svasvalakShaNavailakShaNyenAnubhUyamAnatAyAn bhUtArtham, ath cha nirvilakShaNasvalakShaNaikajIvasvabhAvasyAnubhUy- mAnatAyAmabhUtArtham . athaivamamIShu pramANanayanikShepeShu bhUtArthatvenaiko jIv ev pradyotate .
kvachidapi cha na vidmo yAti nikShepachakram .
nnanubhavamupayAte bhAti na dvaitamev ..9..
nikShep he . vartamAn paryAyase vastuko vartamAnamen kahanA so bhAv nikShep hai . in chAron nikSheponkA apane-apane lakShaNabhedase (vilakShaNarUpase — bhinna bhinna rUpase) anubhav kiye jAnepar ve bhUtArtha hain, satyArtha hain; aur bhinna lakShaNase rahit ek apane chaitanyalakShaNarUp jIvasvabhAvakA anubhav karanepar ve chAron hI abhUtArtha hain, asatyArtha hain . isaprakAr in pramAN-nay-nikShepommen bhUtArtharUpase ek jIv hI prakAshamAn hai .
bhAvArtha : — in pramAN, nay, nikSheponkA vistArase kathan tadviShayak granthonse jAnanA chAhiye; unase dravyaparyAyasvarUp vastukI siddhi hotI hai . ve sAdhak avasthAmen to satyArtha hI hain, kyonki ve gnAnake hI visheSh hain . unake binA vastuko chAhe jaisA sAdhA jAye to viparyay ho jAtA hai . avasthAnusAr vyavahArake abhAvakI tIn rItiyAn hain : pratham avasthAmen pramANAdise yathArtha vastuko jAnakar gnAn-shraddhAnakI siddhi karanA; gnAn-shraddhAnake siddha honepar shraddhAnake lie pramANAdikI koI AvashyakatA nahIn hai . kintu ab yah dUsarI avasthAmen pramANAdike Alambanase visheSh gnAn hotA hai aur rAg-dveSh-mohakarmakA sarvathA abhAvarUp yathAkhyAt chAritra pragaT hotA hai; usase kevalagnAnakI prApti hotI hai . kevalagnAn honeke pashchAt pramANAdikA Alamban nahIn rahatA . tatpashchAt tIsarI sAkShAt siddha avasthA hai, vahAn bhI koI Alamban nahIn hai . isaprakAr siddha avasthAmen pramAN-nay-nikShepakA abhAv hI hai .
is arthakA kalasharUp shlok kahate hain : —
shlokArtha : — AchArya shuddhanayakA anubhav karake kahate hain ki — [asmin sarvank She dhAmni anubhavam upayAte ] in samasta bhedonko gauN karanevAlA jo shuddhanayake viShayabhUt chaitanya-chamatkAramAtra tejapunyja AtmA hai, usakA anubhav honepar [nayashrI na udayati ] nayonkI lakShmI udit nahIn hotI, [pramANan astam eti ] pramAN asta ho jAtA hai [api cha ] aur [nikShepachakram kvachit yAti, na vidma ] nikSheponkA samUh kahAn chAlA jAtA hai so