Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Kalash: 262-278 ; 47 shaktis of atma quote; 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 33 of 34

 

Page 608 of 642
PDF/HTML Page 641 of 675
single page version

(anuShTubh)
ityaj~nAnavimUDhAnA.n j~nAnamAtra.n prasAdhayan .
AtmatattvamanekAntaH svayamevAnubhUyate ..262..
(anuShTubh)
eva.n tattvavyavasthityA sva.n vyavasthApayan svayam .
ala.nghya.n shAsana.n jainamanekAnto vyavasthitaH ..263..
shlokArtha :[iti ] isaprakAr [anekAntaH ] anekAnta arthAt syAdvAd [aj~nAn-
vimUDhAnA.n j~nAnamAtra.n Atmatattvam prasAdhayan ] aj~nAnamU.Dh.h.h prANiyo.nko j~nAnamAtra Atmatattva prasiddha karatA
huA, [svayamev anubhUyate ] svayamev anubhavame.n AtA hai
.
bhAvArtha :j~nAnamAtra Atmavastu anekAntamay hai. parantu anAdi kAlase prANI apane Ap
athavA ekAntavAdakA upadesh sunakar j~nAnamAtra Atmatattva sambandhI anek prakArase pakShapAt karake
j~nAnamAtra AtmatattvakA nAsh karate hai.n
. unako (aj~nAnI jIvo.nko) syAdvAd j~nAnamAtra AtmatattvakA
anekAntasvarUpapanA pragaT karatA haisamajhAtA hai. yadi apane AtmAkI or dR^iShTipAt karake
anubhav karake dekhA jAye to (syAdvAdake upadeshAnusAr) j~nAnamAtra Atmavastu apane Ap anek
dharmayukta pratyakSha anubhavagochar hotI hai
. isaliye he pravIN puruSho ! tum j~nAnako tatsvarUp, atatsvarUp,
ekasvarUp, anekasvarUp, apane dravya-kShetra-kAl-bhAvase satsvarUp, parake dravya-kShetra-kAl-
bhAvase asatsvarUp, nityasvarUp, anityasvarUp ityAdi anek dharmasvarUp pratyakSha anubhavagochar
karake pratItime.n lAo
. yahI samyagj~nAn hai. sarvathA ekAnta mAnanA vah mithyAj~nAn hai.262.
‘pUrvokta prakArase vastukA svarUp anekAntamay honese anekAnta arthAt syAdvAd siddha
huA’ is arthakA kAvya ab kahA jAtA hai :
shlokArtha :[eva.n ] isaprakAr [anekAntaH ] anekAnta[jainam ala~N.hghaya.n shAsanam ]
ki jo jinadevakA ala.nghya (kisIse to.DA na jAy aisA) shAsan hai vah[tattva-vyavasthityA ]
vastuke yathArtha svarUpakI vyavasthiti (vyavasthA) dvArA [svayam sva.n vyavasthApayan ] svaya.n apane
Apako sthApit karatA huA [vyavasthitaH ] sthit huA
nishchit huAsiddha huA.
bhAvArtha :anekAnta arthAt syAdvAd, vastusvarUpako yathAvat sthApit karatA huA,
svataH siddha ho gayA. vah anekAnta hI nirbAdh jinamat hai aur yathArtha vastusthitiko kahanevAlA
hai. kahI.n kisIne asat kalpanAse vachanamAtra pralAp nahI.n kiyA hai. isaliye he nipuN puruSho.n !
bhalIbhA.nti vichAr karake pratyakSha anumAn-pramANase anubhav kar dekho.263.

Page 609 of 642
PDF/HTML Page 642 of 675
single page version

nanvanekAntamayasyApi kimarthamatrAtmano j~nAnamAtratayA vyapadeshaH ? lakShaNaprasiddhayA
lakShyaprasiddhayartham . Atmano hi j~nAna.n lakShaNa.n, tadasAdhAraNaguNatvAt . ten j~nAnaprasiddhayA
tallakShyasyAtmanaH prasiddhiH .
nanu kimanayA lakShaNaprasiddhayA, lakShyamev prasAdhanIyam . nAprasiddhalakShaNasya lakShyaprasiddhiH,
prasiddhalakShaNasyaiv tatprasiddheH .
nanu ki.n tallakShya.n yajj~nAnaprasiddhayA tato bhinna.n prasidhyati ? na j~nAnAdbhinna.n lakShya.n,
j~nAnAtmanordravyatvenAbhedAt .
tarhi ki.n kR^ito lakShyalakShaNavibhAgaH ? prasiddhaprasAdhyamAnatvAt kR^itaH . prasiddha.n hi j~nAna.n,
77
(yahA.N AchAryadev anekAntake sambandhame.n visheSh charchA karate hai.n :)
(prashna :) AtmA anekAntamay hai phi ra bhI yahA.N usakA j~nAnamAtratAse kyo.n vyapadesh
(kathan, nAm) kiyA jAtA hai ? (yadyapi AtmA ananta dharmayukta hai tathApi use j~nAnarUpase
kyo.n kahA jAtA hai ? j~nAnamAtra kahanese to anya dharmo.nkA niShedh samajhA jAtA hai
.)
(uttar :) lakShaNakI prasiddhike dvArA lakShyakI prasiddhi karaneke liye AtmAkA
j~nAnamAtrarUpase vyapadesh kiyA jAtA hai. AtmAkA j~nAn lakShaN hai, kyo.nki j~nAn AtmAkA
asAdhAraN guN hai (anya dravyo.nme.n j~nAnaguN nahI.n hai). isaliye j~nAnakI prasiddhike dvArA usake
lakShyakIAtmAkIprasiddhi hotI hai.
prashna :is lakShaNakI prasiddhise kyA prayojan hai ? mAtra lakShya hI prasAdhya arthAt
prasiddhi karane yogya hai. (isaliye lakShaNako prasiddhi kiye binA mAtra lakShyako hIAtmAko
hIprasiddha kyo.n nahI.n karate ?)
(uttar :) jise lakShaN aprasiddha ho use (arthAt jo lakShaNako nahI.n jAnatA aise
aj~nAnI janako) lakShyakI prasiddhi nahI.n hotI. jise lakShaN prasiddha hotA hai usIko lakShyakI
prasiddhi hotI hai. (isaliye aj~nAnIko pahale lakShaN batalAte hai.n tab vah lakShyako grahaN kar
sakatA hai.)
(prashna :) aisA kaunasA lakShya hai ki jo j~nAnakI prasiddhike dvArA usase (j~nAnase)
bhinna prasiddha hotA hai ?
(uttar :) j~nAnase bhinna lakShya nahI.n hai, kyo.nki j~nAn aur AtmAme.n dravyapanese abhed hai.
(prashna :) tab phi ra lakShaN aur lakShyakA vibhAg kisaliye kiyA gayA hai ?

Page 610 of 642
PDF/HTML Page 643 of 675
single page version

j~nAnamAtrasya svasa.nvedanasiddhatvAtH ten prasiddhen prasAdhyamAnastadavinAbhUtAnantadharmasamudayamUrtirAtmA .
tato j~nAnamAtrAchalitanikhAtayA draShTayA kramAkramapravR^itta.n tadavinAbhUta.n anantadharmajAta.n yadyAvallakShyate
tattAvatsamastamevaikaH khalvAtmA . etadarthamevAtrAsya j~nAnamAtratayA vyapadeshaH .
nanu kramAkramapravR^ittAnantadharmamayasyAtmanaH katha.n j~nAnamAtratvam ? parasparavyatiriktAnantadharma-
samudAyapariNataikaj~naptimAtrabhAvarUpeN svayamev bhavanAt . at evAsya j~nAnamAtraikabhAvAntaH-
1 prasAdhyamAn = prasiddha ki yA jAtA ho. (j~nAn prasiddha hai aur AtmA prasAdhyamAn hai.)
(uttar :) prasiddhatva aur 1prasAdhyamAnatvake kAraN lakShaN aur lakShyakA vibhAg kiyA
gayA hai. j~nAn prasiddha hai, kyo.nki j~nAnamAtrako svasa.nvedanase siddhapanA hai (arthAt j~nAn sarva prANiyo.nko
svasa.nvedanarUp anubhavame.n AtA hai); vah prasiddha aise j~nAnake dvArA prasAdhyamAn, tad-avinAbhUt
(
j~nAnake sAth avinAbhAvI sambandhavAlA) ananta dharmo.nkA samudAyarUp mUrti AtmA hai. (j~nAn
prasiddha hai; aur j~nAnake sAth jinakA avinAbhAvI sambandha hai aise ananta dharmo.nkA samudAyasvarUp
AtmA us j~nAnake dvArA prasAdhyamAn hai
.) isaliye j~nAnamAtrame.n achalitapanese sthApit dR^iShTike dvArA,
kramarUp aur akramarUp pravartamAn, tad-avinAbhUt (j~nAnake sAth avinAbhAvI sambandhavAlA)
anantadharmasamUh jo kuCh jitanA lakShit hotA hai, vah sab vAstavame.n ek AtmA hai.
isI kAraNase yahA.N AtmAkA j~nAnamAtratAse vyapadesh hai.
(prashna :) jisame.n kram aur akramase pravartamAn ananta dharma hai.n aise AtmAke j~nAnamAtratA
kisaprakAr hai ?
(uttar :) paraspar bhinna aise ananta dharmo.nke samudAyarUpase pariNat ek j~naptimAtra
bhAvarUpase svaya.n hI hai, isaliye (arthAt paraspar bhinna aise ananta dharmo.nke samudAyarUpase pariNamit
jo ek jAnanakriyA hai, us jAnanakriyAmAtra bhAvarUpase svaya.n hI hai, isaliye) AtmAke j~nAnamAtratA
hai
. isIliye usake j~nAnamAtra ekabhAvakI antaHpAtinI (j~nAnamAtra ek bhAvake bhItar A
jAnevAlI) ana.nt shaktiyA.N uChalatI hai.n. (AtmAke jitane dharma hai.n un sabako, lakShaNabhedase bhed
hone par bhI, pradeshabhed nahI.n hai; AtmAke ek pariNAmame.n sabhI dharmo.nkA pariNaman rahatA hai. isaliye
AtmAke ek j~nAnamAtra bhAvake bhItar ananta shaktiyA.N rahatI hai.n. isaliye j~nAnamAtra bhAvame.n
j~nAnamAtra bhAvasvarUp AtmAme.nananta shaktiyA.N uChalatI hai.n.) uname.nse kitanI hI shaktiyA.N nimna
prakAr hai.n
Atmadravyake kAraNabhUt aise chaitanyamAtra bhAvakA dhAraN jisakA lakShaN arthAt svarUp
hai aisI jIvatvashakti. (Atmadravyake kAraNabhUt aise chaitanyamAtrabhAvarUpI bhAvaprANakA dhAraN

Page 611 of 642
PDF/HTML Page 644 of 675
single page version

pAtinyo.anantAH shakta yaH utplavante .AtmadravyahetubhUtachaitanyamAtrabhAvadhAraNalakShaNA jIvatva-
shakti : 1 . ajaDatvAtmikA chitishakti : 2 . anAkAropayogamayI drashishakti : 3 .
sAkAropayogamayI j~nAnashakti : 4 . anAkulatvalakShaNA sukhashakti : 5 . svarUpanirvartanasAmarthyarUpA
vIryashakti : 6 . akhaNDitapratApasvAtantryashAlitvalakShaNA prabhutvashakti : 7. sarvabhAvavyApakaik-
bhAvarUpA vibhutvashakti : 8 . vishvavishvasAmAnyabhAvapariNatAtmadarshanamayI sarvadarshitvashakti : 9 .
vishvavishvavisheShabhAvapariNatAtmaj~nAnamayI sarvaj~natvashakti : 10 . nIrUpAtmapradeshaprakAshamAn-
lokAlokAkAramechakopayogalakShaNA svachChatvashakti : 11 . svayamprakAshamAnavishadasva-
sa.nvittimayI prakAshashakti : 12 . kShetrakAlAnavachChinnachidvilAsAtmikA asa.nku chitavikAshatva-
karanA jisakA lakShaN hai aisI jIvatva nAmak shakti j~nAnamAtra bhAvame.nAtmAme.nuChalatI
hai).1. aja.DtvasvarUp chitishakti (aja.Dtva arthAt chetanatva jisakA svarUp hai
aisI chitishakti.).2. anAkAr upayogamayI dR^ishishakti. (jisame.n j~neyarUp AkAr arthAt
visheSh nahI.n hai aise darshanopayogamayIsattAmAtra padArthame.n upayukta honerUpdR^ishishakti
arthAt darshanakriyArUp shakti.).3. sAkAr upayogamayI j~nAnashakti. (jo j~ney
padArtho.nke visheSharUp AkAro.nme.n upayukta hotI hai aisI j~nAnopayogamayI j~nAnashakti.).4.
anAkulatA jisakA lakShaN arthAt svarUp hai aisI sukhashakti.5.
svarUpakI (AtmasvarUpakI) rachanAkI sAmarthyarUp vIryashakti.6. jisakA pratAp akhaNDit
hai arthAt kisIse khaNDit kI nahI.n jA sakatI aise svAta.ntryase (-svAdhInatAse)
shobhAyamAnapanA jisakA lakShaN hai aisI prabhutvashakti
.7. sarva bhAvo.nme.n vyApak aise
ek bhAvarUp vibhutvashakti. (jaise, j~nAnarUpI ek bhAv sarva bhAvo.nme.n vyApta hotA hai.).8.
samasta vishvake sAmAnya bhAvako dekhanerUpase (arthAt sarva padArtho.nke samUharUp
lokAlokako sattAmAtra grahaN karanerUpase) pariNamit aise AtmadarshanamayI sarvadarshitvashakti
.9.
samasta vishvake visheSh bhAvo.nko jAnanerUpase pariNamit aise Atmaj~nAnamayI
sarvaj~natvashakti
.10. amUrtik Atmapradesho.nme.n prakAshamAn lokAlokake AkAro.nse mechak (arthAt
anek-AkArarUp) aisA upayog jisakA lakShaN hai aisI svachChatvashakti.
(jaise darpaNakI svachChatvashaktise usakI paryAyame.n ghaTapaTAdi prakAshit hote hai.n,
usIprakAr AtmAkI svachChatvashaktise usake upayogame.n lokAlokake AkAr prakAshit hote
hai.n
.).11. svaya.n prakAshamAn vishad (spaShTa) aisI svasa.nvedanamayI (svAnubhavamayI)
prakAshashakti.12. kShetra aur kAlase amaryAdit aisI chidvilAsasvarUp
(chaitanyake vilAsasvarUp) asa.nkuchitavikAsatvashakti.13. jo anyase nahI.n kiyA jAtA aur

Page 612 of 642
PDF/HTML Page 645 of 675
single page version

shakti : 13 . anyAkriyamANAnyAkArakaikadravyAtmikA akAryakAraNatvashakti : 14 . parAtma-
nimittakaj~neyaj~nAnAkAragrahaNagrAhaNasvabhAvarUpA pariNamyapariNAmakatvashakti : 15 . anyUnAti-
rikta svarUpaniyatatvarUpA tyAgopAdAnashUnyatvashakti : 16 . ShaTsthAnapatitavR^iddhihAni-
pariNatasvarUpapratiShThatvakAraNavishiShTaguNAtmikA agurulaghutvashakti : 17 . kramAkramavR^itta-
vR^ittitvalakShaNA utpAdavyayadhruvatvashakti : 18 . dravyasvabhAvabhUtadhrauvyavyayotpAdAli.ngitasdrasha-
visdrasharUpaikAstitvamAtramayI pariNAmashakti : 19 . karmabandhavyapagamavya.njitasahajasparshAdi-
shUnyAtmapradeshAtmikA amUrtatvashakti : 20 . sakalakarmakR^itaj~nAtR^itvamAtrAtirikta pariNAm-
1uparam = nivR^itti; anta; abhAv.
anyako nahI.n karatA aise ek dravyasvarUp akAryakAraNatvashakti. (jo anyakA kArya nahI.n
hai aur anyakA kAraN nahI.n hai aisA jo ek dravya us-svarUp akAryakAraNatva-
shakti
.).14. par aur sva jinake nimitta hai.n aise j~neyAkAro.n tathA j~nAnAkAro.nko grahaN karaneke
aur grahaN karAneke svabhAvarUp pariNamyapariNAmakatva shakti. (par jinake kAraN hai.n aise
j~neyAkAro.nko grahaN karaneke aur sva jinakA kAraN hai aise j~nAnAkAro.nko grahaN karAneke
svabhAvarUp pariNamyapariNAmakatvashakti
.).15. jo kamaba.Dh.h.h nahI.n hotA aise svarUpame.n
niyatatvarUp (nishchittayA yathAvat rahanerUp) tyAgopAdAnashUnyatvashakti.16. ShaTsthAnapatit
vR^iddhihAnirUpase pariNamit, svarUp-pratiShThatvake kAraNarUp (vastuke svarUpame.n rahaneke
kAraNarUp) aisA jo vishiShTa (khAs) guN hai us-svarUp agurulaghutva shakti. [is
ShaTsthAnapatit vR^iddhihAnikA svarUp ‘gommaTasAr’ granthase jAnanA chAhiye. avibhAg
pratichChedo.nkI sa.nkhyArUp ShaTsthAno.nme.n patitsamAviShTavastusvabhAvakI vR^iddhihAni jisase (
jis guNase) hotI hai aur jo (guN) vastuko svarUpame.n sthir honekA kAraN hai aisA koI
guN AtmAme.n hai; use agurulaghutvaguN kahA jAtA hai
. aisI agurulaghutvashakti bhI AtmAme.n
hai].17. kramapravR^ittirUp aur akramapravR^ittirUp varttan jisakA lakShaN hai aisI
utpAdavyayadhruvashakti. (kramavR^ittirUp paryAy utpAdavyayarUp hai aur akramavR^ittirUp guN
dhruvatvarUp hai.).18. dravyake svabhAvabhUt dhrauvya-vyay-utpAdase Ali.ngit (-sparshit), sadR^ish
aur visadR^ish jisakA rUp hai aise ek astitvamAtramayI pariNAmashakti.19. karmabandhake
abhAvase vyakta kiye gaye, sahaj, sparshAdi-shUnya (sparsha, ras, ga.ndh aur varNase rahit) aise
AtmapradeshasvarUp amUrtatvashakti.20. samasta, karmoke dvArA kiye gaye, j~nAtR^itvamAtrase bhinna jo
pariNAm un pariNAmo.nke karaNake 1uparamasvarUp (un pariNAmo.nko karanekI nivR^ittisvarUp)
akartR^itvashakti. (jis shaktise AtmA j~nAtR^itvake atirikta karmo.nse kiye gaye pariNAmo.nkA kartA

Page 613 of 642
PDF/HTML Page 646 of 675
single page version

karaNoparamAtmikA akartR^itvashakti : 21 . sakalakarmakR^itaj~nAtR^itvamAtrAtirikta pariNAmAnubhavo-
paramAtmikA abhoktR^itvashakti : 22 . sakalakarmoparamapravR^ittAtmapradeshanaiShpandyarUpA niShkriyatva-
shakti : 23 . Asa.nsArasa.nharaNavistaraNalakShitaki.nchidUnacharamasharIraparimANAvasthitalokAkAsh-
sammitAtmAvayavatvalakShaNA niyatapradeshatvashakti : 24 . sarvasharIraikasvarUpAtmikA svadharma-
vyApakatvashakti : 25 . svaparasamAnAsamAnasamAnAsamAnatrividhabhAvadhAraNAtmikA sAdhAraNA-
sAdhAraNasAdhAraNAsAdhAraNadharmatvashakti : 26 . vilakShaNAnantasvabhAvabhAvitaikabhAvalakShaNA ananta-
dharmatvashakti : 27 . tadatadrUpamayatvalakShaNA viruddhadharmatvashakti : 28 . tadrUpabhavanarUpA tattva-
shakti : 29 . atadrUpabhavanarUpA atattvashakti : 30 . anekaparyAyavyApakaikadravyamayatvarUpA ekatva-
nahI.n hotA, aisI akartR^itva nAmak ek shakti AtmAme.n hai).21. samasta, karmo.nse kiye gaye,
j~nAtR^itvamAtrase bhinna pariNAmo.nke anubhavake (bhoktR^itvake) uparamasvarUp abhoktR^itvashakti.22.
samasta karmo.nke uparamase pravR^itta Atmapradesho.nkI niShpandatAsvarUp (-akampatAsvarUp)
niShkriyatvashakti
. (jab samasta karmo.nkA abhAv ho jAtA hai tab pradesho.nkA kampan miT jAtA
hai, isaliye niShkriyatva-shakti bhI AtmAme.n hai.).23. jo anAdi sa.nsArase lekar
sa.nkochavistArase lakShit hai aur jo charam sharIrake parimANase kuCh nyUn parimANase avasthit
hotA hai aisA lokAkAshake mAp jitanA mApavAlA Atma-avayavatva jisakA lakShaN hai aisI
niyatapradeshatvashakti
. (AtmAke lokaparimAN asa.nkhya pradesh niyat hI hai.n. ve pradesh sa.nsAr-
avasthAme.n sa.nkochavistArako prApta hote hai.n aur mokSha-avasthAme.n charam sharIrase kuCh kam
parimANase sthit rahate hai.n
.).24. sarva sharIro.nme.n ekasvarUpAtmak aisI svadharmavyApakatvashakti.
(sharIrake dharmarUp na hokar apane dharmo.nme.n vyApanerUp shakti so svadharmavyApakatvashakti
hai
.).25. sva-parake samAn, asamAn aur samAnAsamAn aise tIn prakArake bhAvo.nke
dhAraNasvarUp sAdhAraN-asAdhAraN-sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvashakti.26. vilakShaN (paraspar bhinna
lakShaNayukta) ananta svabhAvo.nse bhAvit aisA ek bhAv jisakA lakShaN hai aisI
anantadharmatvashakti
.27. tadrUpamayatA aur atadrUpamayatA jisakA lakShaN hai aisI
viruddhadharmatvashakti.28. tadrUp bhavanarUp aisI tattvashakti. (tatsvarUp honerUp athavA
tatsvarUp pariNamanarUp aisI tattvashakti AtmAme.n hai. is shaktise chetan chetanarUpase rahatA hai
pariNamit hotA hai.).29. atadrUp bhavanarUp aisI atattvashakti. (tatsvarUp nahI.n honerUp
athavA tatsvarUp nahI.n pariNamanerUp atattvashakti AtmAme.n hai. is shaktise chetan ja.DrUp nahI.n
hotA.).30. anek paryAyo.nme.n vyApak aisI ekadravyamayatArUp ekatvashakti.31.

Page 614 of 642
PDF/HTML Page 647 of 675
single page version

shakti : 31 . ekadravyavyApyAnekaparyAyamayatvarUpA anekatvashakti : 32 . bhUtAvasthatvarUpA bhAv-
shakti : 33 . shUnyAvasthatvarUpA abhAvashakti : 34 . bhavatparyAyavyayarUpA bhAvAbhAvashakti : 35 .
abhavatparyAyodayarUpA abhAvabhAvashakti : 36 . bhavatparyAyabhavanarUpA bhAvabhAvashakti : 37 .
abhavatparyAyAbhavanarUpA abhAvAbhAvashakti : 38 . kArakAnugatakriyAniShkrAntabhavanamAtramayI
bhAvashakti : 39 . kArakAnugatabhavattArUpabhAvamayI kriyAshakti : 40 . prApyamANasiddharUp-
bhAvamayI karmashakti : 41 . bhavattArUpasiddharUpabhAvabhAvakatvamayI kartR^ishakti : 42 . bhavadbhAv-
bhavanasAdhakatamatvamayI karaNashakti : 43 . svaya.n dIyamAnabhAvopeyatvamayI sampradAnashakti : 44 .
utpAdavyayAli.ngitabhAvApAyanirapAyadhruvatvamayI apAdAnashakti : 45 . bhAvyamAnabhAvAdhAratvamayI
adhikaraNashakti : 46 . svabhAvamAtrasvasvAmitvamayI sambandhashakti : 47 .
ek dravyase vyApya jo anek paryAye us-mayapanerUp anekatvashakti.32. vidyamAn-
avasthAyuktatArUp bhAvashakti. (amuk avasthA jisame.n vidyamAn ho usarUp bhAvashakti).33.
shUnya (avidyamAn) avasthAyuktatArUp abhAvashakti. (amuk avasthA jisame.n avidyamAn ho
usarUp abhAvashakti).34. bhavate hue (pravarttamAn) paryAyake vyayarUp bhAvAbhAvashakti.35.
nahI.n bhavate hue (apravarttamAn) paryAyake udayarUp abhAvabhAvashakti.36. bhavate hue
(pravartamAn) paryAyake bhavanarUp bhAvabhAvashakti.37. nahI.n bhavate huye (apravartamAn) paryAyake
abhavanarUp abhAvAbhAv shakti.38. (karttA, karma Adi) kArako.nke anusAr jo kriyA usase
rahit bhavanamAtramayI (honemAtramayI) bhAv- shakti.39. kArako.nke anusAr pariNamit honerUp
bhAvamayI kriyAshakti.40. prApta kiyA jAtA jo siddharUp bhAv usamayI karmashakti.41.
honepanarUp aur siddharUp bhAvake bhAvakatvamayI kartR^ishakti.42. bhavate huye (pravartamAn)
bhAvake bhavanake (honeke) sAdhak-tamapanemayI (utkR^iShTa sAdhakatvamayI, ugra sAdhanatvamayI)
karaNashakti.43. apane dvArA diyA jAtA jo bhAv usake upeyatvamay (use prApta karaneke
yogyapanAmay, use leneke pAtrapanAmay) sampradAnashakti.44. utpAdavyayase Ali.ngit bhAvakA
apAy (hAni, nAsh) honese hAniko prApta na honevAle dhruvatvamayI apAdAnashakti.45.
bhAvyamAn (arthAt bhAvaneme.n Ate huye) bhAvake AdhAratvamayI adhikaraNashakti.46. svabhAvamAtra
sva-svAmitvamayI sambandhashakti. (apanA bhAv apanA sva hai aur svaya.n usakA svAmI hai
aise sambandhamayI sambandha-shakti).47.

Page 615 of 642
PDF/HTML Page 648 of 675
single page version

(vasantatilakA)
ityAdyanekanijashakti sunirbharo.api
yo j~nAnamAtramayatA.n na jahAti bhAvaH
.
eva.n kramAkramavivartivivartachitra.n
taddravyaparyayamaya.n chidihAsti vastu
..264..
(vasantatilakA)
naikAntasa.ngatdrashA svayamev vastu-
tattvavyavasthitimiti pravilokayantaH .
syAdvAdashuddhimadhikAmadhigamya santo
j~nAnIbhavanti jinanItimala.nghayantaH
..265..
‘ityAdi anek shaktiyo.nse yukta AtmA hai tathApi vah j~nAnamAtratAko nahI.n Cho.DtA’is
arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[ityAdi-anek-nij-shakti-sunirbharaH api ] ityAdi (pUrva kathit 47
shaktiyA.N ityAdi) anek nij shaktiyo.nse bhalIbhA.Nti paripUrNa hone par bhI [yaH bhAvaH j~nAnamAtramayatA.n
na jahAti ]
jo bhAv j~nAnamAtramayatAko nahI.n Cho.DtA, [tad ] aisA vah, [eva.n kram-akram-vivarti-
vivarta-chitram ]
pUrvokta prakArase kramarUp aur akramarUpase vartamAn vivarttase (
rUpAntarase,
pariNamanase) anek prakArakA, [dravya-paryayamaya.n ] dravyaparyAyamay [chid ] chaitanya (arthAt aisA vah
chaitanya bhAv
AtmA) [ih ] is lokame.n [vastu asti ] vastu hai.
bhAvArtha :koI yah samajh sakatA hai ki AtmAko j~nAnamAtra kahA hai, isaliye vah
ekasvarUp hI hogA. kintu aisA nahI.n hai. vastukA svarUp dravyaparyAyamay hai. chaitanya bhI vastu
hai, dravyaparyAyamay hai. vah chaitanya arthAt AtmA ananta shaktiyo.nse paripUrNa hai aur kramarUp tathA
akramarUp anek prakArake pariNAmo.nke vikAro.nke samUharUp anekAkAr hotA hai phi ra bhI j~nAnako
jo ki asAdhAraNabhAv hai usenahI.n Cho.DtA, usakI samasta avasthAe.npariNAmparyAy
j~nAnamay hI hai.n.264.
‘is anekasvarUpanekAntamayvastuko jo jAnate hai.n, shraddhA karate hai.n aur anubhav karate
hai.n, ve j~nAnasvarUp hote hai.n’is AshayakA, syAdvAdakA phal batalAnevAlA kAvya ab kahate hai.n
shlokArtha :[iti vastu-tattva-vyavasthitim naikAnta-sa~N.hgat-dR^ishA svayamev
pravilokayantaH ] aisI (anekAntAtmak) vastutattvakI vyavasthitiko anekAnta-sa.ngat

Page 616 of 642
PDF/HTML Page 649 of 675
single page version

athAsyopAyopeyabhAvashchintyate
Atmavastuno hi j~nAnamAtratve.apyupAyopeyabhAvo vidyat ev; tasyaikasyApi
svaya.n sAdhakasiddharUpobhayapariNAmitvAt . tatra yatsAdhaka.n rUpa.n sa upAyaH, yatsiddha.n rUpa.n
sa upeyaH . ato.asyAtmano.anAdimithyAdarshanaj~nAnachAritraiH svarUpaprachyavanAt sa.nsarataH sunishchal-
parigR^ihItavyavahArasamyagdarshanaj~nAnachAritrapAkaprakarShaparamparayA krameN svarUpamAropyamANasyAnta-
rmagnanishchayasamyagdarshanaj~nAnachAritravisheShatayA sAdhakarUpeN tathA paramaprakarShamakarikAdhirUDh-
(anekAntake sAth susa.ngat, anekAntake sAth melavAlI) dR^iShTike dvArA svayamev dekhate hue,
[syAdvAd-shuddhim adhikAm adhigamya ] syAdvAdakI atyanta shuddhiko jAnakar, [jin-nItim
ala~N.hghayantaH ]
jinanItikA (jineshvaradevake mArgakA) ulla.nghan na karate hue, [santaH j~nAnIbhavanti ]
satpuruSh j~nAnasvarUp hote hai.n
.
bhAvArtha :jo satpuruSh anekAntake sAth susa.ngat dR^iShTike dvArA anekAntamay
vastusthitiko dekhate hai.n, ve isaprakAr syAdvAdakI shuddhiko prApta karakejAn karake jinadevake
mArgakosyAdvAdanyAyakoulla.nghan na karate hue, j~nAnasvarUp hote hai.n.265.
isaprakAr syAdvAdake sambandhame.n kahakar, ab AchAryadev upAy-upeyabhAvake sambandhame.n
kuCh kahate hai.n :
ab isake (j~nAnamAtra Atmavastuke) 1upAy-upeyabhAv vichArA jAtA hai (arthAt
Atmavastu j~nAnamAtra hai phi ra bhI usame.n upAyatva aur upeyatva dono.n kaise ghaTit hote hai.n so isakA
vichAr kiyA jAtA hai :
Atmavastuko j~nAnamAtratA hone par bhI use upAy-upeyabhAv (upAy-upeyapanA) hai hI,
kyo.nki vah ek hone par bhI 2svaya.n sAdhakarUpase aur siddharUpasedono.n prakArase pariNamit hotA
hai. usame.n jo sAdhak rUp hai vah upAy hai aur jo siddha rUp hai vah upey hai. isaliye, anAdi
kAlase mithyAdarshanaj~nAnachAritra dvArA (mithyAdarshan, mithyAj~nAn aur mithyAchAritra dvArA) svarUpase
chyut honeke kAraN sa.nsArame.n bhramaN karate hue, sunishchalatayA grahaN kiye gaye
vyavahArasamyagdarshanaj~nAnachAritrake pAkake prakarShakI paramparAse kramashaH svarUpame.n ArohaN karAye
jAnevAle is AtmAko, antarmagna jo nishchayasamyagdarshanaj~nAnachAritrarUp bhed hai.n unake sAth tadrUpatAke
1upey arthAt prApta karane yogya, aur upAy arthAt prApta karane yogya jisake dvArA prApta kiyA jAve. AtmAkA
shuddha (-sarva karma rahit) svarUp athavA mokSha upey hai, aur mokShamArga upAy hai.
2AtmA pariNAmI hai aur sAdhakatva tathA siddhatva ye dono.n usake pariNAm hai.n.

Page 617 of 642
PDF/HTML Page 650 of 675
single page version

ratnatrayAtishayapravR^ittasakalakarmakShayaprajvalitAskhalitavimalasvabhAvabhAvatayA siddharUpeN cha svaya.n
pariNamamAna.n j~nAnamAtramekamevopAyopeyabhAva.n sAdhayati
. evamubhayatrApi j~nAnamAtrasyAnanyatayA
nityamaskhalitaikavastuno niShkampaparigrahaNAt tatkShaN ev mumukShUNAmAsa.nsArAdalabdhabhUmikAnAmapi
bhavati bhUmikAlAbhaH
. tatastatra nityadurlalitAste svat ev kramAkramapravR^ittAnekAntamUrtayaH
sAdhakabhAvasambhavaparamaprakarShakoTisiddhibhAvabhAjana.n bhavanti . ye tu nemAmantarnItAnekAnta-
j~nAnamAtraikabhAvarUpA.n bhUmimupalabhante te nityamaj~nAnino bhavanto j~nAnamAtrabhAvasya svarUpeNAbhavana.n
78
dvArA svaya.n sAdhakarUpase pariNamit hotA huA, tathA param prakarShakI parAkAShThAko prApta ratnatrayakI
atishayatAse pravartit jo sakal karmakA kShay usase prajvalit (dedIpyamAn) huve jo askhalit
vimal svabhAvabhAvatva dvArA svaya.n siddharUpase pariNamatA aisA ek hI j~nAnamAtra (bhAv) upAy-
upeyabhAvako siddha karatA hai
.
(bhAvArtha :yah AtmA anAdi kAlase mithyAdarshanaj~nAnachAritrake kAraN sa.nsArame.n bhramaN
karatA hai. vah sunishchalatayA grahaN kiye gaye vyavahArasamyagdarshanaj~nAnachAritrakI vR^iddhikI paramparAse
kramashaH svarUpAnubhav jabase karatA hai tabase j~nAn sAdhakarUpase pariNamit hotA hai, kyo.nki j~nAname.n
nishchayasamyagdarshanaj~nAnachAritrarUp bhed antarbhUt hai.n
. nishchay- samyagdarshanaj~nAnachAritrake prAra.nbhase lekar,
svarUpAnubhavakI vR^iddhi karate karate jab tak nishchay- samyagdarshanaj~nAnachAritrakI pUrNatA na ho, tab tak
j~nAnakA sAdhak rUpase pariNaman hai
. jab nishchayasamyagdarshanaj~nAnachAritrakI pUrNatAse samasta karmo.nkA
nAsh hotA hai arthAt sAkShAt mokSha hotA hai tab j~nAn siddha rUpase pariNamit hotA hai, kyo.nki usakA
askhalit nirmal svabhAvabhAv pragaT dedIpyamAn huA hai
. isaprakAr sAdhak rUpase aur siddha
rUpasedono.n rUpase pariNamit honevAlA ek hI j~nAn Atmavastuko upAy-upeyapanA sAdhit
karatA hai.)
isaprakAr dono.nme.n (upAy tathA upeyame.n) j~nAnamAtrakI ananyatA hai arthAt anyapanA nahI.n
hai; isaliye sadA askhalit ek vastukA (j~nAnamAtra AtmavastukA) niShkampa grahaN karanese,
mumukShuo.nko, ki jinhe.n anAdi sa.nsArase bhUmikAkI prApti na huI ho unhe.n bhI, tatkShaN hI bhUmikAkI
prApti hotI hai; phi ra usIme.n nitya mastI karate hue (
lIn rahate hue) ve mumukShujo ki svataH
hI, kramarUp aur akramarUp pravartamAn anek antakI (anek dharmakI) mUrtiyA.N hai.n ve
sAdhakabhAvase utpanna honevAlI param prakarShakI 1koTirUp siddhibhAvake bhAjan hote hai.n. parantu jisame.n
anek anta arthAt dharma garbhit hai.n aise ek j~nAnamAtra bhAvarUp is bhUmiko jo prApta nahI.n karate,
ve sadA aj~nAnI rahate hue, j~nAnamAtra bhAvakA svarUpase abhavan aur pararUpase bhavan dekhate (
shraddhA
1koTi = antimatA; utkR^iShTatA; U.N cheme.n U.N chA bindu; had.

Page 618 of 642
PDF/HTML Page 651 of 675
single page version

pararUpeN bhavana.n pashyanto jAnanto.anucharantashcha mithyAdraShTayo mithyAj~nAnino mithyAchAritrAshcha
bhavanto.atyantamupAyopeyabhraShTA vibhramantyev .
(vasantatilakA)
ye j~nAnamAtranijabhAvamayImakampA.n
bhUmi.n shrayanti kathamapyapanItamohAH
.
te sAdhakatvamadhigamya bhavanti siddhA
mUDhAstvamUmanupalabhya paribhramanti
..266..
(vasantatilakA)
syAdvAdakaushalasunishchalasa.nyamAbhyA.n
yo bhAvayatyaharahaH svamihopayukta :
.
j~nAnakriyAnayaparasparatIvramaitrI-
pAtrIkR^itaH shrayati bhUmimimA.n sa ekaH
..267..
karate) hue, jAnate hue tathA AcharaN karate hue, mithyAdR^iShTi, mithyAj~nAnI aur mithyAchAritrI hote
hue, upAy-upeyabhAvase atyanta bhraShTa hote hue sa.nsArame.n paribhramaN hI karate hai.n
.
ab, is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[ye ] jo puruSh, [katham api apanIt-mohAH ] kisI bhI prakArase
jinakA moh dUr ho gayA hai aisA hotA huA, [j~nAnamAtra-nij-bhAvamayIm akampA.n bhUmi.n ] j~nAnamAtra
nij bhAvamay akampa bhUmikAkA (arthAt j~nAnamAtra jo apanA bhAv us-may nishchal bhUmikAkA)
[shrayanti ] Ashray lete hai.n [te sAdhakatvam adhigamya siddhAH bhavanti ] ve sAdhakatvako prApta karake
siddha ho jAte hai.n; [tu ] parantu [mUDhAH ] jo mU.Dh.h.h (
mohI, aj~nAnI, mithyAdR^iShTi) hai ve [amUm
anupalabhya ] is bhUmikAko prApna na karake [paribhramanti ] sa.nsArame.n paribhramaN karate hai.n.
bhAvArtha :jo bhavya puruSh, guruke upadeshase athavA svayamev kAlalabdhiko prApta karake
mithyAtvase rahit hokar, j~nAnamAtra apane svarUpako prApta karate hai.n, usakA Ashray lete hai.n; ve sAdhak
hote hue siddha ho jAte hai.n; parantu jo j~nAnamAtra
nijako prApta nahI.n karate, ve sa.nsArame.n paribhramaN karate
hai.n.266.
is bhUmikAkA Ashray karanevAlA jIv kaisA hotA hai so ab kahate hai.n :
shlokArtha :[yaH ] jo puruSh, [syAdvAd-kaushal-sunishchal-sa.nyamAbhyA.n ] syAdvAdame.n

Page 619 of 642
PDF/HTML Page 652 of 675
single page version

(vasantatilakA)
chitpiNDachaNDimavilAsivikAsahAsaH
shuddhaprakAshabharanirbharasuprabhAtaH
.
AnandasusthitasadAskhalitaikarUp-
stasyaiv chAyamudayatyachalArchirAtmA
..268..
pravINatA tathA (rAgAdik ashuddha pariNatike tyAgarUp) sunishchal sa.nyamin dono.nke dvArA [ih
upayuktaH ] apaneme.n upayukta rahatA huA (arthAt apane j~nAnasvarUp AtmAme.n upayogako lagAtA
huA) [ahaH ahaH svam bhAvayati ] pratidin apaneko bhAtA hai (
nirantar apane AtmAkI bhAvanA
karatA hai), [saH ekaH ] vahI ek (puruSh); [j~nAn-kriyA-nay-paraspar-tIvra-maitrI-pAtrIkR^itaH ]
j~nAnanay aur kriyAnayakI paraspar tIvra maitrIkA pAtrarUp hotA huA, [imAm bhUmim shrayati ] is
(j~nAn mAtra nijabhAvamay) bhUmikAkA Ashray karatA hai
.
bhAvArtha :jo j~nAnanayako hI grahaN karake kriyAnayako Cho.DtA hai, us pramAdI aur
svachChandI puruShako is bhUmikAkI prApti nahI.n huI hai. jo kriyAnayako hI grahaN karake j~nAnanayako
nahI.n jAnatA, us (vratsamitiguptirUp) shubh karmase sa.ntuShTa puruShako bhI is niShkarma bhUmikAkI
prApti nahI.n huI hai. jo puruSh anekAntamay AtmAko jAnatA hai (anubhav karatA hai) tathA sunishchal
sa.nyamame.n pravR^itta hai (rAgAdik ashuddha pariNatikA tyAg karatA hai), aur isaprakAr jisane j~nAnanay
tathA kriyAnayakI paraspar tIvra maitrI siddha kI hai, vahI puruSh is j~nAnamAtra nijabhAvamay bhUmikAkA
Ashray karanevAlA hai
.
j~nAnanay aur kriyAnayake grahaN-tyAgakA svarUp tathA phal ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ granthake
antame.n kahA hai, vahA.Nse jAnanA chAhie.267.
isaprakAr jo puruSh is bhUmikAkA Ashray letA hai, vahI ananta chatuShTayamay AtmAko prApta
karatA haiis arthakA kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[tasya ev ] (pUrvokta prakArase jo puruSh is bhUmikAkA Ashray letA hai)
usIke, [chit-piNDa-chaNDim-vilAsi-vikAs-hAsaH ] chaitanyapi.nDake nirargal vilasit
vikAsarUp jisakA khilanA hai (arthAt chaitanyapu.njakA atyanta vikAs honA hI jisakA khilanA
hai), [shuddha-prakAsh-bhar-nirbhar-suprabhAtaH ] shuddha prakAshakI atishayatAke kAraN jo suprabhAtake
samAn hai, [Ananda-susthit-sadA-askhalit-ek-rUpaH ] Anandame.n susthit aisA jisakA sadA
askhalit ek rUp hai [cha ] aur [achal-archiH ] jisakI jyoti achal hai aisA [ayam AtmA
udayati ]
yah AtmA udayako prApta hotA hai
.

Page 620 of 642
PDF/HTML Page 653 of 675
single page version

(vasantatilakA)
syAdvAdadIpitalasanmahasi prakAshe
shuddhasvabhAvamahimanyudite mayIti
.
ki.n bandhamokShapathapAtibhiranyabhAvai-
rnityodayaH paramaya.n sphu ratu svabhAvaH
..269..
(vasantatilakA)
chitrAtmashakti samudAyamayo.ayamAtmA
sadyaH praNashyati nayekShaNakhaNDayamAnaH
.
tasmAdakhaNDamanirAkR^itakhaNDamek-
mekAntashAntamachala.n chidaha.n maho.asmi
..270..
bhAvArtha :yahA.N ‘chitpi.nD’ ityAdi visheShaNase ananta darshanakA pragaT honA, ‘shuddhaprakAsh’
ityAdi visheShaNase ananta j~nAnakA pragaT honA, ‘Anandasusthit’ ityAdi visheShaNase ananta sukhakA
pragaT honA aur ‘achalArchi’ visheShaNase ananta vIryakA pragaT honA batAyA hai
. pUrvokta bhUmikA
Ashray lenese hI aise AtmAkA uday hotA hai.268.
ab, yah kahate hai.n ki aisA AtmasvabhAv hame.n pragaT ho :
shlokArtha :[syAdvAd-dIpit-lasat-mahasi ] syAdvAd dvArA pradIpta kiyA gayA
jagamagAhaT karatA jisakA tej hai aur [shuddha-svabhAv-mahimani ] jisame.n shuddhasvabhAvarUp mahimA
hai aisA [prakAshe udite mayi iti ] yah prakAsh (j~nAnaprakAsh) jahA.N mujhame.n udayako prApta huA hai,
vahA.N [bandha-mokSha-path-pAtibhiH anya-bhAvaiH ki.n ] ba.ndh-mokShake mArgame.n pa.DnevAle anya bhAvo.nse
mujhe kyA prayojan hai ? [nitya-udayaH param aya.n svabhAvaH sphu ratu ] mujhe to merA nitya udit
rahanevAlA keval yah (anantachatuShTayarUp) svabhAv hI sphu rAyamAn ho
.
bhAvArtha :syAdvAdase yathArtha Atmaj~nAn honeke bAd usakA phal pUrNa AtmAkA pragaT
honA hai. isaliye mokShakA ichChuk puruSh yahI prArthanA karatA hai kimerA pUrNasvabhAv AtmA mujhe
pragaT ho; bandhamokShamArgame.n pa.DnevAle anya bhAvo.nse mujhe kyA kAm hai ?.269.
‘yadyapi nayo.nke dvArA AtmA sAdhit hotA hai tathApi yadi nayo.n par hI dR^iShTi rahe to nayo.nme.n
to paraspar virodh bhI hai, isaliye mai.n nayo.nkA virodh miTAkar AtmAkA anubhav karatA hU.N’is
arthakA kAvya kahate hai.n.
shlokArtha :[chitra-Atmashakti-samudAyamayaH ayam AtmA ] anek prakArakI nij

Page 621 of 642
PDF/HTML Page 654 of 675
single page version

na dravyeN khaNDayAmi, na kShetreN khaNDayAmi, na kAlen khaNDayAmi, na bhAven khaNDayAmi;
suvishuddha eko j~nAnamAtro bhAvo.asmi .
(shAlinI)
yo.aya.n bhAvo j~nAnamAtro.ahamasmi
j~neyo j~neyaj~nAnamAtraH sa naiv
.
j~neyo j~neyaj~nAnakallolavalgan
j~nAnaj~neyaj~nAtR^imadvastumAtraH
..271..
1nirAkR^it = bahiShkR^it; dUr; rad-bAtal; nAkabUl.
shaktiyo.nkA samudAyamay yah AtmA [nay-IkShaN-khaNDayamAnaH ] nayo.nkI dR^iShTise khaNDa-khaNDarUp
kiye jAne par [sadyaH ] tatkAl [praNashyati ] nAshako prApta hotA hai; [tasmAt ] isaliye mai.n aisA
anubhav karatA hU.N ki
[anirAkR^it-khaNDam akhaNDam ] jisame.nse khaNDo.nko 1nirAkR^it nahI.n kiyA
gayA hai tathApi jo akhaNDa hai, [ekam ] ek hai, [ekAnta-shAntam ] ekAnta shA.nt hai (arthAt jisame.n
karmodayakA leshamAtra bhI nahI.n hai aisA atyanta shA.nt bhAvamay hai) aur [achalam ] achal hai (arthAt
karmodayase chalAyamAn chyut nahI.n hotA) aisA [chid mahaH aham asmi ] chaitanyamAtra tej mai.n hU.N
.
bhAvArtha :AtmAme.n anek shaktiyA.N hai.n aur ek ek shaktikA grAhak ek ek nay
hai; isaliye yadi nayo.nkI ekAnta dR^iShTise dekhA jAye to AtmAkA khaNDa-khaNDa hokar usakA nAsh
ho jAye
. aisA honese syAdvAdI, nayo.nkA virodh dUr karake chaitanyamAtra vastuko anekashaktisamUharUp,
sAmAnyavisheSharUp, sarvashaktimay ekaj~nAnamAtra anubhav karatA hai. aisA hI vastukA svarUp hai, isame.n
virodh nahI.n hai.270.
ab, j~nAnI akhaNDa AtmAkA aisA anubhav karatA hai, isaprakAr AchAryadev gadyame.n kahate hai.n :
(j~nAnI shuddhanayakA Alamban lekar aisA anubhav karatA hai ki) mai.n apaneko arthAt mere
shuddhAtmasvarUpako na to dravyase khaNDit karatA hU.N, na kShetrase khaNDit karatA hU.N, na kAlase khaNDit
karatA hU.N aur na bhAvase khaNDit karatA hU.N; suvishuddha ek j~nAnamAtra bhAv hU.N
.
bhAvArtha :yadi shuddhanayase dekhA jAye to shuddha chaitanyamAtra bhAvame.n dravyakShetrakAl
bhAvase kuCh bhI bhed dikhAI nahI.n detA. isaliye j~nAnI abhedaj~nAnasvarUp anubhavame.n bhed nahI.n karatA.
j~nAnamAtra bhAv svaya.n hI j~nAn hai, svaya.n hI apanA j~ney hai aur svaya.n hI apanA j~nAtA hai
is arthakA kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[yaH aya.n j~nAnamAtraH bhAvaH aham asmi saH j~ney-j~nAnamAtraH ev na j~neyaH ]

Page 622 of 642
PDF/HTML Page 655 of 675
single page version

(pR^ithvI)
kvachillasati mechaka.n kvachinmechakAmechaka.n
kvachitpunaramechaka.n sahajamev tattva.n mam
.
tathApi na vimohayatyamalamedhasA.n tanmanaH
parasparasusa.nhataprakaTashakti chakra.n sphu rat
..272..
jo yah j~nAnamAtra bhAv mai.n hU.N vah j~neyo.nke j~nAnamAtra hI nahI.n jAnanA chAhiye; [j~ney-j~nAn-kallol-
valgan ]
(parantu) j~neyo.nke AkArase honevAle j~nAnakI kallolo.nke rUpame.n pariNamit hotA huA vah
[j~nAn-j~ney-j~nAtR^imat-vastumAtraH j~neyaH ] j~nAn-j~ney-j~nAtAmay vastumAtra jAnanA chAhiye
. (arthAt svaya.n
hI j~nAn, svaya.n hI j~ney aur svaya.n hI j~nAtAisaprakAr j~nAn-j~ney-j~nAtArUp tIno.n bhAvayukta vastumAtra
jAnanA chAhiye).
bhAvArtha :j~nAnamAtra bhAv j~nAtR^ikriyArUp honese j~nAnasvarUp hai. aur vah svaya.n hI nimna
prakArase j~neyarUp hai. bAhya j~ney j~nAnase bhinna hai, ve j~nAname.n praviShTa nahI.n hote; j~neyo.nke AkArakI jhalak
j~nAname.n pa.Dne par j~nAn j~neyAkArarUp dikhAI detA hai, parantu ve j~nAnakI hI tara.nge.n hai.n. ve j~nAn tara.nge.n hI
j~nAnake dvArA j~nAt hotI hai.n. isaprakAr svaya.n hI svataH jAnane yogya honese j~nAnamAtra bhAv hI j~neyarUp
hai. aur svaya.n hI apanA jAnanevAlA honese j~nAnamAtra bhAv hI j~nAtA hai. isaprakAr j~nAnamAtra bhAv
j~nAn, j~ney aur j~nAtAin tIno.n bhAvo.nse yukta sAmAnyavisheShasvarUp vastu hai. ‘aisA j~nAnamAtra bhAv
mai.n hU.N isaprakAr anubhav karanevAlA puruSh anubhav karatA hai.271.
AtmA mechak, amechak ityAdi anek prakArase dikhAI detA hai tathApi yathArtha j~nAnI nirmal
j~nAnako nahI.n bhUlatAis arthakA kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :(j~nAnI kahatA hai :) [mam tattva.n sahajam ev ] mere tattvakA aisA
svabhAv hI hai ki [kvachit mechaka.n lasati ] kabhI to vah (Atmatattva) mechak (anekAkAr,
ashuddha) dikhAI detA hai, [kvachit mechak-amechaka.n ] kabhI mechak-amechak (dono.nrUp) dikhAI
detA hai [punaH kvachit amechaka.n ] aur kabhI amechak (-ekAkAr shuddha) dikhAI detA hai; [tathApi ]
tathApi [paraspar-susa.nhat-pragaT-shakti-chakra.n sphu rat tat ] paraspar susa.nhat (-sumilit, sugrathit)
pragaT shaktiyo.nke samUharUpase sphu rAyamAn vah Atmatattva [amalamedhasA.n manaH ] nirmal buddhivAlo.nke
manako [na vimohayati ] vimohit (
bhramit) nahI.n karatA
.
bhAvArtha :Atmatattva anek shaktiyo.nvAlA honese kisI avasthAme.n karmodayake nimittase

Page 623 of 642
PDF/HTML Page 656 of 675
single page version

(pR^ithvI)
ito gatamanekatA.n dadhaditaH sadApyekatA-
mitaH kShaNavibha.ngura.n dhruvamitaH sadaivodayAt
.
itaH paramavistR^ita.n dhR^itamitaH pradeshairnijai-
raho sahajamAtmanastadidamadbhuta.n vaibhavam
..273..
anekAkAr anubhavame.n AtA hai; kisI avasthAme.n shuddha ekAkAr anubhavame.n AtA hai aur kisI
avasthAme.n shuddhAshuddha anubhavame.n AtA hai; tathApi yathArtha j~nAnI syAdvAdake balake kAraN bhramit nahI.n
hotA, jaisA hai vaisA hI mAnatA hai, j~nAnamAtrase chyut nahI.n hotA
.272.
AtmAkA anekAntasvarUp (-anek dharmasvarUp) vaibhav adbhut (AshcharyakArak) hai
is arthakA kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[aho AtmanaH tad idam sahajam adbhuta.n vaibhavam ] aho ! AtmAkA
to yah sahaj adbhut vaibhav hai ki[itaH anekatA.n gatam ] ek orase dekhane par vah
anekatAko prApta hai aur [itaH sadA api ekatAm dadhat ] ek orase dekhane par sadA
ekatAko dhAraN karatA hai, [itaH kShaNavibha.nguram ] ek orase dekhane par kShaNabha.ngur hai aur
[itaH sadA ev udayAt dhruvam ] ek orase dekhane par sadA usakA uday honese dhruv hai,
[itaH param-vistR^itam ] ek orase dekhane par param vistR^it hai aur [itaH nijaiH pradeshaiH
dhR^itam ]
ek orase dekhane par apane pradesho.nse hI dhAraN kar rakhA huA hai
.
bhAvArtha :paryAyadR^iShTise dekhane par AtmA anekarUp dikhAI detA hai aur dravya-
dR^iShTise dekhane par ekarUp; kramabhAvI paryAyadR^iShTise dekhane par kShaNabha.ngur dikhAI detA hai aur
sahabhAvI guNadR^iShTise dekhane par dhruv; j~nAnakI apekShAvAlI sarvagat dR^iShTise dekhane par param
vistArako prApta dikhAI detA hai aur pradesho.nkI apekShAvAlI dR^iShTise dekhane par apane pradesho.nme.n
hI vyApta dikhAI detA hai
. aisA dravyaparyAyAtmak anantadharmavAlA vastukA svabhAv hai. vah
(svabhAv) aj~nAniyo.nke j~nAname.n Ashcharya utpanna karatA hai ki yah to asambhavasI bAt hai !
yadyapi j~nAniyo.nko vastusvabhAvame.n Ashcharya nahI.n hotA phi ra bhI unhe.n kabhI nahI.n huA aisA adbhut
paramAnanda hotA hai, aur isalie Ashcharya bhI hotA hai
.273.
punaH isI arthakA kAvya kahate hai.n :

Page 624 of 642
PDF/HTML Page 657 of 675
single page version

(pR^ithvI)
kaShAyakalirekataH skhalati shAntirastyekato
bhavopahatirekataH spR^ishati mukti rapyekataH
.
jagattritayamekataH sphu rati chichchakAstyekataH
svabhAvamahimAtmano vijayate.adbhutAdadbhutaH
..274..
(mAlinI)
jayati sahajatejaHpu.njamajjattrilokI-
skhaladakhilavikalpo.apyek ev svarUpaH
.
svarasavisarapUrNAchChinnatattvopalambhaH
prasabhaniyamitArchishchichchamatkAr eShaH
..275..
shlokArtha :[ekataH kaShAy-kaliH skhalati ] ek orase dekhane par kaShAyo.nkA klesh
dikhAI detA hai aur [ekataH shAntiH asti ] ek orase dekhane par shA.nti (kaShAyo.nke abhAvarUp
shA.ntabhAv) hai; [ekataH bhav-upahatiH ] ek orase dekhane par bhavakI (-sA.nsArik) pI.DA dikhAI detI
hai aur [ekataH muktiH api spR^ishati ] ek orase dekhane par (sa.nsArake abhAvarUp) mukti bhI sparsha
karatI hai; [ekataH tritayam jagat sphu rati ] ek orase dekhane par tIno.n lok sphu rAyamAn hote hai.n (
prakAshit hotA hai, dikhAI detA hai) aur [ekataH chit chakAsti ] ek orase dekhane par keval ek
chaitanya hI shobhit hotA hai
. [AtmanaH adbhutAt adbhutaH svabhAv-mahimA vijayate ] (aisI) AtmAkI
adbhutase bhI adbhut svabhAvamahimA jayavanta vartatI hai (arthAt kisIse bAdhit nahI.n hotI).
bhAvArtha :yahA.N bhI 273ve.n shlokake bhAvArthAnusAr hI jAnanA chAhiye. AtmAkA
anekA.ntamay svabhAv sunakar anyavAdiyo.nko bhArI Ashcharya hotA hai. unhe.n is bAtame.n virodh bhAsit
hotA hai. ve aise anekAntamay svabhAvakI bAtako apane chittame.n na to samAviShTa kar sakate hai.n aur
na sahan hI kar sakate hai.n. yadi kadAchit unhe.n shraddhA ho to pratham avasthAme.n unhe.n bhArI adbhutatA
mAlUm hotI hai ki‘aho ! yah jinavachan mahA upakArI hai.n, vastuke yathArtha svarUpako batAnevAle
hai.n; mai.nne anAdikAl aise yathArtha svarUpake j~nAn binA hI kho diyA (ga.NvA diyA) !’ve isaprakAr
AshcharyapUrvak shraddhAn karate hai.n.274.
ab, TIkAkAr AchAryadev antim ma~N.hgalake artha is chitchamatkArako hI sarvotkR^iShTa kahate hai.n.
shlokArtha :[sahaj-tejaHpu~nja-majjat-trilokI-skhalat-akhil-vikalpaH api
ekaH ev svarUpaH ] sahaj (-apane svabhAvarUp) tejaHpu~njame.n trilokake padArtha magna ho jAte hai.n,

Page 625 of 642
PDF/HTML Page 658 of 675
single page version

(mAlinI)
avichalitachidAtmanyAtmanAtmAnamAtma-
nyanavaratanimagna.n dhArayad dhvastamoham
.
uditamamR^itachandrajyotiretatsamantA-
jjvalatu vimalapUrNa.n niHsapatnasvabhAvam
..276..
79
isaliye jisame.n anek bhed hote hue dikhAI dete hai.n tathApi jisakA ek hI svarUp hai (arthAt
kevalaj~nAname.n sarva padArtha jhalakate hai.n, isaliye jo anek j~neyAkArarUp dikhAI detA hai tathApi jo
chaitanyarUp j~nAnAkArakI dR^iShTime.n ekasvarUp hI hai), [sva-ras-visar-pUrNa-achChinna-tattva-
upalambhaH ]
jisame.n nij rasake vistArase pUrNa achChinna tattvopalabdhi hai (arthAt pratipakShI karmakA
abhAv ho jAnese jisame.n svarUpAnubhavanakA abhAv nahI.n hotA) [prasabh-niyamit-archiH ] aur
jisakI jyoti atyanta niyamit hai (arthAt jo anantavIryase niShkampa rahatA hai) [eShaH chit-
chamatkAraH jayati ]
aisA yah (pratyakSha anubhavagochar) chaitanyachamatkAr jayavanta vartatA hai
.
(kisIse bAdhit nahI.n kiyA jA sakatA aisA sarvotkR^iShTarUpase vidyamAn hai).
(yahA.N ‘chaitanyachamatkAr jayavanta vartatA hai’ is kathaname.n jo chaitanyachamatkArakA sarvotkR^iShTatayA
honA batAyA hai, vahI ma~N.hgal hai).275.
ab, is shlokame.n TIkAkAr AchAryadev pUrvokta AtmAko AshIrvAd dete hai.n aur sAth
hI apanA nAm bhI pragaT karate hai.n :
shlokArtha :[avichalit-chidAtmani Atmani AtmAnam AtmanA anavarat-nimagna.n
dhArayat ] jo achal chetanAsvarUp AtmAme.n AtmAko apane Ap hI nirantar nimagna rakhatI hai
(arthAt prApta kiye gaye svabhAvako kabhI nahI.n Cho.DtI), [dhvasta-moham ] jisane mohakA
(aj~nAnA.ndhakArakA) nAsh kiyA hai, [niHsapatnasvabhAvam ] jisakA svabhAv niHsapatna (
pratipakShI
karmo.nse rahit) hai, [vimal-pUrNa.n ] jo nirmal hai aur pUrNa hai; aisI [etat uditam amR^itachandra-
jyotiH ]
yah udayako prApta amR^itachandrajyoti (-amR^itamay chandramAke samAn jyoti, j~nAn, AtmA)
[samantAt jvalatu ] sarvataH jAjvalyamAn raho
.
bhAvArtha :jisakA na to maraN hotA hai aur na jisase dUsarekA maraN hotA hai vah amR^it
hai; aur jo atyanta svAdiShTa (-mIThA) hotA hai use log rU.Dhise amR^it kahate hai.n. yahA.N j~nAnako
AtmAkoamR^itachandrajyoti (amR^itamay chandramAke samAn jyoti) kahA hai, jo ki
luptopamAla.nkAr hai; kyo.nki ‘amR^itachandravat jyotiH’ kA samAs karane par ‘vat’ kA lop hokar
‘amR^itachandrajyotiH’ hotA hai
.

Page 626 of 642
PDF/HTML Page 659 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
yasmAd vdaitamabhUtpurA svaparayorbhUta.n yato.atrAntara.n
rAgadveShaparigrahe sati yato jAta.n kriyAkArakaiH
.
bhu.njAnA cha yato.anubhUtirakhila.n khinnA kriyAyAH phala.n
tadvij~nAnaghanaughamagnamadhunA ki.nchinna ki.nchitkil
..277..
(yadi ‘vat’ na rakhakar ‘amR^itachandrarUp jyoti’ artha kiyA jAy to bhedarUpak ala~N.hkAr
hotA hai. aur ‘amR^itachandrajyoti’ hI AtmAkA nAm kahA jAy to abhedarUpak ala~N.hkAr hotA hai.)
AtmAko amR^itamay chandramAke samAn kahane par bhI, yahA.N kahe gaye visheShaNo.nke dvArA
AtmAkA chandramAke sAth vyatirek bhI hai; kyo.nki ‘dhvastamoh’ visheShaN aj~nAnA.ndhakArakA dUr honA
batalAtA hai, ‘vimalapUrNa’ visheShaN lA.nChanarahitatA tathA pUrNatA batalAtA hai, ‘niHsapatnasvabhAv’
visheShaN rAhubimbase tathA bAdal Adise AchChAdit na honA batalAtA hai, aur ‘samantAt jvalatu’
sarva kShetra aur sarva kAlame.n prakAsh karanA batalAtA hai; chandramA aisA nahI.n hai
.
is shlokame.n TIkAkAr AchAryadevane apanA ‘amR^itachandra’ nAm bhI batAyA hai. samAs
badalakar artha karanese ‘amR^itachandra’ ke aur ‘amR^itachandrajyoti’ke anek artha hote hai.n jo ki
yathAsa.nbhav jAnane chAhiye
.276.
ab, shrImAn amR^itachandrAchAryadev do shlok kahakar is samayasAragranthakI ‘AtmakhyAti’
nAmak TIkA samApta karate hai.n.
‘aj~nAnadashAme.n AtmA svarUpako bhUlakar rAgadveShame.n pravR^itta hotA thA, paradravyakI kriyAkA
kartA banatA thA, kriyAke phalakA bhoktA hotA thA,ityAdi bhAv karatA thA; kintu ab j~nAnadashAme.n
ve bhAv kuCh bhI nahI.n hai.n aisA anubhav kiyA jAtA hai.isI arthakA pratham shlok kahate
hai.n :
shlokArtha :[yasmAt ] jisase (arthAt jis parasa.nyogarUp bandhaparyAyajanit aj~nAnase)
[pUrA ] pratham [sva-parayoH dvaitam abhUt ] apanA aur parakA dvait huA (arthAt svaparake
mishritapanArUp bhAv huA), [yataH atra antara.n bhUta.n ] dvaitabhAv hone par jisase svarUpame.n antar pa.D.h.h
gayA (arthAt bandhaparyAy hI nijarUp j~nAt huI), [yataH rAg-dveSh-parigrahe sati ] svarUpame.n antar
pa.Dne par jisase rAgadveShakA grahaN huA, [kriyA-kArakaiH jAta.n ] rAgadveShakA grahaN hone par jisase
kriyAke kArak utpanna hue (arthAt kriyA aur karttA-karmAdi kArako.nkA bhed pa.D.h.h gayA), [yataH
cha anubhUtiH kriyAyAH akhila.n phala.n bhu~njAnA khinnA ]
kArak utpanna hone par jisase anubhUti

Page 627 of 642
PDF/HTML Page 660 of 675
single page version

(upajAti)
svashakti sa.nsUchitavastutattvai-
rvyAkhyA kR^iteya.n samayasya shabdaiH
.
svarUpaguptasya na ki.nchidasti
kartavyamevAmR^itachandrasUreH
..278..
kriyAke samasta phalako bhogatI huI khinna ho gaI, [tat vij~nAn-ghan-ogh-magnam ] vah aj~nAn
ab vij~nAnaghanake samUhame.n magna huA (arthAt j~nAnarUpame.n pariNamit huA) [adhunA kil ki~nchit
na ki~nchit ]
isalie ab vah sab vAstavame.n kuCh bhI nahI.n hai
.
bhAvArtha :parasa.nyogase j~nAn hI aj~nAnarUp pariNamit huA thA, aj~nAn kahI.n pR^ithak vastu
nahI.n thI; isalie ab vah jahA.N j~nAnarUp pariNamit huA ki vahA.N vah (aj~nAn) kuCh bhI nahI.n
rahA
. aj~nAnake nimittase rAg, dveSh, kriyAkA kartR^itva, kriyAke phalakA (sukhaduHkhakA) bhoktR^itva
Adi bhAv hote the ve bhI vilIn ho gaye hai.n; ekamAtra j~nAn hI rah gayA hai. isaliye ab AtmA
sva-parake trikAlavartI bhAvo.nko j~nAtAdraShTA hokar jAnate-dekhate hI raho.277.
‘pUrvokta prakArase j~nAnadashAme.n parakI kriyA apanI bhAsit na honese, is samayasArakI
vyAkhyA karane kI kriyA bhI merI nahI.n hai, shabdo.nkI hai’is arthakA, samayasArakI vyAkhyA
karanekI abhimAnarUp kaShAyake tyAgakA sUchak shlok ab kahate hai.n :
shlokArtha :[sva-shakti-sa.nsUchit-vastu-tattvaiH shabdaiH ] jinane apanI shaktise vastuke
tattva (-yathArtha svarUp) ko bhalIbhA.Nti kahA hai aise shabdo.nne [iya.n samayasya vyAkhyA ] is samayakI
vyAkhyA (AtmavastukA vyAkhyAn athavA samayaprAbhR^itashAstrakI TIkA) [kR^itA ] kI hai; [svarUp-
guptasya amR^itachandrasUreH ]
svarUpagupta (
amUrtik j~nAnamAtra svarUpame.n gupta) amR^itachandrasUrikA (isame.n)
[ki~nchit ev kartavyam na asti ] kuCh bhI kartavya nahI.n hai.
bhAvArtha :shabda to pudgal hai.n. ve puruShake nimittase varNa-pad-vAkyarUpase pariNamit
hote hai.n; isaliye uname.n vastusvarUpako kahanekI shakti svayamev hai, kyo.nki shabdakA aur arthakA
vAchyavAchak sambandha hai
. isaprakAr dravyashrutakI rachanA shabdo.nne kI hai yahI bAt yathArtha hai. AtmA
to amUrtik hai, j~nAnasvarUp hai; isaliye vah mUrtik pudgalakI rachanA kaise kar sakatA hai ? isaliye
AchAryadevane kahA hai ki ‘is samayaprAbhR^itakI TIkA shabdo.nne kI hai, mai.n to svarUpame.n lIn hU.N, usame.n
(
TIkA karaneme.n) merA koI kartavya nahI.n hai.’ yah kathan AchAryadevakI nirabhimAnatAko bhI sUchit
karatA hai. ab yadi nimitta-naimittik vyavahArase aisA hI kahA jAtA hai ki amuk puruShane yah