
parabhAvarUp bhavanake abhAvakI dR^iShTike kAraN (arthAt AtmA paradravyo.nke bhAvarUpase nahI.n hai
parabhAvo.nko jAnatA huA bhI, apane shuddha j~nAnasvabhAvako sarva parabhAvo.nse bhinna anubhav karatA huA,
shobhit hotA hai
[kShaNabha~N.hga-sa.ng-patitaH ]
chaitanyAtmakatAke dvArA chaitanyavastuko nitya-udit anubhav karatA huA, [Ta.nkotkIrNa-ghan-svabhAv-
mahim j~nAna.n bhavan ] Ta.nkotkIrNaghanasvabhAv (Ta.nkotkIrNa pi.nDarUp svabhAv) jisakI mahimA hai aise
j~nAnarUp vartatA huA, [jIvati ] jItA hai
Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version
vA.nChatyuchChaladachChachitpariNaterbhinna.n pashuH ki.nchan
syAdvAdI tadanityatA.n parimR^isha.nshchidvastuvR^ittikramAt
to, yadyapi j~nAn j~neyAnusAr utpanna-vinaShTa hotA hai phi ra bhI, chaitanyabhAvakA nitya uday anubhav karatA
huA jItA hai
(sarvathA nitya) AtmatattvakI AshAse, [uchChalat-achCha-chitpariNateH bhinna.n ki~nchan
vA~nChati ] uChalatI huI nirmal chaitanyapariNatise bhinna kuCh (Atmatattvako) chAhatA hai (kintu
aisA koI Atmatattva hai nahI.n); [syAdvAdI ] aur syAdvAdI to, [chid-vastu-vR^itti-kramAt tad-
anityatA.n parimR^ishan ] chaitanyavastukI vR^ittike (
nitya aise j~nAnako anityatAse vyApta hone par bhI ujjval (
pariNAmake atirikta koI pR^ithak pariNAmI to nahI.n hotA
chaitanyapariNatike kramake kAraN j~nAn anitya bhI hai; aisA hI vastusvabhAv hai