pudgalakarmaNaH kil pudgaladravyamevaika.n kartR^i; tadvisheShAH mithyAtvAviratikaShAyayogA bandhasya sAmAnyahetutayA chatvAraH kartAraH . te ev vikalpyamAnA mithyAdR^iShTayAdisayogakevalyantAstrayodash kartAraH . athaite pudgalakarmavipAkavikalpatvAdatyantamachetanAH santastrayodash kartAraH kevalA ev yadi vyApyavyApakabhAven ki.nchanApi pudgalakarma kuryustadA kuryurev; ki.n jIvasyAtrApatitam ? athAya.n tarkaH — pudgalamayamithyAtvAdIn vedayamAno jIvaH svayamev mithyAdR^iShTirbhUtvA pudgalakarma karoti . sa kilAvivekaH, yato na khalvAtmA bhAvyabhAvakabhAvAbhAvAt pudgaladravyamayamithyAtvAdi- vedako.api, katha.n punaH pudgalakarmaNaH kartA nAm ? athaitadAyAtam — yataH pudgaladravyamayAnA.n chaturNA.n sAmAnyapratyayAnA.n vikalpAstrayodash visheShapratyayA guNashabdavAchyAH kevalA ev kurvanti karmANi, tataH pudgalakarmaNAmakartA jIvo, guNA ev tatkartAraH . te tu pudgaladravyamev . tataH sthita.n pudgalakarmaNaH pudgaladravyamevaika.n kartR^i .
TIkA : — vAstavame.n pudgalakarmakA, pudgaladravya hI ek kartA hai; usake visheSh — mithyAtva, avirati, kaShAy aur yog bandhake sAmAnya hetu honese chAr kartA hai.n; ve hI bhedarUp kiye jAne par (arthAt unhI.n ke bhed karane par), mithyAdR^iShTise lekar sayogakevalI parya.nt terah kartA hai . ab, jo pudgalakarmake vipAkake prakAr honese atyanta achetan hai.n aise terah kartA hI keval vyApyavyApakabhAvase yadi kuCh bhI pudgalakarmako kare.n to bhale kare.n; isame.n jIvakA kyA AyA ? (kuCh bhI nahI.n .) yahA.N yah tarka hai ki ‘‘pudgalamay mithyAtvAdiko bhogatA huA jIv svaya.n hI mithyAdR^iShTi hokar pudgalakarmako karatA hai’’ . (isakA samAdhAn yah hai ki : — ) yah tarka vAstavame.n avivek hai, kyo.nki bhAvyabhAvakabhAvakA abhAv honese AtmA nishchayase pudgaladravyamay mithyAtvAdikA bhoktA bhI nahI.n hai, tab phi ra pudgalakarmakA kartA kaise ho sakatA hai ? isaliye yah siddha huA ki — jo pudgaladravyamay chAr sAmAnyapratyayo.nke bhedarUp terah visheShapratyay hai.n jo ki ‘guN’ shabdase (guNasthAn nAmase) kahe jAte hai.n ve hI mAtra karmo.nko karate hai.n, isaliye jIv pudagalakarmo.nkA akartA hai, kintu ‘guN’ hI unake kartA hai.n; aur ve ‘guN’ to pudgaladravya hI hai.n; isase yah siddha huA ki pudgalakarmakA, pudgaladravya hI ek kartA hai .
bhAvArtha : — shAstro.nme.n pratyayo.nko bandhakA kartA kahA gayA hai . guNasthAn bhI visheSh pratyay hI hai.n, isaliye ye guNasthAn bandhake kartA hai.n arthAt pudgalakarmake kartA hai.n . aur mithyAtvAdi sAmAnya pratyay yA guNasthAnarUp visheSh pratyay achetan pudgaladravyamay hI hai.n; isase yah siddha huA ki pudgaladravya hI pudgalakarmakA kartA hai, jIv nahI.n . jIvako pudgalakarmakA kartA mAnanA aj~nAn hai ..109 se 112..