macalitamanubhūtiṁ ye svato vānyato vā .
rmukuravadavikārāḥ santataṁ syusta ev ..21..
bhāvārtha : — jaise sparśādimeṁ pudagalakā aur pudgalameṁ sparśādikā anubhav hotā hai arthāt donoṁ ekarūp anubhavameṁ āte haiṁ, usīprakār jab tak ātmāko, karma-nokarmameṁ ātmākī aur ātmāmeṁ karma-nokarmakī bhrānti hotī hai arthāt donoṁ ekarūp bhāsit hote haiṁ, tab tak to vah apratibuddha hai : aur jab vah yah jānatā hai ki ātmā to jñātā hī hai aur karma-nokarma pudgalake hī haiṁ tabhī vah pratibuddha hotā hai . jaise darpaṇameṁ agnikī jvālā dikhāī detī hai vahāṁ yah jñāt hotā hai ki ‘‘jvālā to agnimeṁ hī hai, vah darpaṇameṁ praviṣṭa nahīṁ hai, aur jo darpaṇameṁ dikhāī de rahī hai vah darpaṇakī svacchatā hī hai’’; isīprakār ‘‘karma-nokarma apane ātmāmeṁ praviṣṭa nahīṁ haiṁ; ātmākī jñān-svacchatā aisī hī hai ki jisameṁ jñeyakā pratibimba dikhāī de; isīprakār karma-nokarma jñey haiṁ, isaliye ve pratibhāsit hote haiṁ’’ — aisā bhedajñānarūp anubhav ātmāko yā to svayamev ho athavā upadeśase ho tabhī vah pratibuddha hotā hai ..19..
ab, isī arthakā sūcak kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [ye ] jo puruṣ [svataḥ vā anyataḥ vā ] apanese hī athavā parake upadeśase [katham api hi ] kisī bhī prakārase [bhedavijñānamūlām ] bhedavijñān jisakā mūl utpattikāraṇ hai aisī apane ātmākī [acalitam ] avical [anubhūtim ] anubhūtiko [labhante ] prāpta karate haiṁ, [te ev ] ve hī puruṣ [mukuravat ] darpaṇakī bhāṁti [pratiphalan- nimagna-ananta-bhāv-svabhāvaiḥ ] apanemeṁ pratibimbit hue ananta bhāvoṁke svabhāvoṁse [santataṁ ] nirantar [avikārāḥ ] vikārarahit [syuḥ ] hote haiṁ, — jñānameṁ jo jñeyoṁke ākār pratibhāsit hote haiṁ unase rāgādi vikārako prāpta nahīṁ hote .21.
ab śiṣya praśna karatā hai ki apratibuddhako kaise pahicānā jā sakatā hai usakā cihna batāiye; usake uttararūp gāthā kahate haiṁ : —
54