Page 608 of 642
PDF/HTML Page 641 of 675
single page version
shlokArtha : — [iti ] isaprakAr [anekAntaH ] anekAnta arthAt syAdvAd [aj~nAn- vimUDhAnA.n j~nAnamAtra.n Atmatattvam prasAdhayan ] aj~nAnamU.Dh.h.h prANiyo.nko j~nAnamAtra Atmatattva prasiddha karatA huA, [svayamev anubhUyate ] svayamev anubhavame.n AtA hai.
bhAvArtha : — j~nAnamAtra Atmavastu anekAntamay hai. parantu anAdi kAlase prANI apane Ap athavA ekAntavAdakA upadesh sunakar j~nAnamAtra Atmatattva sambandhI anek prakArase pakShapAt karake j~nAnamAtra AtmatattvakA nAsh karate hai.n. unako (aj~nAnI jIvo.nko) syAdvAd j~nAnamAtra AtmatattvakA anekAntasvarUpapanA pragaT karatA hai — samajhAtA hai. yadi apane AtmAkI or dR^iShTipAt karake — anubhav karake dekhA jAye to (syAdvAdake upadeshAnusAr) j~nAnamAtra Atmavastu apane Ap anek dharmayukta pratyakSha anubhavagochar hotI hai. isaliye he pravIN puruSho ! tum j~nAnako tatsvarUp, atatsvarUp, ekasvarUp, anekasvarUp, apane dravya-kShetra-kAl-bhAvase satsvarUp, parake dravya-kShetra-kAl- bhAvase asatsvarUp, nityasvarUp, anityasvarUp ityAdi anek dharmasvarUp pratyakSha anubhavagochar karake pratItime.n lAo. yahI samyagj~nAn hai. sarvathA ekAnta mAnanA vah mithyAj~nAn hai.262.
‘pUrvokta prakArase vastukA svarUp anekAntamay honese anekAnta arthAt syAdvAd siddha huA’ is arthakA kAvya ab kahA jAtA hai : —
shlokArtha : — [eva.n ] isaprakAr [anekAntaH ] anekAnta — [jainam ala~N.hghaya.n shAsanam ] ki jo jinadevakA ala.nghya (kisIse to.DA na jAy aisA) shAsan hai vah — [tattva-vyavasthityA ] vastuke yathArtha svarUpakI vyavasthiti (vyavasthA) dvArA [svayam sva.n vyavasthApayan ] svaya.n apane Apako sthApit karatA huA [vyavasthitaH ] sthit huA — nishchit huA — siddha huA.
bhAvArtha : — anekAnta arthAt syAdvAd, vastusvarUpako yathAvat sthApit karatA huA, svataH siddha ho gayA. vah anekAnta hI nirbAdh jinamat hai aur yathArtha vastusthitiko kahanevAlA hai. kahI.n kisIne asat kalpanAse vachanamAtra pralAp nahI.n kiyA hai. isaliye he nipuN puruSho.n ! bhalIbhA.nti vichAr karake pratyakSha anumAn-pramANase anubhav kar dekho.263.
Page 609 of 642
PDF/HTML Page 642 of 675
single page version
nanvanekAntamayasyApi kimarthamatrAtmano j~nAnamAtratayA vyapadeshaH ? lakShaNaprasiddhayA lakShyaprasiddhayartham . Atmano hi j~nAna.n lakShaNa.n, tadasAdhAraNaguNatvAt . ten j~nAnaprasiddhayA tallakShyasyAtmanaH prasiddhiH .
nanu kimanayA lakShaNaprasiddhayA, lakShyamev prasAdhanIyam . nAprasiddhalakShaNasya lakShyaprasiddhiH, prasiddhalakShaNasyaiv tatprasiddheH .
nanu ki.n tallakShya.n yajj~nAnaprasiddhayA tato bhinna.n prasidhyati ? na j~nAnAdbhinna.n lakShya.n, j~nAnAtmanordravyatvenAbhedAt .
(kathan, nAm) kiyA jAtA hai ? (yadyapi AtmA ananta dharmayukta hai tathApi use j~nAnarUpase kyo.n kahA jAtA hai ? j~nAnamAtra kahanese to anya dharmo.nkA niShedh samajhA jAtA hai.)
(uttar : — ) lakShaNakI prasiddhike dvArA lakShyakI prasiddhi karaneke liye AtmAkA j~nAnamAtrarUpase vyapadesh kiyA jAtA hai. AtmAkA j~nAn lakShaN hai, kyo.nki j~nAn AtmAkA asAdhAraN guN hai ( – anya dravyo.nme.n j~nAnaguN nahI.n hai). isaliye j~nAnakI prasiddhike dvArA usake lakShyakI — AtmAkI — prasiddhi hotI hai.
prashna : — is lakShaNakI prasiddhise kyA prayojan hai ? mAtra lakShya hI prasAdhya arthAt prasiddhi karane yogya hai. (isaliye lakShaNako prasiddhi kiye binA mAtra lakShyako hI — AtmAko hI — prasiddha kyo.n nahI.n karate ?)
(uttar : — ) jise lakShaN aprasiddha ho use (arthAt jo lakShaNako nahI.n jAnatA aise aj~nAnI janako) lakShyakI prasiddhi nahI.n hotI. jise lakShaN prasiddha hotA hai usIko lakShyakI prasiddhi hotI hai. (isaliye aj~nAnIko pahale lakShaN batalAte hai.n tab vah lakShyako grahaN kar sakatA hai.)
(prashna : — ) aisA kaunasA lakShya hai ki jo j~nAnakI prasiddhike dvArA usase ( – j~nAnase) bhinna prasiddha hotA hai ?
Page 610 of 642
PDF/HTML Page 643 of 675
single page version
j~nAnamAtrasya svasa.nvedanasiddhatvAtH ten prasiddhen prasAdhyamAnastadavinAbhUtAnantadharmasamudayamUrtirAtmA . tato j~nAnamAtrAchalitanikhAtayA draShTayA kramAkramapravR^itta.n tadavinAbhUta.n anantadharmajAta.n yadyAvallakShyate tattAvatsamastamevaikaH khalvAtmA . etadarthamevAtrAsya j~nAnamAtratayA vyapadeshaH .
nanu kramAkramapravR^ittAnantadharmamayasyAtmanaH katha.n j~nAnamAtratvam ? parasparavyatiriktAnantadharma- samudAyapariNataikaj~naptimAtrabhAvarUpeN svayamev bhavanAt . at evAsya j~nAnamAtraikabhAvAntaH-
(uttar : — ) prasiddhatva aur 1prasAdhyamAnatvake kAraN lakShaN aur lakShyakA vibhAg kiyA gayA hai. j~nAn prasiddha hai, kyo.nki j~nAnamAtrako svasa.nvedanase siddhapanA hai (arthAt j~nAn sarva prANiyo.nko svasa.nvedanarUp anubhavame.n AtA hai); vah prasiddha aise j~nAnake dvArA prasAdhyamAn, tad-avinAbhUt ( – j~nAnake sAth avinAbhAvI sambandhavAlA) ananta dharmo.nkA samudAyarUp mUrti AtmA hai. (j~nAn prasiddha hai; aur j~nAnake sAth jinakA avinAbhAvI sambandha hai aise ananta dharmo.nkA samudAyasvarUp AtmA us j~nAnake dvArA prasAdhyamAn hai.) isaliye j~nAnamAtrame.n achalitapanese sthApit dR^iShTike dvArA, kramarUp aur akramarUp pravartamAn, tad-avinAbhUt ( – j~nAnake sAth avinAbhAvI sambandhavAlA) anantadharmasamUh jo kuCh jitanA lakShit hotA hai, vah sab vAstavame.n ek AtmA hai.
kisaprakAr hai ?
(uttar : — ) paraspar bhinna aise ananta dharmo.nke samudAyarUpase pariNat ek j~naptimAtra bhAvarUpase svaya.n hI hai, isaliye (arthAt paraspar bhinna aise ananta dharmo.nke samudAyarUpase pariNamit jo ek jAnanakriyA hai, us jAnanakriyAmAtra bhAvarUpase svaya.n hI hai, isaliye) AtmAke j~nAnamAtratA hai. isIliye usake j~nAnamAtra ekabhAvakI antaHpAtinI ( – j~nAnamAtra ek bhAvake bhItar A jAnevAlI – ) ana.nt shaktiyA.N uChalatI hai.n. (AtmAke jitane dharma hai.n un sabako, lakShaNabhedase bhed hone par bhI, pradeshabhed nahI.n hai; AtmAke ek pariNAmame.n sabhI dharmo.nkA pariNaman rahatA hai. isaliye AtmAke ek j~nAnamAtra bhAvake bhItar ananta shaktiyA.N rahatI hai.n. isaliye j~nAnamAtra bhAvame.n — j~nAnamAtra bhAvasvarUp AtmAme.n — ananta shaktiyA.N uChalatI hai.n.) uname.nse kitanI hI shaktiyA.N nimna prakAr hai.n —
Atmadravyake kAraNabhUt aise chaitanyamAtra bhAvakA dhAraN jisakA lakShaN arthAt svarUp hai aisI jIvatvashakti. (Atmadravyake kAraNabhUt aise chaitanyamAtrabhAvarUpI bhAvaprANakA dhAraN 1 prasAdhyamAn = prasiddha ki yA jAtA ho. (j~nAn prasiddha hai aur AtmA prasAdhyamAn hai.)
Page 611 of 642
PDF/HTML Page 644 of 675
single page version
pAtinyo.anantAH shakta yaH utplavante . — AtmadravyahetubhUtachaitanyamAtrabhAvadhAraNalakShaNA jIvatva- shakti : 1 . ajaDatvAtmikA chitishakti : 2 . anAkAropayogamayI drashishakti : 3 . sAkAropayogamayI j~nAnashakti : 4 . anAkulatvalakShaNA sukhashakti : 5 . svarUpanirvartanasAmarthyarUpA vIryashakti : 6 . akhaNDitapratApasvAtantryashAlitvalakShaNA prabhutvashakti : 7. sarvabhAvavyApakaik- bhAvarUpA vibhutvashakti : 8 . vishvavishvasAmAnyabhAvapariNatAtmadarshanamayI sarvadarshitvashakti : 9 . vishvavishvavisheShabhAvapariNatAtmaj~nAnamayI sarvaj~natvashakti : 10 . nIrUpAtmapradeshaprakAshamAn- lokAlokAkAramechakopayogalakShaNA svachChatvashakti : 11 . svayamprakAshamAnavishadasva- sa.nvittimayI prakAshashakti : 12 . kShetrakAlAnavachChinnachidvilAsAtmikA asa.nku chitavikAshatva- karanA jisakA lakShaN hai aisI jIvatva nAmak shakti j~nAnamAtra bhAvame.n – AtmAme.n – uChalatI hai).1. aja.DtvasvarUp chitishakti (aja.Dtva arthAt chetanatva jisakA svarUp hai aisI chitishakti.).2. anAkAr upayogamayI dR^ishishakti. (jisame.n j~neyarUp AkAr arthAt visheSh nahI.n hai aise darshanopayogamayI — sattAmAtra padArthame.n upayukta honerUp — dR^ishishakti arthAt darshanakriyArUp shakti.).3. sAkAr upayogamayI j~nAnashakti. (jo j~ney padArtho.nke visheSharUp AkAro.nme.n upayukta hotI hai aisI j~nAnopayogamayI j~nAnashakti.).4. anAkulatA jisakA lakShaN arthAt svarUp hai aisI sukhashakti.5. svarUpakI ( – AtmasvarUpakI) rachanAkI sAmarthyarUp vIryashakti.6. jisakA pratAp akhaNDit hai arthAt kisIse khaNDit kI nahI.n jA sakatI aise svAta.ntryase (-svAdhInatAse) shobhAyamAnapanA jisakA lakShaN hai aisI prabhutvashakti.7. sarva bhAvo.nme.n vyApak aise ek bhAvarUp vibhutvashakti. (jaise, j~nAnarUpI ek bhAv sarva bhAvo.nme.n vyApta hotA hai.).8. samasta vishvake sAmAnya bhAvako dekhanerUpase (arthAt sarva padArtho.nke samUharUp lokAlokako sattAmAtra grahaN karanerUpase) pariNamit aise AtmadarshanamayI sarvadarshitvashakti.9. samasta vishvake visheSh bhAvo.nko jAnanerUpase pariNamit aise Atmaj~nAnamayI sarvaj~natvashakti.10. amUrtik Atmapradesho.nme.n prakAshamAn lokAlokake AkAro.nse mechak (arthAt anek-AkArarUp) aisA upayog jisakA lakShaN hai aisI svachChatvashakti. (jaise darpaNakI svachChatvashaktise usakI paryAyame.n ghaTapaTAdi prakAshit hote hai.n, usIprakAr AtmAkI svachChatvashaktise usake upayogame.n lokAlokake AkAr prakAshit hote hai.n.).11. svaya.n prakAshamAn vishad ( – spaShTa) aisI svasa.nvedanamayI ( – svAnubhavamayI) prakAshashakti.12. kShetra aur kAlase amaryAdit aisI chidvilAsasvarUp ( – chaitanyake vilAsasvarUp) asa.nkuchitavikAsatvashakti.13. jo anyase nahI.n kiyA jAtA aur
Page 612 of 642
PDF/HTML Page 645 of 675
single page version
shakti : 13 . anyAkriyamANAnyAkArakaikadravyAtmikA akAryakAraNatvashakti : 14 . parAtma- nimittakaj~neyaj~nAnAkAragrahaNagrAhaNasvabhAvarUpA pariNamyapariNAmakatvashakti : 15 . anyUnAti- rikta svarUpaniyatatvarUpA tyAgopAdAnashUnyatvashakti : 16 . ShaTsthAnapatitavR^iddhihAni- pariNatasvarUpapratiShThatvakAraNavishiShTaguNAtmikA agurulaghutvashakti : 17 . kramAkramavR^itta- vR^ittitvalakShaNA utpAdavyayadhruvatvashakti : 18 . dravyasvabhAvabhUtadhrauvyavyayotpAdAli.ngitasdrasha- visdrasharUpaikAstitvamAtramayI pariNAmashakti : 19 . karmabandhavyapagamavya.njitasahajasparshAdi- shUnyAtmapradeshAtmikA amUrtatvashakti : 20 . sakalakarmakR^itaj~nAtR^itvamAtrAtirikta pariNAm- anyako nahI.n karatA aise ek dravyasvarUp akAryakAraNatvashakti. (jo anyakA kArya nahI.n hai aur anyakA kAraN nahI.n hai aisA jo ek dravya us-svarUp akAryakAraNatva- shakti.).14. par aur sva jinake nimitta hai.n aise j~neyAkAro.n tathA j~nAnAkAro.nko grahaN karaneke aur grahaN karAneke svabhAvarUp pariNamyapariNAmakatva shakti. ( – par jinake kAraN hai.n aise j~neyAkAro.nko grahaN karaneke aur sva jinakA kAraN hai aise j~nAnAkAro.nko grahaN karAneke svabhAvarUp pariNamyapariNAmakatvashakti.).15. jo kamaba.Dh.h.h nahI.n hotA aise svarUpame.n niyatatvarUp ( – nishchittayA yathAvat rahanerUp – ) tyAgopAdAnashUnyatvashakti.16. ShaTsthAnapatit vR^iddhihAnirUpase pariNamit, svarUp-pratiShThatvake kAraNarUp ( – vastuke svarUpame.n rahaneke kAraNarUp) aisA jo vishiShTa ( – khAs) guN hai us-svarUp agurulaghutva shakti. [is ShaTsthAnapatit vR^iddhihAnikA svarUp ‘gommaTasAr’ granthase jAnanA chAhiye. avibhAg pratichChedo.nkI sa.nkhyArUp ShaTsthAno.nme.n patit — samAviShTa — vastusvabhAvakI vR^iddhihAni jisase ( – jis guNase) hotI hai aur jo (guN) vastuko svarUpame.n sthir honekA kAraN hai aisA koI guN AtmAme.n hai; use agurulaghutvaguN kahA jAtA hai. aisI agurulaghutvashakti bhI AtmAme.n hai].17. kramapravR^ittirUp aur akramapravR^ittirUp varttan jisakA lakShaN hai aisI utpAdavyayadhruvashakti. (kramavR^ittirUp paryAy utpAdavyayarUp hai aur akramavR^ittirUp guN dhruvatvarUp hai.).18. dravyake svabhAvabhUt dhrauvya-vyay-utpAdase Ali.ngit (-sparshit), sadR^ish aur visadR^ish jisakA rUp hai aise ek astitvamAtramayI pariNAmashakti.19. karmabandhake abhAvase vyakta kiye gaye, sahaj, sparshAdi-shUnya ( – sparsha, ras, ga.ndh aur varNase rahit) aise AtmapradeshasvarUp amUrtatvashakti.20. samasta, karmoke dvArA kiye gaye, j~nAtR^itvamAtrase bhinna jo pariNAm un pariNAmo.nke karaNake 1uparamasvarUp (un pariNAmo.nko karanekI nivR^ittisvarUp) akartR^itvashakti. (jis shaktise AtmA j~nAtR^itvake atirikta karmo.nse kiye gaye pariNAmo.nkA kartA 1uparam = nivR^itti; anta; abhAv.
Page 613 of 642
PDF/HTML Page 646 of 675
single page version
karaNoparamAtmikA akartR^itvashakti : 21 . sakalakarmakR^itaj~nAtR^itvamAtrAtirikta pariNAmAnubhavo- paramAtmikA abhoktR^itvashakti : 22 . sakalakarmoparamapravR^ittAtmapradeshanaiShpandyarUpA niShkriyatva- shakti : 23 . Asa.nsArasa.nharaNavistaraNalakShitaki.nchidUnacharamasharIraparimANAvasthitalokAkAsh- sammitAtmAvayavatvalakShaNA niyatapradeshatvashakti : 24 . sarvasharIraikasvarUpAtmikA svadharma- vyApakatvashakti : 25 . svaparasamAnAsamAnasamAnAsamAnatrividhabhAvadhAraNAtmikA sAdhAraNA- sAdhAraNasAdhAraNAsAdhAraNadharmatvashakti : 26 . vilakShaNAnantasvabhAvabhAvitaikabhAvalakShaNA ananta- dharmatvashakti : 27 . tadatadrUpamayatvalakShaNA viruddhadharmatvashakti : 28 . tadrUpabhavanarUpA tattva- shakti : 29 . atadrUpabhavanarUpA atattvashakti : 30 . anekaparyAyavyApakaikadravyamayatvarUpA ekatva- nahI.n hotA, aisI akartR^itva nAmak ek shakti AtmAme.n hai).21. samasta, karmo.nse kiye gaye, j~nAtR^itvamAtrase bhinna pariNAmo.nke anubhavake ( – bhoktR^itvake) uparamasvarUp abhoktR^itvashakti.22. samasta karmo.nke uparamase pravR^itta Atmapradesho.nkI niShpandatAsvarUp (-akampatAsvarUp) niShkriyatvashakti. (jab samasta karmo.nkA abhAv ho jAtA hai tab pradesho.nkA kampan miT jAtA hai, isaliye niShkriyatva-shakti bhI AtmAme.n hai.).23. jo anAdi sa.nsArase lekar sa.nkochavistArase lakShit hai aur jo charam sharIrake parimANase kuCh nyUn parimANase avasthit hotA hai aisA lokAkAshake mAp jitanA mApavAlA Atma-avayavatva jisakA lakShaN hai aisI niyatapradeshatvashakti. (AtmAke lokaparimAN asa.nkhya pradesh niyat hI hai.n. ve pradesh sa.nsAr- avasthAme.n sa.nkochavistArako prApta hote hai.n aur mokSha-avasthAme.n charam sharIrase kuCh kam parimANase sthit rahate hai.n.).24. sarva sharIro.nme.n ekasvarUpAtmak aisI svadharmavyApakatvashakti. (sharIrake dharmarUp na hokar apane dharmo.nme.n vyApanerUp shakti so svadharmavyApakatvashakti hai.).25. sva-parake samAn, asamAn aur samAnAsamAn aise tIn prakArake bhAvo.nke dhAraNasvarUp sAdhAraN-asAdhAraN-sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvashakti.26. vilakShaN ( – paraspar bhinna lakShaNayukta) ananta svabhAvo.nse bhAvit aisA ek bhAv jisakA lakShaN hai aisI anantadharmatvashakti.27. tadrUpamayatA aur atadrUpamayatA jisakA lakShaN hai aisI viruddhadharmatvashakti.28. tadrUp bhavanarUp aisI tattvashakti. (tatsvarUp honerUp athavA tatsvarUp pariNamanarUp aisI tattvashakti AtmAme.n hai. is shaktise chetan chetanarUpase rahatA hai – pariNamit hotA hai.).29. atadrUp bhavanarUp aisI atattvashakti. (tatsvarUp nahI.n honerUp athavA tatsvarUp nahI.n pariNamanerUp atattvashakti AtmAme.n hai. is shaktise chetan ja.DrUp nahI.n hotA.).30. anek paryAyo.nme.n vyApak aisI ekadravyamayatArUp ekatvashakti.31.
Page 614 of 642
PDF/HTML Page 647 of 675
single page version
shakti : 31 . ekadravyavyApyAnekaparyAyamayatvarUpA anekatvashakti : 32 . bhUtAvasthatvarUpA bhAv- shakti : 33 . shUnyAvasthatvarUpA abhAvashakti : 34 . bhavatparyAyavyayarUpA bhAvAbhAvashakti : 35 . abhavatparyAyodayarUpA abhAvabhAvashakti : 36 . bhavatparyAyabhavanarUpA bhAvabhAvashakti : 37 . abhavatparyAyAbhavanarUpA abhAvAbhAvashakti : 38 . kArakAnugatakriyAniShkrAntabhavanamAtramayI bhAvashakti : 39 . kArakAnugatabhavattArUpabhAvamayI kriyAshakti : 40 . prApyamANasiddharUp- bhAvamayI karmashakti : 41 . bhavattArUpasiddharUpabhAvabhAvakatvamayI kartR^ishakti : 42 . bhavadbhAv- bhavanasAdhakatamatvamayI karaNashakti : 43 . svaya.n dIyamAnabhAvopeyatvamayI sampradAnashakti : 44 . utpAdavyayAli.ngitabhAvApAyanirapAyadhruvatvamayI apAdAnashakti : 45 . bhAvyamAnabhAvAdhAratvamayI adhikaraNashakti : 46 . svabhAvamAtrasvasvAmitvamayI sambandhashakti : 47 . ek dravyase vyApya jo anek paryAye us-mayapanerUp anekatvashakti.32. vidyamAn- avasthAyuktatArUp bhAvashakti. (amuk avasthA jisame.n vidyamAn ho usarUp bhAvashakti).33. shUnya ( – avidyamAn) avasthAyuktatArUp abhAvashakti. (amuk avasthA jisame.n avidyamAn ho usarUp abhAvashakti).34. bhavate hue (pravarttamAn) paryAyake vyayarUp bhAvAbhAvashakti.35. nahI.n bhavate hue (apravarttamAn) paryAyake udayarUp abhAvabhAvashakti.36. bhavate hue (pravartamAn) paryAyake bhavanarUp bhAvabhAvashakti.37. nahI.n bhavate huye (apravartamAn) paryAyake abhavanarUp abhAvAbhAv shakti.38. (karttA, karma Adi) kArako.nke anusAr jo kriyA usase rahit bhavanamAtramayI ( – honemAtramayI) bhAv- shakti.39. kArako.nke anusAr pariNamit honerUp bhAvamayI kriyAshakti.40. prApta kiyA jAtA jo siddharUp bhAv usamayI karmashakti.41. honepanarUp aur siddharUp bhAvake bhAvakatvamayI kartR^ishakti.42. bhavate huye (pravartamAn) bhAvake bhavanake ( – honeke) sAdhak-tamapanemayI ( – utkR^iShTa sAdhakatvamayI, ugra sAdhanatvamayI) karaNashakti.43. apane dvArA diyA jAtA jo bhAv usake upeyatvamay ( – use prApta karaneke yogyapanAmay, use leneke pAtrapanAmay) sampradAnashakti.44. utpAdavyayase Ali.ngit bhAvakA apAy ( – hAni, nAsh) honese hAniko prApta na honevAle dhruvatvamayI apAdAnashakti.45. bhAvyamAn (arthAt bhAvaneme.n Ate huye) bhAvake AdhAratvamayI adhikaraNashakti.46. svabhAvamAtra sva-svAmitvamayI sambandhashakti. (apanA bhAv apanA sva hai aur svaya.n usakA svAmI hai — aise sambandhamayI sambandha-shakti).47.
Page 615 of 642
PDF/HTML Page 648 of 675
single page version
yo j~nAnamAtramayatA.n na jahAti bhAvaH .
taddravyaparyayamaya.n chidihAsti vastu ..264..
j~nAnIbhavanti jinanItimala.nghayantaH ..265..
‘ityAdi anek shaktiyo.nse yukta AtmA hai tathApi vah j~nAnamAtratAko nahI.n Cho.DtA’ — is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [ityAdi-anek-nij-shakti-sunirbharaH api ] ityAdi ( – pUrva kathit 47 shaktiyA.N ityAdi) anek nij shaktiyo.nse bhalIbhA.Nti paripUrNa hone par bhI [yaH bhAvaH j~nAnamAtramayatA.n na jahAti ] jo bhAv j~nAnamAtramayatAko nahI.n Cho.DtA, [tad ] aisA vah, [eva.n kram-akram-vivarti- vivarta-chitram ] pUrvokta prakArase kramarUp aur akramarUpase vartamAn vivarttase ( – rUpAntarase, pariNamanase) anek prakArakA, [dravya-paryayamaya.n ] dravyaparyAyamay [chid ] chaitanya (arthAt aisA vah chaitanya bhAv – AtmA) [ih ] is lokame.n [vastu asti ] vastu hai.
bhAvArtha : — koI yah samajh sakatA hai ki AtmAko j~nAnamAtra kahA hai, isaliye vah ekasvarUp hI hogA. kintu aisA nahI.n hai. vastukA svarUp dravyaparyAyamay hai. chaitanya bhI vastu hai, dravyaparyAyamay hai. vah chaitanya arthAt AtmA ananta shaktiyo.nse paripUrNa hai aur kramarUp tathA akramarUp anek prakArake pariNAmo.nke vikAro.nke samUharUp anekAkAr hotA hai phi ra bhI j~nAnako — jo ki asAdhAraNabhAv hai use — nahI.n Cho.DtA, usakI samasta avasthAe.n — pariNAm — paryAy j~nAnamay hI hai.n.264.
‘is anekasvarUp — anekAntamay — vastuko jo jAnate hai.n, shraddhA karate hai.n aur anubhav karate hai.n, ve j~nAnasvarUp hote hai.n’ — is AshayakA, syAdvAdakA phal batalAnevAlA kAvya ab kahate hai.n —
shlokArtha : — [iti vastu-tattva-vyavasthitim naikAnta-sa~N.hgat-dR^ishA svayamev pravilokayantaH ] aisI (anekAntAtmak) vastutattvakI vyavasthitiko anekAnta-sa.ngat
Page 616 of 642
PDF/HTML Page 649 of 675
single page version
svaya.n sAdhakasiddharUpobhayapariNAmitvAt . tatra yatsAdhaka.n rUpa.n sa upAyaH, yatsiddha.n rUpa.n sa upeyaH . ato.asyAtmano.anAdimithyAdarshanaj~nAnachAritraiH svarUpaprachyavanAt sa.nsarataH sunishchal- parigR^ihItavyavahArasamyagdarshanaj~nAnachAritrapAkaprakarShaparamparayA krameN svarUpamAropyamANasyAnta- rmagnanishchayasamyagdarshanaj~nAnachAritravisheShatayA sAdhakarUpeN tathA paramaprakarShamakarikAdhirUDh- (anekAntake sAth susa.ngat, anekAntake sAth melavAlI) dR^iShTike dvArA svayamev dekhate hue, [syAdvAd-shuddhim adhikAm adhigamya ] syAdvAdakI atyanta shuddhiko jAnakar, [jin-nItim ala~N.hghayantaH ] jinanItikA (jineshvaradevake mArgakA) ulla.nghan na karate hue, [santaH j~nAnIbhavanti ] satpuruSh j~nAnasvarUp hote hai.n.
bhAvArtha : — jo satpuruSh anekAntake sAth susa.ngat dR^iShTike dvArA anekAntamay vastusthitiko dekhate hai.n, ve isaprakAr syAdvAdakI shuddhiko prApta karake — jAn karake jinadevake mArgako – syAdvAdanyAyako — ulla.nghan na karate hue, j~nAnasvarUp hote hai.n.265.
isaprakAr syAdvAdake sambandhame.n kahakar, ab AchAryadev upAy-upeyabhAvake sambandhame.n kuCh kahate hai.n : —
ab isake ( – j~nAnamAtra Atmavastuke) 1upAy-upeyabhAv vichArA jAtA hai (arthAt Atmavastu j~nAnamAtra hai phi ra bhI usame.n upAyatva aur upeyatva dono.n kaise ghaTit hote hai.n so isakA vichAr kiyA jAtA hai :
Atmavastuko j~nAnamAtratA hone par bhI use upAy-upeyabhAv (upAy-upeyapanA) hai hI, kyo.nki vah ek hone par bhI 2svaya.n sAdhakarUpase aur siddharUpase — dono.n prakArase pariNamit hotA hai. usame.n jo sAdhak rUp hai vah upAy hai aur jo siddha rUp hai vah upey hai. isaliye, anAdi kAlase mithyAdarshanaj~nAnachAritra dvArA (mithyAdarshan, mithyAj~nAn aur mithyAchAritra dvArA) svarUpase chyut honeke kAraN sa.nsArame.n bhramaN karate hue, sunishchalatayA grahaN kiye gaye vyavahArasamyagdarshanaj~nAnachAritrake pAkake prakarShakI paramparAse kramashaH svarUpame.n ArohaN karAye jAnevAle is AtmAko, antarmagna jo nishchayasamyagdarshanaj~nAnachAritrarUp bhed hai.n unake sAth tadrUpatAke 1upey arthAt prApta karane yogya, aur upAy arthAt prApta karane yogya jisake dvArA prApta kiyA jAve. AtmAkA
shuddha (-sarva karma rahit) svarUp athavA mokSha upey hai, aur mokShamArga upAy hai. 2AtmA pariNAmI hai aur sAdhakatva tathA siddhatva ye dono.n usake pariNAm hai.n.
Page 617 of 642
PDF/HTML Page 650 of 675
single page version
ratnatrayAtishayapravR^ittasakalakarmakShayaprajvalitAskhalitavimalasvabhAvabhAvatayA siddharUpeN cha svaya.n pariNamamAna.n j~nAnamAtramekamevopAyopeyabhAva.n sAdhayati . evamubhayatrApi j~nAnamAtrasyAnanyatayA nityamaskhalitaikavastuno niShkampaparigrahaNAt tatkShaN ev mumukShUNAmAsa.nsArAdalabdhabhUmikAnAmapi bhavati bhUmikAlAbhaH . tatastatra nityadurlalitAste svat ev kramAkramapravR^ittAnekAntamUrtayaH sAdhakabhAvasambhavaparamaprakarShakoTisiddhibhAvabhAjana.n bhavanti . ye tu nemAmantarnItAnekAnta- j~nAnamAtraikabhAvarUpA.n bhUmimupalabhante te nityamaj~nAnino bhavanto j~nAnamAtrabhAvasya svarUpeNAbhavana.n dvArA svaya.n sAdhakarUpase pariNamit hotA huA, tathA param prakarShakI parAkAShThAko prApta ratnatrayakI atishayatAse pravartit jo sakal karmakA kShay usase prajvalit (dedIpyamAn) huve jo askhalit vimal svabhAvabhAvatva dvArA svaya.n siddharUpase pariNamatA aisA ek hI j~nAnamAtra (bhAv) upAy- upeyabhAvako siddha karatA hai.
(bhAvArtha : — yah AtmA anAdi kAlase mithyAdarshanaj~nAnachAritrake kAraN sa.nsArame.n bhramaN karatA hai. vah sunishchalatayA grahaN kiye gaye vyavahArasamyagdarshanaj~nAnachAritrakI vR^iddhikI paramparAse kramashaH svarUpAnubhav jabase karatA hai tabase j~nAn sAdhakarUpase pariNamit hotA hai, kyo.nki j~nAname.n nishchayasamyagdarshanaj~nAnachAritrarUp bhed antarbhUt hai.n. nishchay- samyagdarshanaj~nAnachAritrake prAra.nbhase lekar, svarUpAnubhavakI vR^iddhi karate karate jab tak nishchay- samyagdarshanaj~nAnachAritrakI pUrNatA na ho, tab tak j~nAnakA sAdhak rUpase pariNaman hai. jab nishchayasamyagdarshanaj~nAnachAritrakI pUrNatAse samasta karmo.nkA nAsh hotA hai arthAt sAkShAt mokSha hotA hai tab j~nAn siddha rUpase pariNamit hotA hai, kyo.nki usakA askhalit nirmal svabhAvabhAv pragaT dedIpyamAn huA hai. isaprakAr sAdhak rUpase aur siddha rUpase — dono.n rUpase pariNamit honevAlA ek hI j~nAn Atmavastuko upAy-upeyapanA sAdhit karatA hai.)
isaprakAr dono.nme.n ( – upAy tathA upeyame.n – ) j~nAnamAtrakI ananyatA hai arthAt anyapanA nahI.n hai; isaliye sadA askhalit ek vastukA ( – j~nAnamAtra AtmavastukA – ) niShkampa grahaN karanese, mumukShuo.nko, ki jinhe.n anAdi sa.nsArase bhUmikAkI prApti na huI ho unhe.n bhI, tatkShaN hI bhUmikAkI prApti hotI hai; phi ra usIme.n nitya mastI karate hue ( – lIn rahate hue) ve mumukShu — jo ki svataH hI, kramarUp aur akramarUp pravartamAn anek antakI (anek dharmakI) mUrtiyA.N hai.n ve — sAdhakabhAvase utpanna honevAlI param prakarShakI 1koTirUp siddhibhAvake bhAjan hote hai.n. parantu jisame.n anek anta arthAt dharma garbhit hai.n aise ek j~nAnamAtra bhAvarUp is bhUmiko jo prApta nahI.n karate, ve sadA aj~nAnI rahate hue, j~nAnamAtra bhAvakA svarUpase abhavan aur pararUpase bhavan dekhate ( – shraddhA 1koTi = antimatA; utkR^iShTatA; U.N cheme.n U.N chA bindu; had.
Page 618 of 642
PDF/HTML Page 651 of 675
single page version
pararUpeN bhavana.n pashyanto jAnanto.anucharantashcha mithyAdraShTayo mithyAj~nAnino mithyAchAritrAshcha bhavanto.atyantamupAyopeyabhraShTA vibhramantyev .
bhUmi.n shrayanti kathamapyapanItamohAH .
mUDhAstvamUmanupalabhya paribhramanti ..266..
yo bhAvayatyaharahaH svamihopayukta : .
pAtrIkR^itaH shrayati bhUmimimA.n sa ekaH ..267..
karate) hue, jAnate hue tathA AcharaN karate hue, mithyAdR^iShTi, mithyAj~nAnI aur mithyAchAritrI hote hue, upAy-upeyabhAvase atyanta bhraShTa hote hue sa.nsArame.n paribhramaN hI karate hai.n.
shlokArtha : — [ye ] jo puruSh, [katham api apanIt-mohAH ] kisI bhI prakArase jinakA moh dUr ho gayA hai aisA hotA huA, [j~nAnamAtra-nij-bhAvamayIm akampA.n bhUmi.n ] j~nAnamAtra nij bhAvamay akampa bhUmikAkA (arthAt j~nAnamAtra jo apanA bhAv us-may nishchal bhUmikAkA) [shrayanti ] Ashray lete hai.n [te sAdhakatvam adhigamya siddhAH bhavanti ] ve sAdhakatvako prApta karake siddha ho jAte hai.n; [tu ] parantu [mUDhAH ] jo mU.Dh.h.h ( – mohI, aj~nAnI, mithyAdR^iShTi) hai ve [amUm anupalabhya ] is bhUmikAko prApna na karake [paribhramanti ] sa.nsArame.n paribhramaN karate hai.n.
bhAvArtha : — jo bhavya puruSh, guruke upadeshase athavA svayamev kAlalabdhiko prApta karake mithyAtvase rahit hokar, j~nAnamAtra apane svarUpako prApta karate hai.n, usakA Ashray lete hai.n; ve sAdhak hote hue siddha ho jAte hai.n; parantu jo j~nAnamAtra – nijako prApta nahI.n karate, ve sa.nsArame.n paribhramaN karate hai.n.266.
Page 619 of 642
PDF/HTML Page 652 of 675
single page version
shuddhaprakAshabharanirbharasuprabhAtaH .
stasyaiv chAyamudayatyachalArchirAtmA ..268..
pravINatA tathA (rAgAdik ashuddha pariNatike tyAgarUp) sunishchal sa.nyam — in dono.nke dvArA [ih upayuktaH ] apaneme.n upayukta rahatA huA (arthAt apane j~nAnasvarUp AtmAme.n upayogako lagAtA huA) [ahaH ahaH svam bhAvayati ] pratidin apaneko bhAtA hai ( – nirantar apane AtmAkI bhAvanA karatA hai), [saH ekaH ] vahI ek (puruSh); [j~nAn-kriyA-nay-paraspar-tIvra-maitrI-pAtrIkR^itaH ] j~nAnanay aur kriyAnayakI paraspar tIvra maitrIkA pAtrarUp hotA huA, [imAm bhUmim shrayati ] is (j~nAn mAtra nijabhAvamay) bhUmikAkA Ashray karatA hai.
bhAvArtha : — jo j~nAnanayako hI grahaN karake kriyAnayako Cho.DtA hai, us pramAdI aur svachChandI puruShako is bhUmikAkI prApti nahI.n huI hai. jo kriyAnayako hI grahaN karake j~nAnanayako nahI.n jAnatA, us (vrat – samiti – guptirUp) shubh karmase sa.ntuShTa puruShako bhI is niShkarma bhUmikAkI prApti nahI.n huI hai. jo puruSh anekAntamay AtmAko jAnatA hai ( – anubhav karatA hai) tathA sunishchal sa.nyamame.n pravR^itta hai ( – rAgAdik ashuddha pariNatikA tyAg karatA hai), aur isaprakAr jisane j~nAnanay tathA kriyAnayakI paraspar tIvra maitrI siddha kI hai, vahI puruSh is j~nAnamAtra nijabhAvamay bhUmikAkA Ashray karanevAlA hai.
j~nAnanay aur kriyAnayake grahaN-tyAgakA svarUp tathA phal ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ granthake antame.n kahA hai, vahA.Nse jAnanA chAhie.267.
isaprakAr jo puruSh is bhUmikAkA Ashray letA hai, vahI ananta chatuShTayamay AtmAko prApta karatA hai — is arthakA kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [tasya ev ] (pUrvokta prakArase jo puruSh is bhUmikAkA Ashray letA hai) usIke, [chit-piNDa-chaNDim-vilAsi-vikAs-hAsaH ] chaitanyapi.nDake nirargal vilasit vikAsarUp jisakA khilanA hai (arthAt chaitanyapu.njakA atyanta vikAs honA hI jisakA khilanA hai), [shuddha-prakAsh-bhar-nirbhar-suprabhAtaH ] shuddha prakAshakI atishayatAke kAraN jo suprabhAtake samAn hai, [Ananda-susthit-sadA-askhalit-ek-rUpaH ] Anandame.n susthit aisA jisakA sadA askhalit ek rUp hai [cha ] aur [achal-archiH ] jisakI jyoti achal hai aisA [ayam AtmA udayati ] yah AtmA udayako prApta hotA hai
Page 620 of 642
PDF/HTML Page 653 of 675
single page version
shuddhasvabhAvamahimanyudite mayIti .
rnityodayaH paramaya.n sphu ratu svabhAvaH ..269..
sadyaH praNashyati nayekShaNakhaNDayamAnaH .
mekAntashAntamachala.n chidaha.n maho.asmi ..270..
bhAvArtha : — yahA.N ‘chitpi.nD’ ityAdi visheShaNase ananta darshanakA pragaT honA, ‘shuddhaprakAsh’ ityAdi visheShaNase ananta j~nAnakA pragaT honA, ‘Anandasusthit’ ityAdi visheShaNase ananta sukhakA pragaT honA aur ‘achalArchi’ visheShaNase ananta vIryakA pragaT honA batAyA hai. pUrvokta bhUmikA Ashray lenese hI aise AtmAkA uday hotA hai.268.
shlokArtha : — [syAdvAd-dIpit-lasat-mahasi ] syAdvAd dvArA pradIpta kiyA gayA jagamagAhaT karatA jisakA tej hai aur [shuddha-svabhAv-mahimani ] jisame.n shuddhasvabhAvarUp mahimA hai aisA [prakAshe udite mayi iti ] yah prakAsh (j~nAnaprakAsh) jahA.N mujhame.n udayako prApta huA hai, vahA.N [bandha-mokSha-path-pAtibhiH anya-bhAvaiH ki.n ] ba.ndh-mokShake mArgame.n pa.DnevAle anya bhAvo.nse mujhe kyA prayojan hai ? [nitya-udayaH param aya.n svabhAvaH sphu ratu ] mujhe to merA nitya udit rahanevAlA keval yah (anantachatuShTayarUp) svabhAv hI sphu rAyamAn ho
bhAvArtha : — syAdvAdase yathArtha Atmaj~nAn honeke bAd usakA phal pUrNa AtmAkA pragaT honA hai. isaliye mokShakA ichChuk puruSh yahI prArthanA karatA hai ki — merA pUrNasvabhAv AtmA mujhe pragaT ho; bandhamokShamArgame.n pa.DnevAle anya bhAvo.nse mujhe kyA kAm hai ?.269.
‘yadyapi nayo.nke dvArA AtmA sAdhit hotA hai tathApi yadi nayo.n par hI dR^iShTi rahe to nayo.nme.n to paraspar virodh bhI hai, isaliye mai.n nayo.nkA virodh miTAkar AtmAkA anubhav karatA hU.N’ — is arthakA kAvya kahate hai.n.
Page 621 of 642
PDF/HTML Page 654 of 675
single page version
na dravyeN khaNDayAmi, na kShetreN khaNDayAmi, na kAlen khaNDayAmi, na bhAven khaNDayAmi; suvishuddha eko j~nAnamAtro bhAvo.asmi .
j~neyo j~neyaj~nAnamAtraH sa naiv .
j~nAnaj~neyaj~nAtR^imadvastumAtraH ..271..
kiye jAne par [sadyaH ] tatkAl [praNashyati ] nAshako prApta hotA hai; [tasmAt ] isaliye mai.n aisA
anubhav karatA hU.N ki — [anirAkR^it-khaNDam akhaNDam ] jisame.nse khaNDo.nko 1nirAkR^it nahI.n kiyA
karmodayakA leshamAtra bhI nahI.n hai aisA atyanta shA.nt bhAvamay hai) aur [achalam ] achal hai (arthAt
karmodayase chalAyamAn chyut nahI.n hotA) aisA [chid mahaH aham asmi ] chaitanyamAtra tej mai.n hU.N.
bhAvArtha : — AtmAme.n anek shaktiyA.N hai.n aur ek ek shaktikA grAhak ek ek nay hai; isaliye yadi nayo.nkI ekAnta dR^iShTise dekhA jAye to AtmAkA khaNDa-khaNDa hokar usakA nAsh ho jAye. aisA honese syAdvAdI, nayo.nkA virodh dUr karake chaitanyamAtra vastuko anekashaktisamUharUp, sAmAnyavisheSharUp, sarvashaktimay ekaj~nAnamAtra anubhav karatA hai. aisA hI vastukA svarUp hai, isame.n virodh nahI.n hai.270.
(j~nAnI shuddhanayakA Alamban lekar aisA anubhav karatA hai ki – ) mai.n apaneko arthAt mere shuddhAtmasvarUpako na to dravyase khaNDit karatA hU.N, na kShetrase khaNDit karatA hU.N, na kAlase khaNDit karatA hU.N aur na bhAvase khaNDit karatA hU.N; suvishuddha ek j~nAnamAtra bhAv hU.N.
bhAvArtha : — yadi shuddhanayase dekhA jAye to shuddha chaitanyamAtra bhAvame.n dravya – kShetra – kAl – bhAvase kuCh bhI bhed dikhAI nahI.n detA. isaliye j~nAnI abhedaj~nAnasvarUp anubhavame.n bhed nahI.n karatA.
j~nAnamAtra bhAv svaya.n hI j~nAn hai, svaya.n hI apanA j~ney hai aur svaya.n hI apanA j~nAtA hai — is arthakA kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [yaH aya.n j~nAnamAtraH bhAvaH aham asmi saH j~ney-j~nAnamAtraH ev na j~neyaH ] 1nirAkR^it = bahiShkR^it; dUr; rad-bAtal; nAkabUl.
Page 622 of 642
PDF/HTML Page 655 of 675
single page version
kvachitpunaramechaka.n sahajamev tattva.n mam .
parasparasusa.nhataprakaTashakti chakra.n sphu rat ..272..
jo yah j~nAnamAtra bhAv mai.n hU.N vah j~neyo.nke j~nAnamAtra hI nahI.n jAnanA chAhiye; [j~ney-j~nAn-kallol- valgan ] (parantu) j~neyo.nke AkArase honevAle j~nAnakI kallolo.nke rUpame.n pariNamit hotA huA vah [j~nAn-j~ney-j~nAtR^imat-vastumAtraH j~neyaH ] j~nAn-j~ney-j~nAtAmay vastumAtra jAnanA chAhiye. (arthAt svaya.n hI j~nAn, svaya.n hI j~ney aur svaya.n hI j~nAtA — isaprakAr j~nAn-j~ney-j~nAtArUp tIno.n bhAvayukta vastumAtra jAnanA chAhiye).
bhAvArtha : — j~nAnamAtra bhAv j~nAtR^ikriyArUp honese j~nAnasvarUp hai. aur vah svaya.n hI nimna prakArase j~neyarUp hai. bAhya j~ney j~nAnase bhinna hai, ve j~nAname.n praviShTa nahI.n hote; j~neyo.nke AkArakI jhalak j~nAname.n pa.Dne par j~nAn j~neyAkArarUp dikhAI detA hai, parantu ve j~nAnakI hI tara.nge.n hai.n. ve j~nAn tara.nge.n hI j~nAnake dvArA j~nAt hotI hai.n. isaprakAr svaya.n hI svataH jAnane yogya honese j~nAnamAtra bhAv hI j~neyarUp hai. aur svaya.n hI apanA jAnanevAlA honese j~nAnamAtra bhAv hI j~nAtA hai. isaprakAr j~nAnamAtra bhAv j~nAn, j~ney aur j~nAtA – in tIno.n bhAvo.nse yukta sAmAnyavisheShasvarUp vastu hai. ‘aisA j~nAnamAtra bhAv mai.n hU.N isaprakAr anubhav karanevAlA puruSh anubhav karatA hai.271.
AtmA mechak, amechak ityAdi anek prakArase dikhAI detA hai tathApi yathArtha j~nAnI nirmal j~nAnako nahI.n bhUlatA — is arthakA kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — (j~nAnI kahatA hai : — ) [mam tattva.n sahajam ev ] mere tattvakA aisA svabhAv hI hai ki [kvachit mechaka.n lasati ] kabhI to vah (Atmatattva) mechak (anekAkAr, ashuddha) dikhAI detA hai, [kvachit mechak-amechaka.n ] kabhI mechak-amechak (dono.nrUp) dikhAI detA hai [punaH kvachit amechaka.n ] aur kabhI amechak (-ekAkAr shuddha) dikhAI detA hai; [tathApi ] tathApi [paraspar-susa.nhat-pragaT-shakti-chakra.n sphu rat tat ] paraspar susa.nhat (-sumilit, sugrathit) pragaT shaktiyo.nke samUharUpase sphu rAyamAn vah Atmatattva [amalamedhasA.n manaH ] nirmal buddhivAlo.nke manako [na vimohayati ] vimohit ( – bhramit) nahI.n karatA
Page 623 of 642
PDF/HTML Page 656 of 675
single page version
mitaH kShaNavibha.ngura.n dhruvamitaH sadaivodayAt .
raho sahajamAtmanastadidamadbhuta.n vaibhavam ..273..
anekAkAr anubhavame.n AtA hai; kisI avasthAme.n shuddha ekAkAr anubhavame.n AtA hai aur kisI avasthAme.n shuddhAshuddha anubhavame.n AtA hai; tathApi yathArtha j~nAnI syAdvAdake balake kAraN bhramit nahI.n hotA, jaisA hai vaisA hI mAnatA hai, j~nAnamAtrase chyut nahI.n hotA.272.
AtmAkA anekAntasvarUp (-anek dharmasvarUp) vaibhav adbhut (AshcharyakArak) hai — is arthakA kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [aho AtmanaH tad idam sahajam adbhuta.n vaibhavam ] aho ! AtmAkA to yah sahaj adbhut vaibhav hai ki — [itaH anekatA.n gatam ] ek orase dekhane par vah anekatAko prApta hai aur [itaH sadA api ekatAm dadhat ] ek orase dekhane par sadA ekatAko dhAraN karatA hai, [itaH kShaNavibha.nguram ] ek orase dekhane par kShaNabha.ngur hai aur [itaH sadA ev udayAt dhruvam ] ek orase dekhane par sadA usakA uday honese dhruv hai, [itaH param-vistR^itam ] ek orase dekhane par param vistR^it hai aur [itaH nijaiH pradeshaiH dhR^itam ] ek orase dekhane par apane pradesho.nse hI dhAraN kar rakhA huA hai
bhAvArtha : — paryAyadR^iShTise dekhane par AtmA anekarUp dikhAI detA hai aur dravya- dR^iShTise dekhane par ekarUp; kramabhAvI paryAyadR^iShTise dekhane par kShaNabha.ngur dikhAI detA hai aur sahabhAvI guNadR^iShTise dekhane par dhruv; j~nAnakI apekShAvAlI sarvagat dR^iShTise dekhane par param vistArako prApta dikhAI detA hai aur pradesho.nkI apekShAvAlI dR^iShTise dekhane par apane pradesho.nme.n hI vyApta dikhAI detA hai. aisA dravyaparyAyAtmak anantadharmavAlA vastukA svabhAv hai. vah (svabhAv) aj~nAniyo.nke j~nAname.n Ashcharya utpanna karatA hai ki yah to asambhavasI bAt hai ! yadyapi j~nAniyo.nko vastusvabhAvame.n Ashcharya nahI.n hotA phi ra bhI unhe.n kabhI nahI.n huA aisA adbhut paramAnanda hotA hai, aur isalie Ashcharya bhI hotA hai.273.
Page 624 of 642
PDF/HTML Page 657 of 675
single page version
bhavopahatirekataH spR^ishati mukti rapyekataH .
svabhAvamahimAtmano vijayate.adbhutAdadbhutaH ..274..
skhaladakhilavikalpo.apyek ev svarUpaH .
prasabhaniyamitArchishchichchamatkAr eShaH ..275..
shlokArtha : — [ekataH kaShAy-kaliH skhalati ] ek orase dekhane par kaShAyo.nkA klesh dikhAI detA hai aur [ekataH shAntiH asti ] ek orase dekhane par shA.nti (kaShAyo.nke abhAvarUp shA.ntabhAv) hai; [ekataH bhav-upahatiH ] ek orase dekhane par bhavakI (-sA.nsArik) pI.DA dikhAI detI hai aur [ekataH muktiH api spR^ishati ] ek orase dekhane par (sa.nsArake abhAvarUp) mukti bhI sparsha karatI hai; [ekataH tritayam jagat sphu rati ] ek orase dekhane par tIno.n lok sphu rAyamAn hote hai.n ( – prakAshit hotA hai, dikhAI detA hai) aur [ekataH chit chakAsti ] ek orase dekhane par keval ek chaitanya hI shobhit hotA hai. [AtmanaH adbhutAt adbhutaH svabhAv-mahimA vijayate ] (aisI) AtmAkI adbhutase bhI adbhut svabhAvamahimA jayavanta vartatI hai ( – arthAt kisIse bAdhit nahI.n hotI).
bhAvArtha : — yahA.N bhI 273ve.n shlokake bhAvArthAnusAr hI jAnanA chAhiye. AtmAkA anekA.ntamay svabhAv sunakar anyavAdiyo.nko bhArI Ashcharya hotA hai. unhe.n is bAtame.n virodh bhAsit hotA hai. ve aise anekAntamay svabhAvakI bAtako apane chittame.n na to samAviShTa kar sakate hai.n aur na sahan hI kar sakate hai.n. yadi kadAchit unhe.n shraddhA ho to pratham avasthAme.n unhe.n bhArI adbhutatA mAlUm hotI hai ki — ‘aho ! yah jinavachan mahA upakArI hai.n, vastuke yathArtha svarUpako batAnevAle hai.n; mai.nne anAdikAl aise yathArtha svarUpake j~nAn binA hI kho diyA (ga.NvA diyA) !’ — ve isaprakAr AshcharyapUrvak shraddhAn karate hai.n.274.
shlokArtha : — [sahaj-tejaHpu~nja-majjat-trilokI-skhalat-akhil-vikalpaH api ekaH ev svarUpaH ] sahaj (-apane svabhAvarUp) tejaHpu~njame.n trilokake padArtha magna ho jAte hai.n,
Page 625 of 642
PDF/HTML Page 658 of 675
single page version
nyanavaratanimagna.n dhArayad dhvastamoham .
jjvalatu vimalapUrNa.n niHsapatnasvabhAvam ..276..
kevalaj~nAname.n sarva padArtha jhalakate hai.n, isaliye jo anek j~neyAkArarUp dikhAI detA hai tathApi jo
chaitanyarUp j~nAnAkArakI dR^iShTime.n ekasvarUp hI hai), [sva-ras-visar-pUrNa-achChinna-tattva-
upalambhaH ] jisame.n nij rasake vistArase pUrNa achChinna tattvopalabdhi hai (arthAt pratipakShI karmakA
abhAv ho jAnese jisame.n svarUpAnubhavanakA abhAv nahI.n hotA) [prasabh-niyamit-archiH ] aur
jisakI jyoti atyanta niyamit hai (arthAt jo anantavIryase niShkampa rahatA hai) [eShaH chit-
chamatkAraH jayati ] aisA yah (pratyakSha anubhavagochar) chaitanyachamatkAr jayavanta vartatA hai
(yahA.N ‘chaitanyachamatkAr jayavanta vartatA hai’ is kathaname.n jo chaitanyachamatkArakA sarvotkR^iShTatayA honA batAyA hai, vahI ma~N.hgal hai).275.
ab, is shlokame.n TIkAkAr AchAryadev pUrvokta AtmAko AshIrvAd dete hai.n aur sAth hI apanA nAm bhI pragaT karate hai.n : —
shlokArtha : — [avichalit-chidAtmani Atmani AtmAnam AtmanA anavarat-nimagna.n dhArayat ] jo achal chetanAsvarUp AtmAme.n AtmAko apane Ap hI nirantar nimagna rakhatI hai (arthAt prApta kiye gaye svabhAvako kabhI nahI.n Cho.DtI), [dhvasta-moham ] jisane mohakA (aj~nAnA.ndhakArakA) nAsh kiyA hai, [niHsapatnasvabhAvam ] jisakA svabhAv niHsapatna ( – pratipakShI karmo.nse rahit) hai, [vimal-pUrNa.n ] jo nirmal hai aur pUrNa hai; aisI [etat uditam amR^itachandra- jyotiH ] yah udayako prApta amR^itachandrajyoti (-amR^itamay chandramAke samAn jyoti, j~nAn, AtmA) [samantAt jvalatu ] sarvataH jAjvalyamAn raho.
bhAvArtha : — jisakA na to maraN hotA hai aur na jisase dUsarekA maraN hotA hai vah amR^it hai; aur jo atyanta svAdiShTa (-mIThA) hotA hai use log rU.Dhise amR^it kahate hai.n. yahA.N j~nAnako — AtmAko — amR^itachandrajyoti ( — amR^itamay chandramAke samAn jyoti) kahA hai, jo ki luptopamAla.nkAr hai; kyo.nki ‘amR^itachandravat jyotiH’ kA samAs karane par ‘vat’ kA lop hokar ‘amR^itachandrajyotiH’ hotA hai.
Page 626 of 642
PDF/HTML Page 659 of 675
single page version
rAgadveShaparigrahe sati yato jAta.n kriyAkArakaiH .
tadvij~nAnaghanaughamagnamadhunA ki.nchinna ki.nchitkil ..277..
(yadi ‘vat’ na rakhakar ‘amR^itachandrarUp jyoti’ artha kiyA jAy to bhedarUpak ala~N.hkAr hotA hai. aur ‘amR^itachandrajyoti’ hI AtmAkA nAm kahA jAy to abhedarUpak ala~N.hkAr hotA hai.)
AtmAko amR^itamay chandramAke samAn kahane par bhI, yahA.N kahe gaye visheShaNo.nke dvArA AtmAkA chandramAke sAth vyatirek bhI hai; kyo.nki ‘dhvastamoh’ visheShaN aj~nAnA.ndhakArakA dUr honA batalAtA hai, ‘vimalapUrNa’ visheShaN lA.nChanarahitatA tathA pUrNatA batalAtA hai, ‘niHsapatnasvabhAv’ visheShaN rAhubimbase tathA bAdal Adise AchChAdit na honA batalAtA hai, aur ‘samantAt jvalatu’ sarva kShetra aur sarva kAlame.n prakAsh karanA batalAtA hai; chandramA aisA nahI.n hai.
is shlokame.n TIkAkAr AchAryadevane apanA ‘amR^itachandra’ nAm bhI batAyA hai. samAs badalakar artha karanese ‘amR^itachandra’ ke aur ‘amR^itachandrajyoti’ke anek artha hote hai.n jo ki yathAsa.nbhav jAnane chAhiye.276.
ab, shrImAn amR^itachandrAchAryadev do shlok kahakar is samayasAragranthakI ‘AtmakhyAti’ nAmak TIkA samApta karate hai.n.
‘aj~nAnadashAme.n AtmA svarUpako bhUlakar rAgadveShame.n pravR^itta hotA thA, paradravyakI kriyAkA kartA banatA thA, kriyAke phalakA bhoktA hotA thA, — ityAdi bhAv karatA thA; kintu ab j~nAnadashAme.n ve bhAv kuCh bhI nahI.n hai.n aisA anubhav kiyA jAtA hai. — isI arthakA pratham shlok kahate hai.n : —
shlokArtha : — [yasmAt ] jisase (arthAt jis parasa.nyogarUp bandhaparyAyajanit aj~nAnase) [pUrA ] pratham [sva-parayoH dvaitam abhUt ] apanA aur parakA dvait huA (arthAt svaparake mishritapanArUp bhAv huA), [yataH atra antara.n bhUta.n ] dvaitabhAv hone par jisase svarUpame.n antar pa.D.h.h gayA (arthAt bandhaparyAy hI nijarUp j~nAt huI), [yataH rAg-dveSh-parigrahe sati ] svarUpame.n antar pa.Dne par jisase rAgadveShakA grahaN huA, [kriyA-kArakaiH jAta.n ] rAgadveShakA grahaN hone par jisase kriyAke kArak utpanna hue (arthAt kriyA aur karttA-karmAdi kArako.nkA bhed pa.D.h.h gayA), [yataH cha anubhUtiH kriyAyAH akhila.n phala.n bhu~njAnA khinnA ] kArak utpanna hone par jisase anubhUti
Page 627 of 642
PDF/HTML Page 660 of 675
single page version
(upajAti) svashakti sa.nsUchitavastutattvai- rvyAkhyA kR^iteya.n samayasya shabdaiH . svarUpaguptasya na ki.nchidasti kartavyamevAmR^itachandrasUreH ..278..
ab vij~nAnaghanake samUhame.n magna huA (arthAt j~nAnarUpame.n pariNamit huA) [adhunA kil ki~nchit
na ki~nchit ] isalie ab vah sab vAstavame.n kuCh bhI nahI.n hai.
bhAvArtha : — parasa.nyogase j~nAn hI aj~nAnarUp pariNamit huA thA, aj~nAn kahI.n pR^ithak vastu nahI.n thI; isalie ab vah jahA.N j~nAnarUp pariNamit huA ki vahA.N vah (aj~nAn) kuCh bhI nahI.n rahA. aj~nAnake nimittase rAg, dveSh, kriyAkA kartR^itva, kriyAke phalakA ( – sukhaduHkhakA) bhoktR^itva Adi bhAv hote the ve bhI vilIn ho gaye hai.n; ekamAtra j~nAn hI rah gayA hai. isaliye ab AtmA sva-parake trikAlavartI bhAvo.nko j~nAtAdraShTA hokar jAnate-dekhate hI raho.277.
‘pUrvokta prakArase j~nAnadashAme.n parakI kriyA apanI bhAsit na honese, is samayasArakI vyAkhyA karane kI kriyA bhI merI nahI.n hai, shabdo.nkI hai’ — is arthakA, samayasArakI vyAkhyA karanekI abhimAnarUp kaShAyake tyAgakA sUchak shlok ab kahate hai.n : —
shlokArtha : — [sva-shakti-sa.nsUchit-vastu-tattvaiH shabdaiH ] jinane apanI shaktise vastuke tattva (-yathArtha svarUp) ko bhalIbhA.Nti kahA hai aise shabdo.nne [iya.n samayasya vyAkhyA ] is samayakI vyAkhyA (AtmavastukA vyAkhyAn athavA samayaprAbhR^itashAstrakI TIkA) [kR^itA ] kI hai; [svarUp- guptasya amR^itachandrasUreH ] svarUpagupta ( – amUrtik j~nAnamAtra svarUpame.n gupta) amR^itachandrasUrikA (isame.n) [ki~nchit ev kartavyam na asti ] kuCh bhI kartavya nahI.n hai.
bhAvArtha : — shabda to pudgal hai.n. ve puruShake nimittase varNa-pad-vAkyarUpase pariNamit hote hai.n; isaliye uname.n vastusvarUpako kahanekI shakti svayamev hai, kyo.nki shabdakA aur arthakA vAchyavAchak sambandha hai. isaprakAr dravyashrutakI rachanA shabdo.nne kI hai yahI bAt yathArtha hai. AtmA to amUrtik hai, j~nAnasvarUp hai; isaliye vah mUrtik pudgalakI rachanA kaise kar sakatA hai ? isaliye AchAryadevane kahA hai ki ‘is samayaprAbhR^itakI TIkA shabdo.nne kI hai, mai.n to svarUpame.n lIn hU.N, usame.n ( – TIkA karaneme.n) merA koI kartavya nahI.n hai.’ yah kathan AchAryadevakI nirabhimAnatAko bhI sUchit karatA hai. ab yadi nimitta-naimittik vyavahArase aisA hI kahA jAtA hai ki amuk puruShane yah