nAmUrtatvamupAsya pashyati jagajjIvasya tattvan tata .
vyaktan vyanjitajIvatattvamachalan chaitanyamAlambyatAm ..42..
achal1 hai, [svasamvedyam ] svasamvedya2 hai [tu ] aur [sphu Tam ] pragaT3 hai — aisA jo [idan chaitanyam ] yah chaitanya [uchchai ] atyanta [chakachakAyate ] chakachakit – prakAshit ho rahA hai, [svayam jIva ] vah svayam hI jIv hai .
bhAvArtha : — varNAdik aur rAgAdik bhAv jIv nahIn hain, kintu jaisA U par kahA vaisA chaitanyabhAv hI jIv hai .41.
ab, kAvya dvArA yah samajhAte hain ki chetanatva hI jIvakA yogya lakShaN hai : —
shlokArtha : — [yata ajIva asti dvedhA ] ajIv do prakArake hain — [varNAdyai sahita ] varNAdisahit [tathA virahita ] aur varNAdirahit; [tata ] isaliye [amUrtatvam upAsya ] amUrtatvakA Ashray lekar bhI (arthAt amUrtatvako jIvakA lakShaN mAnakar bhI) [jIvasya tattvan ] jIvake yathArtha svarUpako [jagat na pashyati ] jagat nahIn dekh sakatA; — [iti Alochya ] isaprakAr parIkShA karake [vivechakai ] bhedagnAnI puruShonne [na avyApi ativyApi vA ] avyApti aur ativyApti dUShaNonse rahit [chaitanyam ] chetanatvako jIvakA lakShaN kahA hai [samuchitan ] vah yogya hai . [vyaktan ] vah chaitanyalakShaN pragaT hai, [vyanjit-jIv-tattvam ] usane jIvake yathArtha svarUpako pragaT kiyA hai aur [achalan ] vah achal hai — chalAchalatA rahit, sadA vidyamAn hai . [AlambyatAm ] jagat usIkA avalamban karo ! (usase yathArtha jIvakA grahaN hotA hai .)
bhAvArtha : — nishchayase varNAdibhAv — varNAdibhAvommen rAgAdibhAv antarhit hain — jIvamen kabhI vyApti nahIn hote, isaliye ve nishchayase jIvake lakShaN hain hI nahIn; unhen vyavahArase jIvakA lakShaN mAnane par bhI avyApti nAmak doSh AtA hai, kyonki siddha jIvommen ve bhAv vyavahArase bhI vyApta nahIn hote . isaliye varNAdibhAvonkA Ashray lenese jIvakA yathArthasvarUp jAnA hI nahIn jAtA .
yadyapi amUrtatva sarva jIvommen vyApta hai tathApi use jIvakA lakShaN mAnane par ativyAptinAmak doSh AtA hai,kAraN ki pAnch ajIv dravyommense ek pudgaladravyake atirikta dharma,
1. arthAt jo kabhI chaitanyapanese anyarUp – chalAchal nahIn hotA . 2. arthAt jo svayam apane Apase hI jAnA jAtA hai . 3. arthAt chhupA huA nahIn .