athaivamayamanAdivastvantarabhUtamohayuktatvAdAtmanyutplavamAneShu mithyAdarshanAj~nAnAviratibhAveShu pariNAmavikAreShu triShveteShu nimittabhUteShu paramArthataH shuddhanira.njanAnAdinidhanavastusarvasvabhUtachinmAtra- bhAvatvenaikavidho.apyashuddhasA.njanAnekabhAvatvamApadyamAnastrividho bhUtvA svayamaj~nAnIbhUtaH kartR^itva- mupaDhaukamAno vikAreN pariNamya ya.n ya.n bhAvamAtmanaH karoti tasya tasya kilopayogaH kartA syAt .
athAtmanastrividhapariNAmavikArakartR^itve sati pudgaladravya.n svat ev karmatven pariNam- tItyAh — ja.n kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi tassa bhAvassa . kammatta.n pariNamade tamhi saya.n poggala.n davva.n ..91.. bhAv hai tathApi — [trividhaH ] tIn prakArakA hotA huA [saH upayogaH ] vah upayog [ya.n ] jis [bhAvam ] (vikArI) bhAvako [karoti ] svaya.n karatA haai [tasya ] us bhAvakA [saH ] vah [kartA ] kartA [bhavati ] hotA hai .
TIkA : — isaprakAr anAdise anyavastubhUt mohake sAth sa.nyuktatAke kAraN apaneme.n utpanna honevAle jo yah tIn mithyAdarshan, aj~nAn aur aviratibhAvarUp pariNAmavikAr hai.n unake nimittase ( – kAraNase) — yadyapi paramArthase to upayog shuddha, nira.njan, anAdinidhan vastuke sarvasvabhUt chaitanyamAtrabhAvapanese ek prakArakA hai tathApi — ashuddha, sA.njan, anekabhAvatAko prApta hotA huA tIn prakArakA hokar, svaya.n aj~nAnI hotA huA kartR^itvako prApta, vikArarUp pariNamit hokar jis-jis bhAvako apanA karatA hai us-us bhAvakA vah upayog kartA hotA hai .
bhAvArtha : — pahale kahA thA ki jo pariNamit hotA hai so kartA hai . yahA.N aj~nAnarUp hokar upayog pariNamit huA, isaliye jis bhAvarUp vah pariNamit huA us bhAvakA use kartA kahA hai . isaprakAr upayogako kartA jAnanA chAhiye . yadyapi shuddhadravyArthikanayase AtmA kartA nahI.n hai, tathApi upayog aur AtmA ek vastu honese ashuddhadravyArthikanayase AtmAko bhI kartA kahA jAtA hai ..90..
ab, yah kahate hai.n ki jab AtmAke tIn prakArake pariNAmavikArakA kartR^itva hotA hai tab pudgaladravya apane Ap hI karmarUp pariNamit hotA hai : —