ਅਥ ਪ੍ਰਥਮਤ ਏਵ ਸ੍ਵਭਾਵਭਾਵਭੂਤਤਯਾ ਧ੍ਰੁਵਤ੍ਵਮਵਲਂਬਮਾਨਾਮਨਾਦਿਭਾਵਾਨ੍ਤਰਪਰਪਰਿਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ- ਵਿਸ਼੍ਰਾਂਤਿਵਸ਼ੇਨਾਚਲਤ੍ਵਮੁਪਗਤਾਮਖਿਲੋਪਮਾਨਵਿਲਕ੍ਸ਼ਣਾਦ੍ਭੁਤਮਾਹਾਤ੍ਮ੍ਯਤ੍ਵੇਨਾਵਿਦ੍ਯਮਾਨੌਪਮ੍ਯਾਮਪਵਰ੍ਗਸਂਜ੍ਞਿਕਾਂ ਗਤਿਮਾਪਨ੍ਨਾਨ੍ ਭਗਵਤਃ ਸਰ੍ਵਸਿਦ੍ਧਾਨ੍ ਸਿਦ੍ਧਤ੍ਵੇਨ ਸਾਧ੍ਯਸ੍ਯਾਤ੍ਮਨਃ ਪ੍ਰਤਿਚ੍ਛਨ੍ਦਸ੍ਥਾਨੀਯਾਨ੍ ਭਾਵਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਤਵਾਭ੍ਯਾਂ ਸ੍ਵਾਤ੍ਮਨਿ ਪਰਾਤ੍ਮਨਿ ਚ ਨਿਧਾਯਾਨਾਦਿਨਿਧਨਸ਼੍ਰੁਤਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤਤ੍ਵੇਨ ਨਿਖਿਲਾਰ੍ਥਸਾਰ੍ਥਸਾਕ੍ਸ਼ਾਤ੍ਕਾਰਿਕੇਵਲਿਪ੍ਰਣੀਤ- ਤ੍ਵੇਨ ਸ਼੍ਰੁਤਕੇਵਲਿਭਿਃ ਸ੍ਵਯਮਨੁਭਵਦ੍ਭਿਰਭਿਹਿਤਤ੍ਵੇਨ ਚ ਪ੍ਰਮਾਣਤਾਮੁਪਗਤਸ੍ਯਾਸ੍ਯ ਸਮਯਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਸ੍ਯ ਪ੍ਰਾਭ੍ਰੁਤਾ- ਹ੍ਵਯਸ੍ਯਾਰ੍ਹਤ੍ਪ੍ਰਵਚਨਾਵਯਵਸ੍ਯ ਸ੍ਵਪਰਯੋਰਨਾਦਿਮੋਹਪ੍ਰਹਾਣਾਯ ਭਾਵਵਾਚਾ ਦ੍ਰਵ੍ਯਵਾਚਾ ਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਣਮੁਪਕ੍ਰਮ੍ਯਤੇ .
ਟੀਕਾ : — ਯਹਾਁ (ਸਂਸ੍ਕ੍ਰੁਤ ਟੀਕਾਮੇਂ) ‘ਅਥ’ ਸ਼ਬ੍ਦ ਮਂਗਲਕੇ ਅਰ੍ਥਕੋ ਸੂਚਿਤ ਕਰਤਾ ਹੈ . ਗ੍ਰਂਥਕੇ ਪ੍ਰਾਰਂਭਮੇਂ ਸਰ੍ਵ ਸਿਦ੍ਧੋਂਕੋ ਭਾਵ-ਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਤੁਤਿਸੇ ਅਪਨੇ ਆਤ੍ਮਾਮੇਂ ਤਥਾ ਪਰਕੇ ਆਤ੍ਮਾਮੇਂ ਸ੍ਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸਮਯ ਨਾਮਕ ਪ੍ਰਾਭ੍ਰੁਤਕਾ ਭਾਵਵਚਨ ਔਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯਵਚਨਸੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਣ (ਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨ) ਪ੍ਰਾਰਮ੍ਭ ਕਰਤੇ ਹੈਂ — ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਕੁਨ੍ਦਕੁਨ੍ਦਾਚਾਰ੍ਯਦੇਵ ਕਹਤੇ ਹੈਂ . ਵੇ ਸਿਦ੍ਧ ਭਗਵਾਨ੍, ਸਿਦ੍ਧਤ੍ਵਕੇ ਕਾਰਣ, ਸਾਧ੍ਯ ਜੋ ਆਤ੍ਮਾ ਉਸਕੇ ਪ੍ਰਤਿਚ੍ਛਨ੍ਦਕੇ ਸ੍ਥਾਨ ਪਰ ਹੈਂ, — ਜਿਨਕੇ ਸ੍ਵਰੂਪਕਾ ਸਂਸਾਰੀ ਭਵ੍ਯਜੀਵ ਚਿਂਤਵਨ ਕਰਕੇ, ਉਨਕੇ ਸਮਾਨ ਅਪਨੇ ਸ੍ਵਰੂਪਕੋ ਧ੍ਯਾਕਰ, ਉਨ੍ਹੀਂ ਕੇ ਸਮਾਨ ਹੋ ਜਾਤੇ ਹੈਂ ਔਰ ਚਾਰੋਂ ਗਤਿਯੋਂਸੇ ਵਿਲਕ੍ਸ਼ਣ ਪਂਚਮਗਤਿ – ਮੋਕ੍ਸ਼ਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਕਰਤੇ ਹੈਂ . ਵਹ ਪਂਚਮਗਤਿ ਸ੍ਵਭਾਵਸ੍ਵਰੂਪ ਹੈ, ਇਸਲਿਏ ਧ੍ਰੁਵਤ੍ਵਕਾ ਅਵਲਮ੍ਬਨ ਕਰਤੀ ਹੈ . ਚਾਰੋਂ ਗਤਿਯਾਁ ਪਰਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਹੋਤੀ ਹੈਂ, ਇਸਲਿਏ ਧ੍ਰੁਵ ਨਹੀਂ ਕਿਨ੍ਤੁ ਵਿਨਸ਼੍ਵਰ ਹੈਂ . ‘ਧ੍ਰੁਵ’ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਸੇ ਪਂਚਮਗਤਿਮੇਂ ਇਸ ਵਿਨਸ਼੍ਵਰਤਾਕਾ ਵ੍ਯਵਚ੍ਛੇਦ ਹੋ ਗਯਾ . ਔਰ ਵਹ ਗਤਿ ਅਨਾਦਿਕਾਲਸੇ ਪਰਭਾਵੋਂਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਹੋਨੇਵਾਲੇ ਪਰਮੇਂ ਭ੍ਰਮਣ, ਉਸਕੀ ਵਿਸ਼੍ਰਾਂਤਿ (ਅਭਾਵ)ਕੇ ਵਸ਼ ਅਚਲਤਾਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੈ . ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਸੇ, ਚਾਰੋਂ ਗਤਿਯੋਂਮੇਂ ਪਰ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਜੋ ਭ੍ਰਮਣ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਉਸਕਾ ਪਂਚਮਗਤਿਮੇਂ ਵ੍ਯਵਚ੍ਛੇਦ ਹੋ ਗਯਾ . ਔਰ ਵਹ ਜਗਤ੍ਮੇਂ ਜੋ ਸਮਸ੍ਤ ਉਪਮਾਯੋਗ੍ਯ ਪਦਾਰ੍ਥ ਹੈਂ ਉਨਸੇ ਵਿਲਕ੍ਸ਼ਣ — ਅਦ੍ਭੁਤ ਮਹਿਮਾਵਾਲੀ ਹੈ, ਇਸਲਿਏ ਉਸੇ ਕਿਸੀਕੀ ਉਪਮਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਤੀ . ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਸੇ ਚਾਰੋਂ ਗਤਿਯੋਂਮੇਂ ਜੋ ਪਰਸ੍ਪਰ ਕਥਂਚਿਤ੍ ਸਮਾਨਤਾ ਪਾਈ ਜਾਤੀ ਹੈ, ਉਸਕਾ ਪਂਚਮਗਤਿਮੇਂ ਨਿਰਾਕਰਣ ਹੋ ਗਯਾ . ਔਰ ਉਸ ਗਤਿਕਾ ਨਾਮ ਅਪਵਰ੍ਗ ਹੈ . ਧਰ੍ਮ, ਅਰ੍ਥ ਔਰ ਕਾਮ — ਤ੍ਰਿਵਰ੍ਗ ਕਹਲਾਤੇ ਹੈਂ; ਮੋਕ੍ਸ਼ਗਤਿ ਇਸ ਵਰ੍ਗਮੇਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸਲਿਏ ਉਸੇ ਅਪਵਰ੍ਗ ਕਹੀ ਹੈ . — ਐਸੀ ਪਂਚਮਗਤਿਕੋ ਸਿਦ੍ਧ ਭਗਵਾਨ੍ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੁਏ ਹੈਂ . ਉਨ੍ਹੇਂ ਅਪਨੇ ਤਥਾ ਪਰਕੇ ਆਤ੍ਮਾਮੇਂ ਸ੍ਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ, ਸਮਯਕਾ (ਸਰ੍ਵ ਪਦਾਰ੍ਥੋਂਕਾ ਅਥਵਾ ਜੀਵ ਪਦਾਰ੍ਥਕਾ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਜੋ ਪ੍ਰਾਭ੍ਰੁਤ ਨਾਮਕ ਅਰ੍ਹਤ੍ਪ੍ਰਵਚਨਕਾ ਅਵਯਵ ਹੈ ਉਸਕਾ, ਅਨਾਦਿਕਾਲਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੁਏ ਅਪਨੇ ਔਰ ਪਰਕੇ ਮੋਹਕਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨੇਕੇ ਲਿਏ ਪਰਿਭਾਸ਼ਣ ਕਰਤਾ ਹੂਁ . ਵਹ ਅਰ੍ਹਤ੍ਪ੍ਰਵਚਨਕਾ ਅਵਯਵ ਅਨਾਦਿਨਿਧਨ ਪਰਮਾਗਮ ਸ਼ਬ੍ਦਬ੍ਰਹ੍ਮਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਨੇਸੇ, ਸਰ੍ਵ ਪਦਾਰ੍ਥੋਂਕੇ ਸਮੂਹਕੋ ਸਾਕ੍ਸ਼ਾਤ੍ ਕਰਨੇਵਾਲੇ ਕੇਵਲੀ ਭਗਵਾਨ੍ ਸਰ੍ਵਜ੍ਞਦੇਵ ਦ੍ਵਾਰਾ ਪ੍ਰਣੀਤ ਹੋਨੇਸੇ ਔਰ ਕੇਵਲਿਯੋਂਕੇ ਨਿਕਟਵਰ੍ਤੀ ਸਾਕ੍ਸ਼ਾਤ੍ ਸੁਨਨੇਵਾਲੇ ਤਥਾ ਸ੍ਵਯਂ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੁਤਕੇਵਲੀ ਗਣਧਰਦੇਵੋਂਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਕਥਿਤ ਹੋਨੇਸੇ ਪ੍ਰਮਾਣਤਾਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੈ . ਯਹ ਅਨ੍ਯ ਵਾਦਿਯੋਂਕੇ ਆਗਮਕੀ ਭਾਁਤਿ ਛਦ੍ਮਸ੍ਥ (ਅਲ੍ਪਜ੍ਞਾਨਿਯੋਂ)ਕੀ ਕਲ੍ਪਨਾ ਮਾਤ੍ਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸਕਾ ਅਪ੍ਰਮਾਣ ਹੋ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਗਾਥਾਸੂਤ੍ਰਮੇਂ ਆਚਾਰ੍ਯਦੇਵਨੇ ‘ਵਕ੍ਸ਼੍ਯਾਮਿ’ ਕਹਾ ਹੈ, ਉਸਕਾ ਅਰ੍ਥ ਟੀਕਾਕਾਰਨੇ ‘ਵਚ੍
੬