aj~nAnAttamasi dravanti bhujagAdhyAsen rajjau janAH .
shuddhaj~nAnamayA api svayamamI kartrIbhavantyAkulAH ..58..
jAnAti ha.ns iv vAHpayasorvisheSham .
jAnIt ev hi karoti na ki.nchanApi ..59..
aj~nAnase hI jIv kartA hotA hai isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [aj~nAnAt ] aj~nAnake kAraN [mR^igatR^iShNikA.n jaladhiyA ] mR^igamarIchikAme.n jalakI buddhi honese [mR^igAH pAtu.n dhAvanti ] hiraN use pIneko dau.Dte hai.n; [aj~nAnAt ] aj~nAnake kAraN hI [tamasi rajjau bhujagAdhyAsen ] andhakArame.n pa.DI huI rassIme.n sarpakA adhyAs honese [janAH dravanti ] log (bhayase) bhAgate hai.n; [cha ] aur (isIprakAr) [aj~nAnAt ] aj~nAnake kAraN [amI ] ye jIv, [vAtottara.ngAbdhivat ] pavanase tara.ngit samudrakI bhA.Nti [vikalpachakrakaraNAt ] vikalpo.nke samUhako karanese — [shuddhaj~nAnamayAH api ] yadyapi ve svaya.n shuddhaj~nAnamay hai.n tathApi — [AkulAH ] Akulit hote hue [svayam ] apane Ap hI [kartrIbhavanti ] kartA hote hai.n .
bhAvArtha : — aj~nAnase kyA kyA nahI.n hotA ? hiraN bAlUkI chamakako jal samajhakar pIne dau.Dte hai.n aur isaprakAr ve khed-khinna hote hai.n . andhereme.n pa.DI huI rassIkoe sarpa mAnakar log usase Darakar bhAgate hai.n . isIprakAr yah AtmA, pavanase kShubdha (tara.ngit) huye samudrakI bhA.Nti, aj~nAnake kAraN anek vikalpa karatA huA kShubdha hotA hai aur isaprakAr – yadyapi paramArthase vah shuddhaj~nAnaghan hai tathApi — aj~nAnase kartA hotA hai .58.
ab yah kahate hai.n ki j~nAnase AtmA kartA nahI.n hotA : —
shlokArtha : — [ha.nsaH vAHpayasoH iv ] jaise ha.ns dUdh aur pAnIke visheSh-(antar)ko jAnatA hai usIprakAr [yaH ] jo jIv [j~nAnAt ] j~nAnake kAraN [vivechakatayA ] vivekavAlA (bhedaj~nAnavAlA) honese [parAtmanoH tu ] parake aur apane [visheSham ]ivasheShako [jAnAti ] jAnatA