ஸ்தேஷ்வப்யயமேக ஏவ பூதார்தஃ . ப்ரமாணஂ தாவத்பரோக்ஷஂ ப்ரத்யக்ஷஂ ச . தத்ரோபாத்தாநுபாத்தபரத்வாரேண ப்ரவர்தமாநஂ பரோக்ஷஂ, கேவலாத்மப்ரதிநியதத்வேந ப்ரவர்தமாநஂ ப்ரத்யக்ஷஂ ச . ததுபயமபி ப்ரமாத்ருப்ரமாணப்ரமேயபேதஸ்யாநுபூய- மாநதாயாஂ பூதார்தம், அத ச வ்யுதஸ்தஸமஸ்தபேதைகஜீவஸ்வபாவஸ்யாநுபூயமாநதாயாமபூதார்தம் . நயஸ்து த்ரவ்யார்திகஃ பர்யாயார்திகஶ்ச . தத்ர த்ரவ்யபர்யாயாத்மகே வஸ்துநி த்ரவ்யஂ முக்யதயாநுபாவயதீதி த்ரவ்யார்திகஃ, பர்யாயஂ முக்யதயாநுபாவயதீதி பர்யாயார்திகஃ . ததுபயமபி த்ரவ்யபர்யாயயோஃ பர்யாயேணாநுபூயமாநதாயாஂ பூதார்தம், அத ச த்ரவ்யபர்யாயாநாலீடஶுத்தவஸ்துமாத்ரஜீவஸ்வபாவஸ்யாநுபூயமாநதாயாமபூதார்தம் . நிக்ஷேபஸ்து நாம ஸ்தாபநா த்ரவ்யஂ பாவஶ்ச . தத்ராதத்குணே வஸ்துநி ஸஂஜ்ஞாகரணஂ நாம . ஸோயமித்யந்யத்ர ப்ரதிநிதி- வ்யவஸ்தாபநஂ ஸ்தாபநா . வர்தமாநதத்பர்யாயாதந்யத் த்ரவ்யம் . வர்தமாநதத்பர்யாயோ பாவஃ . தச்சதுஷ்டயஂ அபூதார்த ஹைஂ, உநமேஂ பீ ஆத்மா ஏக ஹீ பூதார்த ஹை (க்யோஂகி ஜ்ஞேய ஔர வசநகே பேதோஂஸே ப்ரமாணாதி அநேக பேதரூப ஹோதே ஹைஂ) . உநமேஂஸே பஹலே, ப்ரமாண தோஂ ப்ரகாரகே ஹைஂ — பரோக்ஷ ஔர ப்ரத்யக்ஷ . ௧உபாத்த ஔர கரே ஸோ ப்ரத்யக்ஷ ஹை . (ப்ரமாண ஜ்ஞாந ஹை . வஹ பாச ப்ரகாரகா ஹை — மதி, ஶ்ருத, அவதி, மநஃபர்யய ஔர கேவல . உநமேஂஸே மதி ஔர ஶ்ருதஜ்ஞாந பரோக்ஷ ஹைஂ, அவதி ஔர மநஃபர்யயஜ்ஞாந விகல-ப்ரத்யக்ஷ ஹைஂ ஔர கேவலஜ்ஞாந ஸகல-ப்ரத்யக்ஷ ஹை . இஸலியே யஹ தோ ப்ரகாரகே ப்ரமாண ஹைஂ .) வே தோநோஂ ப்ரமாதா, ப்ரமாண, ப்ரமேயகே பேதகா அநுபவ கரநேபர தோ பூதார்த ஹைஂ, ஸத்யார்த ஹைஂ; ஔர ஜிஸமேஂ ஸர்வ பேத கௌண ஹோ கயே ஹைஂ ஐஸே ஏக ஜீவகே ஸ்வபாவகா அநுபவ கரநேபர வே அபூதார்த ஹைஂ, அஸத்யார்த ஹைஂ .
நய தோ ப்ரகாரகே ஹைஂ — த்ரவ்யார்திக ஔர பர்யாயார்திக . வஹாஂ த்ரவ்ய-பர்யாயஸ்வரூப வஸ்துமேஂ த்ரவ்யகா முக்யதாஸே அநுபவ கராயே ஸோ த்ரவ்யார்திக நய ஹை ஔர பர்யாயகா முக்யதாஸே அநுபவ கராயே ஸோ பர்யாயார்திக நய ஹை . யஹ தோநோஂ நய த்ரவ்ய ஔர பர்யாயகா பர்யாயஸே (பேதஸே, க்ரமஸே) அநுபவ கரநே பர தோ பூதார்த ஹைஂ, ஸத்யார்த ஹைஂ; ஔர த்ரவ்ய ததா பர்யாய தோநோஂஸே அநாலிஂகித (ஆலிஂகந நஹீஂ கியா ஹுஆ) ஶுத்தவஸ்துமாத்ர ஜீவகே (சைதந்யமாத்ர) ஸ்வபாவகா அநுபவ கரநேபர வே அபூதார்த ஹைஂ, அஸத்யார்த ஹைஂ .
நிக்ஷேபகே சார பேத ஹைஂ — நாம, ஸ்தாபநா, த்ரவ்ய ஔர பாவ . வஸ்துமேஂ ஜோ குண ந ஹோ உஸ குணகே நாமஸே (வ்யவஹாரகே லிஏ) வஸ்துகீ ஸஂஜ்ஞா கரநா ஸோ நாம நிக்ஷேப ஹை . ‘யஹ வஹ ஹை’ இஸப்ரகார அந்ய வஸ்துமேஂ அந்ய வஸ்துகா ப்ரதிநிதித்வ ஸ்தாபித கரநா ( – ப்ரதிமாரூப ஸ்தாபந கரநா) ஸோ ஸ்தாபநா நிக்ஷேப ஹை . வர்தமாநஸே அந்ய அர்தாத் அதீத அதவா அநாகத பர்யாயஸே வஸ்துகோ வர்தமாநமேஂ கஹநா ஸோ த்ரவ்ய
௩௪
௨அநுபாத்த பர (பதார்தோஂ) த்வாரா ப்ரவர்தே வஹ பரோக்ஷ ஹை ஔர கேவல ஆத்மாஸே ஹீ ப்ரதிநிஶ்சிதரூபஸே ப்ரவ்ருத்தி
௧. உபாத்த=ப்ராப்த . (இந்த்ரிய, மந இத்யாதி உபாத்த பதார்த ஹைஂ .)
௨. அநுபாத்த=அப்ராப்த . (ப்ரகாஶ, உபதேஶ இத்யாதி அநுபாத்த பர பதார்த ஹைஂ .)