AtmAtmanA rAgAdInAmakArak ev, apratikramaNApratyAkhyAnayordvaividhyopadeshAnyathAnupapatte . ya khalu apratikramaNApratyAkhyAnayordravyabhAvabheden dvividhopadesha sa, dravyabhAvayornimitta- naimittikabhAvan prathayan, akartRutvamAtmano gnApayati . tat etat sthitan — paradravyan nimittan, naimittikA Atmano rAgAdibhAvA . yadyevan neShyet tadA dravyApratikramaNApratyAkhyAnayo kartRutvanimittatvopadeshonarthak ev syAt, tadanarthakatve tvekasyaivAtmano rAgAdibhAvanimittatvApattau nityakartRutvAnuShangAnmokShAbhAva prasajechcha . tata paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimittamastu . tathA sati tu rAgAdInAmakArak evAtmA . tathApi yAvannimittabhUtan dravyan na pratikrAmati na pratyAchaShTe cha tAvannaimittikabhUtan bhAvan na pratikrAmati na pratyAchaShTe cha, yAvattu bhAvan na pratikrAmati na pratyAchaShTe
[yAvat ] jab tak [AtmA ] AtmA [dravyabhAvayo ] dravyakA aur bhAvakA [apratikramaNam cha apratyAkhyAnan ] apratikra maN tathA apratyAkhyAn [karoti ] ka ratA hai [tAvat ] tab tak [sa ] vah [kartA bhavati ] ka rtA hotA hai, [gnAtavya ] aisA jAnanA chAhie .
TIkA : — AtmA svata rAgAdikA akArak hI hai; kyonki yadi aisA na ho to (arthAt yadi AtmA svata hI rAgAdibhAvonkA kArak ho to) apratikramaN aur apratyAkhyAnakI dvividhatAkA upadesh nahIn ho sakatA . apratikramaN aur apratyAkhyAnakA jo vAstavamen dravya aur bhAvake bhedase dvividh (do prakArakA) upadesh hai vah, dravya aur bhAvake nimitta-naimittikatvako pragaT karatA huA, AtmAke akartRutvako hI batalAtA hai . isaliye yah nishchit huA ki paradravya nimitta hai aur AtmAke rAgAdibhAv naimittik hain . yadi aisA na mAnA jAye to dravya-apratikramaN aur dravya-apratyAkhyAn kartRutvake nimittarUp upadesh nirarthak hI hogA, aur vah nirarthak hone par ek hI AtmAko rAgAdibhAvonkA nimittatva A jAyegA, jisase nitya-kartRutvakA prasang A jAyegA, jisase mokShakA abhAv siddha hogA . isaliye paradravya hI AtmAke rAgAdibhAvonkA nimitta ho . aur aisA hone par, yah siddha huA ki AtmA rAgAdikA akArak hI hai . (isaprakAr yadyapi AtmA rAgAdikA akArak hI hai) tathApi jab tak vah nimittabhUt dravyakA ( – paradravyakA) pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahIn karatA tab tak naimittikabhUt bhAvakA ( – rAgAdibhAvakA) pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahIn karatA, aur jab tak bhAvakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahIn karatA tab tak vah unakA kartA hI hai; jab vah nimittabhUt dravyakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn karatA hai tabhI naimittikabhUt bhAvakA
418