nAmUrtatvamupAsya pashyati jagajjIvasya tattva.n tataH .
vyakta.n vya.njitajIvatattvamachala.n chaitanyamAlambyatAm ..42..
achal1 hai, [svasa.nvedyam ] svasa.nvedya2 hai [tu ] aur [sphu Tam ] pragaT3 hai — aisA jo [ida.n chaitanyam ] yah chaitanya [uchchaiH ] atyanta [chakachakAyate ] chakachakit – prakAshit ho rahA hai, [svaya.n jIvaH ] vah svaya.n hI jIv hai .
bhAvArtha : — varNAdik aur rAgAdik bhAv jIv nahI.n hai.n, kintu jaisA U par kahA vaisA chaitanyabhAv hI jIv hai .41.
ab, kAvya dvArA yah samajhAte hai.n ki chetanatva hI jIvakA yogya lakShaN hai : —
shlokArtha : — [yataH ajIvaH asti dvedhA ] ajIv do prakArake hai.n — [varNAdyaiH sahitaH ] varNAdisahit [tathA virahitaH ] aur varNAdirahit; [tataH ] isaliye [amUrtatvam upAsya ] amUrtatvakA Ashray lekar bhI (arthAt amUrtatvako jIvakA lakShaN mAnakar bhI) [jIvasya tattva.n ] jIvake yathArtha svarUpako [jagat na pashyati ] jagat nahI.n dekh sakatA; — [iti Alochya ] isaprakAr parIkShA karake [vivechakaiH ] bhedaj~nAnI puruSho.nne [na avyApi ativyApi vA ] avyApti aur ativyApti dUShaNo.nse rahit [chaitanyam ] chetanatvako jIvakA lakShaN kahA hai [samuchita.n ] vah yogya hai . [vyakta.n ] vah chaitanyalakShaN pragaT hai, [vya.njit-jIv-tattvam ] usane jIvake yathArtha svarUpako pragaT kiyA hai aur [achala.n ] vah achal hai — chalAchalatA rahit, sadA vidyamAn hai . [AlambyatAm ] jagat usIkA avalamban karo ! (usase yathArtha jIvakA grahaN hotA hai .)
bhAvArtha : — nishchayase varNAdibhAv — varNAdibhAvo.nme.n rAgAdibhAv antarhit hai.n — jIvame.n kabhI vyApti nahI.n hote, isaliye ve nishchayase jIvake lakShaN hai.n hI nahI.n; unhe.n vyavahArase jIvakA lakShaN mAnane par bhI avyApti nAmak doSh AtA hai, kyo.nki siddha jIvo.nme.n ve bhAv vyavahArase bhI vyApta nahI.n hote . isaliye varNAdibhAvo.nkA Ashray lenese jIvakA yathArthasvarUp jAnA hI nahI.n jAtA .
yadyapi amUrtatva sarva jIvo.nme.n vyApta hai tathApi use jIvakA lakShaN mAnane par ativyAptinAmak doSh AtA hai,kAraN ki pA.Nch ajIv dravyo.nme.nse ek pudgaladravyake atirikta dharma,
1. arthAt jo kabhI chaitanyapanese anyarUp – chalAchal nahI.n hotA . 2. arthAt jo svaya.n apane Apase hI jAnA jAtA hai . 3. arthAt ChupA huA nahI.n .