steShvapyayamek ev bhUtArtha . pramANan tAvatparokShan pratyakShan cha . tatropAttAnupAttaparadvAreN pravartamAnan parokShan, kevalAtmapratiniyatatven pravartamAnan pratyakShan cha . tadubhayamapi pramAtRupramANaprameyabhedasyAnubhUy- mAnatAyAn bhUtArtham, ath cha vyudastasamastabhedaikajIvasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . nayastu dravyArthika paryAyArthikashcha . tatra dravyaparyAyAtmake vastuni dravyan mukhyatayAnubhAvayatIti dravyArthika, paryAyan mukhyatayAnubhAvayatIti paryAyArthika . tadubhayamapi dravyaparyAyayo paryAyeNAnubhUyamAnatAyAn bhUtArtham, ath cha dravyaparyAyAnAlIDhashuddhavastumAtrajIvasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham . nikShepastu nAm sthApanA dravyan bhAvashcha . tatrAtadguNe vastuni sangnAkaraNan nAm . soyamityanyatra pratinidhi- vyavasthApanan sthApanA . vartamAnatatparyAyAdanyad dravyam . vartamAnatatparyAyo bhAva . tachchatuShTayan abhUtArtha hain, unamen bhI AtmA ek hI bhUtArtha hai (kyonki gney aur vachanake bhedonse pramANAdi anek bhedarUp hote hain) . unamense pahale, pramAN don prakArake hain — parokSha aur pratyakSha . 1upAtta aur kare so pratyakSha hai . (pramAN gnAn hai . vah pAnch prakArakA hai — mati, shrut, avadhi, manaparyay aur keval . unamense mati aur shrutagnAn parokSha hain, avadhi aur manaparyayagnAn vikal-pratyakSha hain aur kevalagnAn sakal-pratyakSha hai . isaliye yah do prakArake pramAN hain .) ve donon pramAtA, pramAN, prameyake bhedakA anubhav karanepar to bhUtArtha hain, satyArtha hain; aur jisamen sarva bhed gauN ho gaye hain aise ek jIvake svabhAvakA anubhav karanepar ve abhUtArtha hain, asatyArtha hain .
nay do prakArake hain — dravyArthik aur paryAyArthik . vahAn dravya-paryAyasvarUp vastumen dravyakA mukhyatAse anubhav karAye so dravyArthik nay hai aur paryAyakA mukhyatAse anubhav karAye so paryAyArthik nay hai . yah donon nay dravya aur paryAyakA paryAyase (bhedase, kramase) anubhav karane par to bhUtArtha hain, satyArtha hain; aur dravya tathA paryAy dononse anAlingit (Alingan nahIn kiyA huA) shuddhavastumAtra jIvake (chaitanyamAtra) svabhAvakA anubhav karanepar ve abhUtArtha hain, asatyArtha hain .
nikShepake chAr bhed hain — nAm, sthApanA, dravya aur bhAv . vastumen jo guN na ho us guNake nAmase (vyavahArake lie) vastukI sangnA karanA so nAm nikShep hai . ‘yah vah hai’ isaprakAr anya vastumen anya vastukA pratinidhitva sthApit karanA ( – pratimArUp sthApan karanA) so sthApanA nikShep hai . vartamAnase anya arthAt atIt athavA anAgat paryAyase vastuko vartamAnamen kahanA so dravya
34
2anupAtta par (padArthon) dvArA pravarte vah parokSha hai aur keval AtmAse hI pratinishchitarUpase pravRutti
1. upAtta=prApta . (indriy, man ityAdi upAtta padArtha hain .)
2. anupAtta=aprApta . (prakAsh, upadesh ityAdi anupAtta par padArtha hain .)