స్తేష్వప్యయమేక ఏవ భూతార్థః . ప్రమాణం తావత్పరోక్షం ప్రత్యక్షం చ . తత్రోపాత్తానుపాత్తపరద్వారేణ ప్రవర్తమానం పరోక్షం, కేవలాత్మప్రతినియతత్వేన ప్రవర్తమానం ప్రత్యక్షం చ . తదుభయమపి ప్రమాతృప్రమాణప్రమేయభేదస్యానుభూయ- మానతాయాం భూతార్థమ్, అథ చ వ్యుదస్తసమస్తభేదైకజీవస్వభావస్యానుభూయమానతాయామభూతార్థమ్ . నయస్తు ద్రవ్యార్థికః పర్యాయార్థికశ్చ . తత్ర ద్రవ్యపర్యాయాత్మకే వస్తుని ద్రవ్యం ముఖ్యతయానుభావయతీతి ద్రవ్యార్థికః, పర్యాయం ముఖ్యతయానుభావయతీతి పర్యాయార్థికః . తదుభయమపి ద్రవ్యపర్యాయయోః పర్యాయేణానుభూయమానతాయాం భూతార్థమ్, అథ చ ద్రవ్యపర్యాయానాలీఢశుద్ధవస్తుమాత్రజీవస్వభావస్యానుభూయమానతాయామభూతార్థమ్ . నిక్షేపస్తు నామ స్థాపనా ద్రవ్యం భావశ్చ . తత్రాతద్గుణే వస్తుని సంజ్ఞాకరణం నామ . సోయమిత్యన్యత్ర ప్రతినిధి- వ్యవస్థాపనం స్థాపనా . వర్తమానతత్పర్యాయాదన్యద్ ద్రవ్యమ్ . వర్తమానతత్పర్యాయో భావః . తచ్చతుష్టయం అభూతార్థ హైం, ఉనమేం భీ ఆత్మా ఏక హీ భూతార్థ హై (క్యోంకి జ్ఞేయ ఔర వచనకే భేదోంసే ప్రమాణాది అనేక భేదరూప హోతే హైం) . ఉనమేంసే పహలే, ప్రమాణ దోం ప్రకారకే హైం — పరోక్ష ఔర ప్రత్యక్ష . ౧ఉపాత్త ఔర కరే సో ప్రత్యక్ష హై . (ప్రమాణ జ్ఞాన హై . వహ పాఁచ ప్రకారకా హై — మతి, శ్రుత, అవధి, మనఃపర్యయ ఔర కేవల . ఉనమేంసే మతి ఔర శ్రుతజ్ఞాన పరోక్ష హైం, అవధి ఔర మనఃపర్యయజ్ఞాన వికల-ప్రత్యక్ష హైం ఔర కేవలజ్ఞాన సకల-ప్రత్యక్ష హై . ఇసలియే యహ దో ప్రకారకే ప్రమాణ హైం .) వే దోనోం ప్రమాతా, ప్రమాణ, ప్రమేయకే భేదకా అనుభవ కరనేపర తో భూతార్థ హైం, సత్యార్థ హైం; ఔర జిసమేం సర్వ భేద గౌణ హో గయే హైం ఐసే ఏక జీవకే స్వభావకా అనుభవ కరనేపర వే అభూతార్థ హైం, అసత్యార్థ హైం .
నయ దో ప్రకారకే హైం — ద్రవ్యార్థిక ఔర పర్యాయార్థిక . వహాం ద్రవ్య-పర్యాయస్వరూప వస్తుమేం ద్రవ్యకా ముఖ్యతాసే అనుభవ కరాయే సో ద్రవ్యార్థిక నయ హై ఔర పర్యాయకా ముఖ్యతాసే అనుభవ కరాయే సో పర్యాయార్థిక నయ హై . యహ దోనోం నయ ద్రవ్య ఔర పర్యాయకా పర్యాయసే (భేదసే, క్రమసే) అనుభవ కరనే పర తో భూతార్థ హైం, సత్యార్థ హైం; ఔర ద్రవ్య తథా పర్యాయ దోనోంసే అనాలింగిత (ఆలింగన నహీం కియా హుఆ) శుద్ధవస్తుమాత్ర జీవకే (చైతన్యమాత్ర) స్వభావకా అనుభవ కరనేపర వే అభూతార్థ హైం, అసత్యార్థ హైం .
నిక్షేపకే చార భేద హైం — నామ, స్థాపనా, ద్రవ్య ఔర భావ . వస్తుమేం జో గుణ న హో ఉస గుణకే నామసే (వ్యవహారకే లిఏ) వస్తుకీ సంజ్ఞా కరనా సో నామ నిక్షేప హై . ‘యహ వహ హై’ ఇసప్రకార అన్య వస్తుమేం అన్య వస్తుకా ప్రతినిధిత్వ స్థాపిత కరనా ( – ప్రతిమారూప స్థాపన కరనా) సో స్థాపనా నిక్షేప హై . వర్తమానసే అన్య అర్థాత్ అతీత అథవా అనాగత పర్యాయసే వస్తుకో వర్తమానమేం కహనా సో ద్రవ్య
౩౪
౨అనుపాత్త పర (పదార్థోం) ద్వారా ప్రవర్తే వహ పరోక్ష హై ఔర కేవల ఆత్మాసే హీ ప్రతినిశ్చితరూపసే ప్రవృత్తి
౧. ఉపాత్త=ప్రాప్త . (ఇన్ద్రియ, మన ఇత్యాది ఉపాత్త పదార్థ హైం .)
౨. అనుపాత్త=అప్రాప్త . (ప్రకాశ, ఉపదేశ ఇత్యాది అనుపాత్త పర పదార్థ హైం .)