ਮਚਲਿਤਮਨੁਭੂਤਿਂ ਯੇ ਸ੍ਵਤੋ ਵਾਨ੍ਯਤੋ ਵਾ .
ਰ੍ਮੁਕੁਰਵਦਵਿਕਾਰਾਃ ਸਨ੍ਤਤਂ ਸ੍ਯੁਸ੍ਤ ਏਵ ..੨੧..
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਜੈਸੇ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਾਦਿਮੇਂ ਪੁਦਗਲਕਾ ਔਰ ਪੁਦ੍ਗਲਮੇਂ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਾਦਿਕਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਤਾ ਹੈ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਦੋਨੋਂ ਏਕਰੂਪ ਅਨੁਭਵਮੇਂ ਆਤੇ ਹੈਂ, ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਜਬ ਤਕ ਆਤ੍ਮਾਕੋ, ਕਰ੍ਮ-ਨੋਕਰ੍ਮਮੇਂ ਆਤ੍ਮਾਕੀ ਔਰ ਆਤ੍ਮਾਮੇਂ ਕਰ੍ਮ-ਨੋਕਰ੍ਮਕੀ ਭ੍ਰਾਨ੍ਤਿ ਹੋਤੀ ਹੈ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਦੋਨੋਂ ਏਕਰੂਪ ਭਾਸਿਤ ਹੋਤੇ ਹੈਂ, ਤਬ ਤਕ ਤੋ ਵਹ ਅਪ੍ਰਤਿਬੁਦ੍ਧ ਹੈ : ਔਰ ਜਬ ਵਹ ਯਹ ਜਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਤ੍ਮਾ ਤੋ ਜ੍ਞਾਤਾ ਹੀ ਹੈ ਔਰ ਕਰ੍ਮ-ਨੋਕਰ੍ਮ ਪੁਦ੍ਗਲਕੇ ਹੀ ਹੈਂ ਤਭੀ ਵਹ ਪ੍ਰਤਿਬੁਦ੍ਧ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਜੈਸੇ ਦਰ੍ਪਣਮੇਂ ਅਗ੍ਨਿਕੀ ਜ੍ਵਾਲਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤੀ ਹੈ ਵਹਾਂ ਯਹ ਜ੍ਞਾਤ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਜ੍ਵਾਲਾ ਤੋ ਅਗ੍ਨਿਮੇਂ ਹੀ ਹੈ, ਵਹ ਦਰ੍ਪਣਮੇਂ ਪ੍ਰਵਿਸ਼੍ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਔਰ ਜੋ ਦਰ੍ਪਣਮੇਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਵਹ ਦਰ੍ਪਣਕੀ ਸ੍ਵਚ੍ਛਤਾ ਹੀ ਹੈ’’; ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ‘‘ਕਰ੍ਮ-ਨੋਕਰ੍ਮ ਅਪਨੇ ਆਤ੍ਮਾਮੇਂ ਪ੍ਰਵਿਸ਼੍ਟ ਨਹੀਂ ਹੈਂ; ਆਤ੍ਮਾਕੀ ਜ੍ਞਾਨ-ਸ੍ਵਚ੍ਛਤਾ ਐਸੀ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸਮੇਂ ਜ੍ਞੇਯਕਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿਮ੍ਬ ਦਿਖਾਈ ਦੇ; ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਕਰ੍ਮ-ਨੋਕਰ੍ਮ ਜ੍ਞੇਯ ਹੈਂ, ਇਸਲਿਯੇ ਵੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸਿਤ ਹੋਤੇ ਹੈਂ’’ — ਐਸਾ ਭੇਦਜ੍ਞਾਨਰੂਪ ਅਨੁਭਵ ਆਤ੍ਮਾਕੋ ਯਾ ਤੋ ਸ੍ਵਯਮੇਵ ਹੋ ਅਥਵਾ ਉਪਦੇਸ਼ਸੇ ਹੋ ਤਭੀ ਵਹ ਪ੍ਰਤਿਬੁਦ੍ਧ ਹੋਤਾ ਹੈ ..੧੯..
ਅਬ, ਇਸੀ ਅਰ੍ਥਕਾ ਸੂਚਕ ਕਲਸ਼ਰੂਪ ਕਾਵ੍ਯ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਯੇ ] ਜੋ ਪੁਰੁਸ਼ [ਸ੍ਵਤਃ ਵਾ ਅਨ੍ਯਤਃ ਵਾ ] ਅਪਨੇਸੇ ਹੀ ਅਥਵਾ ਪਰਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ਸੇ [ਕਥਮ੍ ਅਪਿ ਹਿ ] ਕਿਸੀ ਭੀ ਪ੍ਰਕਾਰਸੇ [ਭੇਦਵਿਜ੍ਞਾਨਮੂਲਾਮ੍ ] ਭੇਦਵਿਜ੍ਞਾਨ ਜਿਸਕਾ ਮੂਲ ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾਰਣ ਹੈ ਐਸੀ ਅਪਨੇ ਆਤ੍ਮਾਕੀ [ਅਚਲਿਤਮ੍ ] ਅਵਿਚਲ [ਅਨੁਭੂਤਿਮ੍ ] ਅਨੁਭੂਤਿਕੋ [ਲਭਨ੍ਤੇ ] ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਕਰਤੇ ਹੈਂ, [ਤੇ ਏਵ ] ਵੇ ਹੀ ਪੁਰੁਸ਼ [ਮੁਕੁਰਵਤ੍ ] ਦਰ੍ਪਣਕੀ ਭਾਂਤਿ [ਪ੍ਰਤਿਫਲਨ- ਨਿਮਗ੍ਨ-ਅਨਨ੍ਤ-ਭਾਵ-ਸ੍ਵਭਾਵੈਃ ] ਅਪਨੇਮੇਂ ਪ੍ਰਤਿਬਿਮ੍ਬਿਤ ਹੁਏ ਅਨਨ੍ਤ ਭਾਵੋਂਕੇ ਸ੍ਵਭਾਵੋਂਸੇ [ਸਨ੍ਤਤਂ ] ਨਿਰਨ੍ਤਰ [ਅਵਿਕਾਰਾਃ ] ਵਿਕਾਰਰਹਿਤ [ਸ੍ਯੁਃ ] ਹੋਤੇ ਹੈਂ, — ਜ੍ਞਾਨਮੇਂ ਜੋ ਜ੍ਞੇਯੋਂਕੇ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸਿਤ ਹੋਤੇ ਹੈਂ ਉਨਸੇ ਰਾਗਾਦਿ ਵਿਕਾਰਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ .੨੧.
ਅਬ ਸ਼ਿਸ਼੍ਯ ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਕਰਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅਪ੍ਰਤਿਬੁਦ੍ਧਕੋ ਕੈਸੇ ਪਹਿਚਾਨਾ ਜਾ ਸਕਤਾ ਹੈ ਉਸਕਾ ਚਿਹ੍ਨ ਬਤਾਇਯੇ; ਉਸਕੇ ਉਤ੍ਤਰਰੂਪ ਗਾਥਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
੫੪