Samaysar Kalash Tika-Gujarati (English transliteration). Shlok: 168-188 ; Moksha Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 15

 

Page 159 of 269
PDF/HTML Page 181 of 291
single page version

(vasantatilakA)
सर्वं सदैव नियतं भवति स्वकीय-
कर्मोदयान्मरणजीवितदुःखसौख्यम्
अज्ञानमेतदिह यत्तु परः परस्य
कुर्यात्पुमान् मरणजीवितदुःखसौख्यम्
।।६-१६८।।

khanDAnvay sahit artha‘‘इह एतत् अज्ञानम्’’ (इह) mithyAtvapariNAmanun ek ang dekhADe chhe (एतत् अज्ञानम्) Avo bhAv mithyAtvamay chhe‘‘तु यत् परः पुमान् परस्य मरणजीवितदुःखसौख्यम् कुर्यात्’’ (तु) te kevo bhAv? (यत्) te bhAv evo ke (परः पुमान्) koI puruSh (परस्य) anya puruShanAn (मरणजीवितदुःखसौख्यम्) maraN- prANaghAt, jIvit-prANarakShA, dukh-aniShTasanyog, saukhya-iShTaprApti evAn kAryane (कुर्यात्) kare chhe. bhAvArtha Am chhe ke agnAnI manuShyomAn evI kaheNI chhe ke ‘A jIve A jIvane mAryo, A jIve A jIvane jivADyo, A jIve A jIvane sukhI karyo, A jIve A jIvane dukhI karyo;’AvI kaheNI chhe. tyAn evI ja pratIti je jIvane hoy te jIv mithyAdraShTi chhe em nisandeh jANajo, sanshay kAI nathI. shA mATe jANavun ke mithyAdraShTi chhe? kAraN ke ‘‘मरणजीवितदुःखसौख्यम् सर्वं सदा एव नियतं स्वकीयकर्मोदयात् भवति’’ (मरण) prANaghAt, (जीवित) prANarakShA, (दुःखसौख्यम्) iShTa-aniShTasanyogA je (सर्वं) sarva jIvarAshine hoy chhe te badhun (सदा एव) sarva kAL (नियतं) nishchayathI, (स्वकीयकर्मोदयात् भवति) je jIve potAnA vishuddha athavA sanklesharUp pariNAm vaDe pUrve ja bAndhyun chhe je Ayukarma athavA shAtAkarma athavA ashAtAkarma, te karmanA udayathI te jIvane maraN athavA jIvan athavA dukh athavA sukh thAy chhe evo nishchay chhe; A vAtamAn sandeh kAI nathI. bhAvArtha Am chhe ke koI jIv koI jIvane mAravA samartha nathI, jivADavA samartha nathI, sukhI-dukhI karavA samartha nathI. 6-168.


Page 160 of 269
PDF/HTML Page 182 of 291
single page version

(vasantatilakA)
अज्ञानमेतदधिगम्य परात्परस्य
पश्यन्ति ये मरणजीवितदुःखसौख्यम्
कर्माण्यहंकृतिरसेन चिकीर्षवस्ते
मिथ्या
द्रशो नियतमात्महनो भवन्ति ।।७-१६९।।

khanDAnvay sahit artha‘‘ये परात् परस्य मरणजीवितदुःखसौख्यम् पश्यन्ति’’ (ये) je koI agnAnI jIvarAshi (परात्) anya jIvathI (परस्य) anya jIvanun (मरणजीवितदुःखसौख्यम्) maravun, jIvavun, dukh, sukh (पश्यन्ति) mAne chhe; shun karIne? ‘‘एतत् अज्ञानम् अधिगम्य’’ (एतत् अज्ञानम्) mithyAtvarUp ashuddha pariNAmaneAvA ashuddhapaNAne (अधिगम्य) pAmIne; ‘‘ते नियतम् मिथ्याद्रशः भवन्ति’’ (ते) je jIvarAshi evun mAne chhe te (नियतम्) nishchayathI (मिथ्याद्रशः भवन्ति) sarva prakAre mithyAdraShTirAshi chhe. kevA chhe te mithyAdraShTi? ‘‘अहंकृतिरसेन कर्माणि चिकीर्षवः’’ (अहंकृति) ‘hun dev, hun manuShya, hun tiryanch, hun nArak, hun dukhI, hun sukhI’ evI karmajanitaparyAyamAn chhe Atmabuddhi, te-rUp je (रसेन) magnapaNun, te vaDe (कर्माणि) karmanA udaye jeTalI kriyA thAy chhe tene (चिकीर्षवः) ‘hun karun chhun, men karyun chhe, Am karIsh’ em agnAnane lIdhe mAne chhe. vaLI kevA chhe? ‘‘आत्महनः’’ potAnA ghAtanashIl chhe. 7-169.

(anuShTup)
मिथ्याद्रष्टेः स एवास्य बन्धहेतुर्विपर्ययात
य एवाध्यवसायोऽयमज्ञानात्माऽस्य द्रश्यते ।।८-१७०।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अस्य मिथ्याद्रष्टेः सः एव बन्धहेतुः भवति’’ (अस्य मिथ्याद्रष्टेः) A mithyAdraShTi jIvane, (सः एव) mithyAtvarUp chhe je evo pariNAm ke ‘A jIve A jIvane mAryo, A jIve A jIvane jivADyo’evo bhAv (बन्धहेतुः भवति) gnAnAvaraNAdi karmabandhanun kAraN thAy chhe. shA kAraNathI?

‘‘विपर्ययात्’’ kAraN ke evo


Page 161 of 269
PDF/HTML Page 183 of 291
single page version

pariNAm mithyAtvarUp chhe. ‘‘यः एव अयम् अध्यवसायः’’ ‘Ane mArun, Ane jivADun’ evo je mithyAtvarUp pariNAm te jene hoy chhe ‘‘अस्य अज्ञानात्मा द्रश्यते’’ (अस्य) evA jIvanun (अज्ञानात्मा) mithyAtvamay svarUp (द्रश्यते) jovAmAn Ave chhe. 8170.

(anuShTup)
अनेनाध्यवसायेन निष्फलेन विमोहितः
तत्किञ्चनापि नैवास्ति नात्मात्मानं करोति यत।।९-१७१।।

khanDAnvay sahit artha‘‘आत्मा आत्मानं यत् न करोति तत् किञ्चन अपि न एव अस्ति’’ (आत्मा) mithyAdraShTi jIv (आत्मानं) potAne (यत् न करोति) je-rUpe AsvAdato na hoy (तत् किञ्चन) evo paryAy, evo vikalpa (न एव अस्ति) trailokyamAn chhe ja nahIn. bhAvArtha Am chhe ke mithyAdraShTi jIv jevo paryAy dhAraN kare chhe, jevA bhAve pariName chhe, te badhAne potAsvarUp jANI anubhave chhe; tethI karmanA svarUpane jIvanA svarUpathI bhinna karIne jANato nathI, ekarUp anubhav kare chhe.

‘‘अनेन अध्यवसायेन’’ ‘Ane mArun, Ane jivADun, Ane men mAryo, Ane men

jivADyo, Ane men sukhI karyo, Ane men dukhI karyo’evA pariNAmathI ‘‘विमोहितः’’ ghelo thayo chhe. kevo chhe pariNAm? ‘‘निःफलेन’’ jUTho chhe. bhAvArtha Am chhe ke yadyapi mAravAnun kahe chhe, jivADavAnun kahe chhe, tathApi jIvonun maravun jIvavun potAnAn karmanA udayane hAth chhe, AnA pariNAmone AdhIn nathI. A potAnA agnAnapaNAne lIdhe anek jUThA vikalpo kare chhe. 9-171.

(indravajrA)
विश्वाद्विभक्तोऽपि हि यत्प्रभावा-
दात्मानमात्मा विदधाति विश्वम्
मोहैककन्दोऽध्यवसाय एष
नास्तीह येषां यतयस्त एव
।।१०-१७२।।

khanDAnvay sahit artha‘‘ते एव यतयः’’ teo ja yatIshvar chhe ‘‘येषां


Page 162 of 269
PDF/HTML Page 184 of 291
single page version

इह एष अध्यवसायः नास्ति’’ (येषां) jemane (इह) sUkShmarUp ke sthUlarUp (एषः अध्यवसायः) ‘Ane mArun, Ane jivADun’ evo mithyAtvarUp pariNAm (नास्ति) nathI. kevo chhe pariNAm? ‘‘मोहैककन्दः’’ (मोह) mithyAtvanun (एककन्दः) mUL kAraN chhe. ‘‘यत्प्रभावात्’’ je mithyAtvapariNAmanA kAraNe ‘‘आत्मा आत्मानम् विश्वम् विदधाति’’ (आत्मा) jIvadravya (आत्मानम्) potAne (विश्वम्) ‘hun dev, hun manuShya, hun krodhI, hun mAnI, hun sukhI, hun dukhI’ ityAdi nAnArUp (विदधाति) anubhave chhe. kevo chhe AtmA? ‘‘विश्वात् विभक्तः अपि’’ joke karmanA udayathI thayelA samasta paryAyothI bhinna chhe. bhAvArtha Am chhe ke mithyAdraShTi jIv paryAyamAn rat chhe, tethI paryAyane potArUp anubhave chhe. Avo mithyAtvabhAv chhUTatAn gnAnI paN sAcho, AcharaN paN sAchun. 10172.

(shArdUlavikrIDit)
सर्वत्राध्यवसानमेवमखिलं त्याज्यं यदुक्तं जिनै-
स्तन्मन्ये व्यवहार एव निखिलोऽप्यन्याश्रयस्त्याजितः
सम्यङ्निश्चयमेकमेव तदमी निष्कंपमाक्रम्य किं
शुद्धज्ञानघने महिम्नि न निजे बध्नन्ति सन्तो धृतिम्
।।११-१७३।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अमी सन्तः निजे महिम्नि धृतिम् किं न बध्नन्ति’’ (अमी सन्तः) samyagdraShTi jIvarAshi (निजे महिम्नि) nij mahimAmAn arthAt potAnA shuddha chidrUp svarUpamAn (धृतिम्) sthiratArUp sukhane (किं न बध्नन्ति) kem na kare? arthAt sarvathA kare. kevo chhe nij mahimA? ‘‘शुद्धज्ञानघने’’ (शुद्ध) rAgAdi rahit evA (ज्ञान) chetanAguNano (घने) samUh chhe. shun karIne? ‘‘तत् सम्यक् निश्चयं आक्रम्य’’ (तत्) te kAraNathI (सम्यक् निश्चयम्) samyak nishchayane arthAt nirvikalpa vastumAtrane (आक्रम्य) jevI chhe tevI anubhavagochar karIne. kevo chhe nishchay? ‘‘एकम् एव’’ (एकम्) nirvikalpa vastumAtra chhe, (एव) nishchayathI. vaLI kevo chhe? ‘‘निष्कम्पम्’’ sarva upAdhithI rahit chhe. ‘‘यत् सर्वत्र अध्यवसानम् अखिलं एव त्याज्यं’’ (यत्) je kAraNathI (सर्वत्र अध्यवसानम्) ‘hun mArun, hun jivADun, hun dukhI karun, hun sukhI karun,


Page 163 of 269
PDF/HTML Page 185 of 291
single page version

hun dev, hun manuShya’ ityAdi chhe je mithyAtvarUp asankhyAt lokamAtra pariNAm (अखिलं एव त्याज्यं) te samasta pariNAm hey chhe. kevA chhe pariNAm? ‘‘जिनैः उक्तं’’ parameshvar kevaLagnAne birAjamAn, temaNe evA kahyA chhe. ‘‘तत्’’ mithyAtvabhAvano thayo chhe tyAg, tene ‘‘मन्ये’’ hun em mAnun chhun ke ‘‘निखिलः अपि व्यवहारः त्याजितः एव’’ (निखिलः अपि) jeTalo chhe satyarUp athavA asatyarUp (व्यवहारः) vyavahAr arthAt shuddhasvarUpamAtrathI viparit jeTalA man-vachan-kAyanA vikalpo te badhA (त्याजितः) sarva prakAre chhUTyA chhe. bhAvArtha Am chhe ke pUrvokta mithyAbhAv jene chhUTI gayo tene samasta vyavahAr chhUTI gayo, kAraN ke mithyAtvanA bhAv tathA vyavahAranA bhAv ek vastu chhe. kevo chhe vyavahAr? ‘‘अन्याश्रयः’’ (अन्य) viparItapaNun te ja chhe (आश्रयः) avalamban jenun, evo chhe. 11173.

(upajAti)
रागादयो बन्धनिदानमुक्ता-
स्ते शुद्धचिन्मात्रमहोऽतिरिक्ताः
आत्मा परो वा किमु तन्निमित्त-
मिति प्रणुन्नाः पुनरेवमाहुः
।।१२-१७४।।

khanDAnvay sahit artha‘‘पुनः एवम् आहुः’’ (पुनः) shuddha vastusvarUpanun nirUpaN karyun topaN pharIne (एवम् आहुः) em kahe chhe granthanA kartA shrI kundakundAchArya. kevA chhe? ‘‘इति प्रणुन्नाः’’ jemane Avo prashrna namra thaIne pUchhavAmAn Avyo chhe. kevo prashrna? ‘‘ते रागादयः बन्धनिदानम् उक्ताः’’ aho svAmin! (ते रागादयः) ashuddha chetanArUp chhe rAg-dveSh-moh ityAdi asankhyAt lokamAtra vibhAvapariNAm te, (बन्धनिदानम् उक्ताः) gnAnAvaraNAdi karmabandhanAn kAraN chhe evun kahyun, sAmbhaLyun, jANyun, mAnyun. kevA chhe te bhAv? ‘‘शुद्धचिन्मात्रमहोऽतिरिक्ताः’’ (शुद्धचिन्मात्र) shuddha gnAn- chetanAmAtra chhe je (महः) jyotisvarUp jIvavastu, tenAthI (अतिरिक्ताः) bahAr chhe. have ek prashrna hun karun chhun ke ‘‘तन्निमित्तम् आत्मा वा परः’’ (तन्निमित्तम्) te rAg-dveSh- moharUp ashuddha pariNAmonun kAraN koN chhe? (आत्मा) jIvadravya kAraN chhe (वा) ke


Page 164 of 269
PDF/HTML Page 186 of 291
single page version

(परः) mohakarmarUp pariNamyo chhe je pudgaladravyano pinD te kAraN chhe? evun pUchhavAmAn AvatAn AchArya uttar kahe chhe. 12-174.

(upajAti)
न जातु रागादिनिमित्तभाव-
मात्मात्मनो याति यथार्ककान्तः
तस्मिन्निमित्तं परसङ्ग एव
वस्तुस्वभावोऽयमुदेति तावत
।।१३-१७५।।

khanDAnvay sahit artha‘‘तावत् अयम् वस्तुस्वभावः उदेति’’ (तावत्) prashrna karyo hato teno uttar Am chhe(अयम् वस्तुस्वभावः) A vastunun svarUp (उदेति) sarva kALe pragaT chhe. kevo chhe vastuno svabhAv? ‘‘जातु आत्मा आत्मनः रागादिनिमित्त- भावम् न याति’’ (जातु) koI paN kALe (आत्मा) jIvadravya (आत्मनः रागादिनिमित्तभावम्) potAsambandhI chhe je rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNAm temanA kAraNapaNArUp (न याति) pariNamatun nathI. bhAvArtha Am chhe ke dravyanA pariNAmanun kAraN be prakAranun chhe ek upAdAnakAraN chhe, ek nimittakAraN chhe. upAdAnakAraN eTale dravyamAn antargarbhit chhe potAnA pariNAm-paryAyarUp pariNamanashakti; te to je dravyanI, te ja dravyamAn hoy chhe evo nishchay chhe. nimittakAraNje dravyano sanyog prApta thavAthI anya dravya potAnA paryAyarUp pariName chhe; te to je dravyano, te dravyamAn hoy chhe, anya dravyagochar hoto nathI evo nishchay chhe. jevI rIte mRuttikA ghaT paryAyarUpe pariName chhe, tenun upAdAnakAraN chhe mRuttikAmAn ghaTarUp pariNamanashakti; nimittakAraN chhe bAhyarUp kumbhAr, chakra, danD ityAdi; tevI ja rIte jIvadravya ashuddha pariNAmemoh-rAg-dveSharUpe pariName chhe, tenun upAdAnakAraN chhe jIvadravyamAn antargarbhit vibhAvarUp ashuddha pariNamanashakti; ‘‘तस्मिन् निमित्तं’’ nimittakAraN chhe ‘‘परसङ्गः एव’’ darshanamoh-chAritramohakarmarUp bandhAyelo je jIvanA pradeshomAn ekakShetrAvagAharUp pudgaladravyano pinD, teno uday. joke mohakarmarUp pudgalapinDano uday potAnA dravya sAthe vyApya-vyApakarUp chhe, jIvadravya sAthe vyApya-vyApakarUp


Page 165 of 269
PDF/HTML Page 187 of 291
single page version

nathI, topaN mohakarmano uday hotAn jIvadravya potAnA vibhAvapariNAmarUpe pariName chheevo ja vastuno svabhAv chhe, sahAro kono? ahIn draShTAnt chhe‘‘यथा अर्ककान्तः’’ jem sphaTikamaNi rAtI, pILI, kALI ityAdi anek prabhArUpe pariName chhe, tenun upAdAnakAraN chhe sphaTikamaNimAn antargarbhit nAnA varNarUp pariNaman- shakti; nimittakAraN chhe bAhya nAnA varNarUp pUrIno (AshrayarUp vastuno) sanyog. 13-175.

(anuShTup)
इति वस्तुस्वभावं स्वं ज्ञानी जानाति तेन सः
रागादीन्नात्मनः कुर्यान्नातो भवति कारकः ।।१४-१७६।।

khanDAnvay sahit artha‘‘ज्ञानी इति वस्तुस्वभावं स्वं जानाति’’ (ज्ञानी) samyagdraShTi jIv (इति) pUrvokta prakAre (वस्तुस्वभावं) dravyanun svarUp evun je (स्वं) potAnun shuddha chaitanya, tene (जानाति) AsvAdarUp anubhave chhe, ‘‘तेन सः रागादीन् आत्मनः न कुर्यात्’’ (तेन) te kAraNathI (सः) samyagdraShTi jIv (रागादीन्) rAg-dveSh- moharUp ashuddha pariNAmo (आत्मनः) jIvadravyanun svarUp chhe em (न कुर्यात्) anubhavato nathI, karmanA udayanI upAdhi chhe em anubhave chhe. ‘‘अतः कारकः न भवति’’ (अतः) A kAraNathI (कारकः) rAgAdi ashuddha pariNAmono kartA (न भवति) thato nathI. bhAvArtha Am chhe kesamyagdraShTi jIvane rAgAdi ashuddha pariNAmonun svAmitvapaNun nathI, tethI samyagdraShTi jIv kartA nathI. 14-176.

(anuShTup)
इति वस्तुस्वभावं स्वं नाज्ञानी वेत्ति तेन सः
रागादीनात्मनः कुर्यादतो भवति कारकः ।।१५-१७७।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अज्ञानी इति वस्तुस्वभावं स्वं न वेत्ति’’ (अज्ञानी)

panDit shrI rAjamalajInI TIkAmAn A shlok tathA teno artha nathI. shlok nan. 176nA AdhAre A shlokano ‘khanDAnvay sahit artha’ karavAmAn Avyo chhe.


Page 166 of 269
PDF/HTML Page 188 of 291
single page version

mithyAdraShTi jIv (इति) pUrvokta prakAre (वस्तुस्वभावं) dravyanun svarUp evun je (स्वं) potAnun shuddha chaitanya, tene (न वेत्ति) AsvAdarUp anubhavato nathI, ‘‘तेन सः रागादीन् आत्मनः कुर्यात्’’ (तेन) te kAraNathI (सः) mithyAdraShTi jIv (रागादीन्) rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNAmo (आत्मनः) jIvadravyanun svarUp chhe em (कुर्यात्) anubhave chhe, karmanA udayanI upAdhi chhe em anubhavato nathI. ‘‘अतः कारकः भवति’’ (अतः) A kAraNathI (कारकः) rAgAdi ashuddha pariNAmono kartA (भवति) thAy chhe. bhAvArtha Am chhe kemithyAdraShTi jIvane rAgAdi ashuddha pariNAmonun svAmitvapaNun chhe, tethI mithyAdraShTi jIv kartA chhe. 15-177.

(shArdUlavikrIDit)

इत्यालोच्य विवेच्य तत्किल परद्रव्यं समग्रं बलात

तन्मूलां बहुभावसन्ततिमिमामुद्धर्तुकामः समम्

आत्मानं समुपैति निर्भरवहत्पूर्णैकसंविद्युतं येनोन्मूलितबन्ध एष भगवानात्मात्मनि स्फू र्जति ।।१६-१७८।।

khanDAnvay sahit artha‘‘एषः आत्मा आत्मानं समुपैति येन आत्मनि स्फू र्जति’’ (एषः आत्मा) A AtmA arthAt pratyakSha chhe je jIvadravya te (आत्मानं समुपैति) anAdi kALathI svarUpathI bhraShTa thayo hato topaN A anukramathI potAnA svarUpane prApta thayo, (येन) je svarUpanI prAptinA kAraNe (आत्मनि स्फू र्जति) paradravya sAthe sambandh chhUTyo, potA sAthe sambandh rahyo. kevo chhe? ‘‘उन्मूलितबन्धः’’ (उन्मूलित) mUL sattAthI dUr karyo chhe (बन्धः) gnAnAvaraNAdi karmarUp pudgaladravyano pinD jeNe, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘भगवान्’’ gnAnasvarUp chhe. kevI rIte anubhave chhe? ‘‘निर्भरवहत्पूर्णैकसंविद्युतं’’ (निर्भर) anant shaktinA punjarUpe (वहत्) nirantar pariName chhe evun je (पूर्ण) svarasathI bharelun (एकसंवित्) vishuddha gnAn, tenI sAthe (युतं) maLelun chhe evA shuddha svarUpane anubhave chhe. vaLI kevo chhe AtmA? ‘‘इमाम् बहुभावसन्ततिम् समम् उद्धर्तुकामः’’ (इमाम्) kahyun chhe svarUp jemanun evA chhe (बहुभाव) bahubhAv arthAt rAg-dveSh-moh Adi anek prakAranA ashuddha pariNAm, temanI

santatine arthAt paramparAne (समम्) ek ja kALe (उद्धर्तृकामः) ukhADIne dUr (सन्ततिम्)


Page 167 of 269
PDF/HTML Page 189 of 291
single page version

karavAno chhe abhiprAy jeno, evo chhe. kevI chhe bhAvasantati? ‘‘तन्मूलां’’ paradravyanun svAmitvapaNun chhe mUL kAraN jenun evI chhe. shun karIne? ‘‘किल बलात् तत् समग्रं परद्रव्यं इति आलोच्य विवेच्य’’ (किल) nishchayathI (बलात्) gnAnanA baLathI (तत्) dravyakarma-bhAvakarma-nokarmarUp (समग्रं परद्रव्यं) evI chhe jeTalI pudgaladravyanI vichitra pariNati tene, (इति आलोच्य) pUrvokta prakAre vichAr karI, (विवेच्य) shuddha gnAnasvarUpathI bhinna karI chhe. bhAvArtha Am chhe keshuddha svarUp upAdey chhe, anya samasta paradravya hey chhe. 16-178.

(mandAkrAntA)
रागादीनामुदयमदयं दारयत्कारणानां
कार्यं बन्धं विविधमधुना सद्य एव प्रणुद्य
ज्ञानज्योतिः क्षपिततिमिरं साधु सन्नद्धमेतत
तद्वद्यद्वत्प्रसरमपरः कोऽपि नास्यावृणोति ।।१७-१७९।।

khanDAnvay sahit artha‘‘एतत् ज्ञानज्योतिः तद्वत् सन्नद्धम्’’ (एतत ज्ञानज्योतिः) A gnAnajyoti arthAt svAnubhavagochar shuddha chaitanyavastu (तद्वत् सन्नद्धम्) potAnA baL-parAkram sAthe evI pragaT thaI ke ‘‘यद्वत् अस्य प्रसरम् अपरः कः अपि न आवृणोति’’ (यद्वत्) jethI (अस्य प्रसरम्) shuddha gnAnanA lok-alokasambandhI sakaL gneyane jANavAnA prasArane (अपरः कः अपि) anya koI bIjun dravya (न आवृणोति) rokI shakatun nathI. bhAvArtha Am chhe kejIvano svabhAv kevaLagnAn- kevaLadarshan chhe, te gnAnAvaraNAdi karmabandh dvArA AchchhAdit chhe; evun AvaraN shuddha pariNAmathI maTe chhe, vastusvarUp pragaT thAy chhe. Avun shuddha svarUp jIvane upAdey chhe. kevI chhe gnAnajyoti? ‘‘क्षपिततिमिरं’’ (क्षपित) vinAsh karyAn chhe (तिमिरं) gnAnAvaraN-darshanAvaraNakarma jeNe, evI chhe. vaLI kevI chhe? ‘‘साधु’’ sarva upadravothI rahit chhe. vaLI kevI chhe? ‘‘कारणानां रागादीनाम् उदयं दारयत्’’ (कारणानां) karmabandhanAn kAraN evA je (रागादीनाम्) rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNAm, temanA (उदयं) pragaTapaNAne

(दारयत्) mULathI ja ukhADatI thakI. kevI rIte ukhADe chhe?


Page 168 of 269
PDF/HTML Page 190 of 291
single page version

‘‘अदयं’’ nirdayapaNAnI mAphak. vaLI shun karIne evI thAy chhe? ‘‘कार्यं बन्धं अधुना सद्यः एव प्रणुद्य’’ (कार्यं) rAgAdi ashuddha pariNAmo hotAn thAy chhe evA, (बन्धं) dhArApravAharUp thanArA pudgalakarmanA bandhane (सद्यः एव) je kALe rAgAdi maTyA te ja kALe (प्रणुद्य) maTADIne. kevo chhe bandh? ‘‘विविधम्’’ gnAnAvaraN, darshanAvaraN ityAdi asankhyAt lokamAtra chhe. koI vitarka karashe ke Avun to dravyarUp vidyamAn ja hatun. samAdhAn Am chhe ke (अधुना) dravyarUp joke vidyamAn ja hatun topaN pragaTarUp, bandhane dUr karatAn thayun. 17-179.

❖❖❖


Page 169 of 269
PDF/HTML Page 191 of 291
single page version

9
mokSha adhikAr
(shikhariNI)
द्विधाकृत्य प्रज्ञाक्रकचदलनाद्बन्धपुरुषौ
नयन्मोक्षं साक्षात्पुरुषमुपलम्भैकनियतम्
इदानीमुन्मज्जत्सहजपरमानन्दसरसं
परं पूर्णं ज्ञानं कृतसकलकृत्यं विजयते
।।१-१८०।।

khanDAnvay sahit artha‘‘इदानीं पूर्णं ज्ञानं विजयते’’ (इदानीम्) ahInthI sharU karIne (पूर्णं ज्ञानं) shuddha gnAn arthAt samasta AvaraNano vinAsh thatAn thAy chhe je shuddha vastuno prakAsh te (विजयते) AgAmI anant kAL paryant te ja rUpe rahe chhe, anyathA thato nathI. kevun chhe shuddha gnAn? ‘‘कृतसकलकृत्यं’’ (कृत) karyo chhe (सकलकृत्यं) karavAyogya samasta karmano vinAsh jeNe, evun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘उन्मज्जत्सहजपरमानन्दसरसं’’ (उन्मज्जत्) anAdi kALathI gayun hatun te pragaT thayun chhe evun je (सहजपरमानन्द) dravyanA svabhAvarUpe pariNamatun anAkulatvalakShaN atIndriy sukh, tenAthI (सरसं) sanyukta chhe. bhAvArtha Am chhe ke mokShanun phaL atIndriy sukh chhe. shun karatun thakun gnAn pragaT thAy chhe? ‘‘पुरुषम् साक्षात् मोक्षं नयत्’’ (पुरुषम्) jIvadravyane (साक्षात् मोक्षं) sakaL karmano vinAsh thatAn shuddhatva-avasthAnA pragaTapaNArUp (नयत्) pariNamAvatun thakun. bhAvArtha Am chhe ke ahInthI Arambh karIne sakaLakarmakShayalakShaN mokShanA svarUpanun nirUpaN karavAmAn Ave chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘परं’’ utkRuShTa chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘उपलम्भैकनियतम्’’ ek nishchayasvabhAvane prApta chhe. shun karato thako AtmA mukta thAy chhe? ‘‘बन्धपुरुषौ द्विधाकृत्य’’ (बन्ध) dravyakarma-


Page 170 of 269
PDF/HTML Page 192 of 291
single page version

bhAvakarma-nokarmarUp upAdhi ane (पुरुषौ) shuddha jIvadravya temanI, (द्विधाकृत्य) ‘sarva bandh hey, shuddha jIv upAdey’ evA bhedagnAnarUp pratIti upajAvIne. AvI pratIti je rIte Upaje chhe te kahe chhe‘‘प्रज्ञाक्रकचदलनात्’’ (प्रज्ञा) shuddhagnAnamAtra jIvadravya, ashuddha rAgAdi upAdhi bandhevI bhedagnAnarUpI buddhi, evun je (क्रकच) karavat, tenA dvArA (दलनात्) nirantar anubhavano abhyAs karavAthI. bhAvArtha Am chhe ke jem karavatane vAramvAr chalAvatAn pudgalavastu kAShTha ityAdinA be khanD thaI jAy chhe, tem bhedagnAn vaDe jIv-pudgalane vAramvAr bhinna bhinna anubhavatAn bhinna bhinna thaI jAy chhe; tethI bhedagnAn upAdey chhe. 1-180.

(sragdharA)
प्रज्ञाछेत्री शितेयं कथमपि निपुणैः पातिता सावधानैः
सूक्ष्मेऽन्तःसन्धिबन्धे निपतति रभसादात्मकर्मोभयस्य
आत्मानं मग्नमंतःस्थिरविशदलसद्धाम्नि चैतन्यपूरे
बन्धं चाज्ञानभावे नियमितमभितः कुर्वती भिन्नभिन्नौ
।।२-१८१।।

khanDAnvay sahit arthabhAvArtha Am chhe kejIvadravya tathA karmaparyAyarUp pariNat pudgaladravyano pinD, te banneno ekabandhaparyAyarUp sambandh anAdi kALathI chAlyo Avyo chhe; tyAn evo sambandh jyAre chhUTI jAy, jIvadravya potAnA shuddha svarUpe pariNameanant chatuShTayarUp pariName, tathA pudgaladravya gnAnAvaraNAdi karmaparyAyane chhoDejIvanA pradeshothI sarvathA abandharUp thaI sambandh chhUTI jAy, jIv-pudgal banne bhinna bhinna thaI jAy, tenun nAm mokSha kahevAy chhe. te bhinna bhinna thavAnun kAraN Avun ke moh-rAg-dveSh ityAdi vibhAvarUp ashuddha pariNatinA maTavAthI jIvane shuddhatvarUp pariNaman. tenun vivaraN Am chhe ke shuddhatvapariNaman sarvathA sakaL karmono kShay karavAnun kAraN chhe. evun shuddhatvapariNaman sarvathA dravyanA pariNamanarUp chhe, nirvikalparUp chhe, tethI vachan dvArA kahevAnun samarthapaNun nathI. tethI evA rUpe kahevAy chhe ke jIvane shuddha svarUpanA anubhavarUp pariNamAve chhe gnAnaguN, te mokShanun kAraN chhe. tenun


Page 171 of 269
PDF/HTML Page 193 of 291
single page version

samAdhAn Am chhe ke shuddha svarUpanA anubhavarUp chhe je gnAn te, jIvanA shuddhatvapariNamanathI sarvathA sahit chhe. jene shuddhatvapariNaman hoy chhe te jIvane shuddha svarUpano anubhav avashya hoy chhe, sandeh nathI, anyathA sarvathA prakAre anubhav hoto nathI; tethI shuddha svarUpano anubhav mokShanun kAraN chhe. ahIn anek prakAranA mithyAdraShTi jIvo nAnA prakAranA vikalpo kare chhe, tethI temanun samAdhAn kare chhe. koI kahe chhe ke jIvanun svarUp ane bandhanun svarUp jANI levun te mokShamArga chhe. koI kahe chhe ke bandhanun svarUp jANIne evun chintavan karavun ke ‘bandh kyAre chhUTashe, kaI rIte chhUTashe’ evI chintA mokShanun kAraN chhe. Avun kahe chhe je jIvo te jUThA chhemithyAdraShTi chhe. mokShanun kAraN jevun chhe tevun kahe chhe‘‘इयं प्रज्ञाच्छेत्री आत्मकर्मोभयस्य अन्तःसन्धिबन्धे निपतति’’ (इयं) vastusvarUpe pragaT chhe je (प्रज्ञा) pragnA arthAt AtmAnA shuddhasvarUp-anubhavasamarthapaNe pariNamelo jIvano gnAnaguN, te ja chhe (छेत्री) chhINI. bhAvArtha Am chhe ke sAmAnyapaNe je koI vastune chhedIne be karavAmAn Ave chhe te chhINI vaDe chhedavAmAn Ave chhe. ahIn paN jIv-karmane chhedIne be karavAnAn chhe, temane be-rUpe chhedavAne mATe svarUp-anubhavasamartha gnAnarUp chhINI chhe; anya to bIjun kAraN thayun nathI, thashe nahIn. AvI pragnAchhINI je rIte chhedIne be kare chhe te rIt kahe chhe(आत्मकर्मोभयस्य) AtmA-chetanAmAtra dravya, karma- pudgalano pinD athavA moh-rAg-dveSharUp ashuddha pariNati,evI chhe be vastuo, temano (अन्तःसन्धि) antasandhivALojoke ekakShetrAvagAharUp chhe, bandhaparyAyarUp chhe, ashuddhatva-vikArarUp pariNamel chhe topaN paraspar sandhi chhe, nisandhi thayel nathI, be dravyonun ek dravyarUp thayun nathI, evo chhe je(बन्धे) bandh arthAt gnAnachhINI pesavAnun sthAn, temAn (निपतति) gnAnachhINI pese chhe, peThI thakI chhedIne bhinna bhinna kare chhe. kevI chhe pragnAchhINI? ‘‘शिता’’ gnAnAvaraNIy karmano kShayopasham thatAn, mithyAtvakarmano nAsh thatAn, shuddha chaitanyasvarUpamAn pesavAne atyant samartha chhe. bhAvArtha Am chhe kejevI rIte joke UnchA loDhAnI chhINI ati tIkShNa hoy chhe topaN sandhi vichArIne devAthI (mAravAthI) chhedIne be kare chhe; tevI rIte, joke samyagdraShTi jIvanun gnAn atyant tIkShNa chhe topaN jIv-karmanI chhe je andaramAn sandhi, temAn pravesh karatAn pratham to buddhigochar chhedIne be kare chhe, pachhI sakaL


Page 172 of 269
PDF/HTML Page 194 of 291
single page version

karmano kShay thavAthI sAkShAt chhedIne bhinna bhinna kare chhe. kevo chhe jIv-karmano antasandhibandh? ‘‘सूक्ष्मे’’ ghaNI ja durlakShya sandhirUp chhe. tenun vivaraN Am chheje dravyakarma chhe gnAnAvaraNAdi pudgalano pinD, te joke ekakShetrAvagAharUp chhe topaN tenI to jIvathI bhinnapaNAnI pratIti, vichAr karatAn Upaje chhe; kAraN ke dravyakarma pudgalapinDarUp chhe; joke ekakShetrAvagAharUp chhe topaN bhinna bhinna pradesh chhe, achetan chhe, bandhAy chhe, chhUTe chheAm vichAratAn bhinnapaNAnI pratIti Upaje chhe. nokarma chhe je sharIr-man-vachan tenAthI paN te prakAre, vichAr karatAn bhed-pratIti Upaje chhe. bhAvakarma je moh-rAg-dveSharUpashuddhachetanArUp pariNAm, te ashuddha pariNAm vartamAnamAn jIvanI sAthe ekapariNamanarUp chhe, tathA ashuddha pariNAmanI sAthe vartamAnamAn jIv vyApya-vyApakarUp pariName chhe, tethI te pariNAmonA jIvathI bhinnapaNAno anubhav kaThaN chhe, topaN sUkShma sandhino bhed pADatAn bhinna pratIti thAy chhe. teno vichAr Am chhe ke jevI rIte sphaTikamaNi svarUpathI svachchhatAmAtra vastu chhe, rAtI-pILI-kALI purIno (AshrayarUp vastuno) sanyog pAmavAthI rAto-pILo-kALo e-rUpe sphaTikamaNi jhaLake chhe; vartamAnamAn svarUpano vichAr karatAn svachchhatAmAtra bhUmikA sphaTikamaNi vastu chhe; temAn rAtA- pILA-kALApaNun parasanyoganI upAdhi chhe, sphaTikamaNino svabhAvaguN nathI; tevI ja rIte jIvadravyano svachchha chetanAmAtra svabhAv chhe; anAdi santAnarUp mohakarmanA udayathI moh-rAg-dveSharUpranjit ashuddha chetanArUpepariName chhe, topaN vartamAnamAn svarUpano vichAr karatAn chetanAbhUmimAtra to jIvavastu chhe; temAn moh- rAg-dveSharUp ranjitapaNun karmanA udayanI upAdhi chhe, vastuno svabhAvaguN nathI. A rIte vichAratAn bhedabhinna pratIti Upaje chhe, je anubhavagochar chhe. koI prashna kare chhe ke keTalA kALamAn pragnAchhINI paDe chhebhinna bhinna kare chhe? uttar Am chhe‘‘रभसात्’’ ati sUkShma kALamAnek samayamAn paDe chhe, te ja kALe bhinna bhinna kare chhe. kevI chhe pragnAchhINI? ‘‘निपुणैः कथमपि पातिता’’ (निपुणैः) AtmAnubhavamAn pravIN chhe je samyagdraShTi jIvo temanA vaDe (कथम् अपि) sansAramAn nikaTapaNArUp kALalabdhi prApta thavAthI (पातिता) svarUpamAn pesADavAthI pese chhe. bhAvArtha Am chhe ke bhedavignAn buddhipUrvak vikalparUp chhe, grAhya-grAhakarUp chhe,


Page 173 of 269
PDF/HTML Page 195 of 291
single page version

shuddhasvarUpanI jem nirvikalpa nathI; tethI upAyarUp chhe. kevA chhe samyagdraShTi jIvo? ‘‘सावधानैः’’ jIvanun svarUp ane karmanun svarUp, temanA bhinna bhinna vichAramAn jAgarUk chhe, pramAdI nathI. kevI chhe pragnAchhINI? ‘‘अभितः भिन्नभिन्नौ कुर्वती’’ (अभितः) sarvathA prakAre (भिन्नभिन्नौ कुर्वती) jIvane ane karmane judAn judAn kare chhe. je rIte bhinna bhinna kare chhe te rIt kahe chhe‘‘चैतन्यपूरे आत्मानं मग्नं कुर्वती अज्ञानभावे बन्धं नियमितं कुर्वती’’ (चैतन्य) svaparasvarUpagrAhak evo je prakAshaguN tenA (पूरे) trikALagochar pravAhamAn (आत्मानं) jIvadravyane (मग्नं कुर्वती) ekavasturUp em sAdhe chhe; bhAvArtha Am chhe ke shuddhachetanAmAtra jIvanun svarUp chhe em anubhavagochar thAy chhe; (अज्ञानभावे) rAgAdipaNAmAn (नियमितं बन्धं कुर्वती) niyamathI bandhano svabhAv chheem sAdhe chhe. bhAvArtha Am chhe ke rAgAdi ashuddhapaNun karmabandhanI upAdhi chhe, jIvanun svarUp nathI evun anubhavagochar thAy chhe. kevun chhe chaitanyapUr? ‘‘अन्तःस्थिरविशदलसद्धाम्नि’’ (अन्तः) sarva asankhyAt pradeshomAn ekasvarUp, (स्थिर) sarva kALe shAshvat, (विशद) sarva kALe shuddhatvarUp ane (लसत्) sarva kALe pratyakSha evo chhe (धाम्नि) kevaLagnAn-kevaLadarshan-tejapunj jeno, evun chhe. 2-181.

(shArdUlavikrIDit)

भित्त्वा सर्वमपि स्वलक्षणबलाद्भेत्तुं हि यच्छक्यते चिन्मुद्राङ्कितनिर्विभागमहिमा शुद्धश्चिदेवास्म्यहम् भिद्यन्ते यदि कारकाणि यदि वा धर्मा गुणा वा यदि भिद्यन्तां न भिदास्ति काचन विभौ भावे विशुद्धे चिति ।।३-१८२।।

khanDAnvay sahit arthabhAvArtha Am chhe ke jene shuddhasvarUpano anubhav hoy chhe te jIv AvA pariNAmasanskAravALo hoy chhe. ‘‘अहम् शुद्धः चित् अस्मि एव’’ (अहम्) hun (शुद्धः चित् अस्मि) shuddha chaitanyamAtra chhun, (एव) nishchayathI evo ja chhun. ‘‘चिन्मुद्राङ्कितनिर्विभागमहिमा’’ (चिन्मुद्रा) chetanAguN vaDe (अङ्कित) chihnit karI dIdhelI evI chhe (निर्विभाग) bhedathI rahit (महिमा) moTap jenI, evo chhun.


Page 174 of 269
PDF/HTML Page 196 of 291
single page version

Avo anubhav je rIte thAy chhe te rIt kahe chhe‘‘सर्वम् अपि भित्त्वा’’ (सर्वम्) jeTalI karmanA udayanI upAdhi chhe te badhAnun(भित्त्वा) anAdi kALathI potArUp jANIne anubhavato hato tene paradravya jANInesvAmitva chhoDI dIdhun. kevun chhe paradravya? ‘‘यत् तु भेत्तुम् शक्यते’’ (यत् तु) je karmarUp paradravya-vastu (भेत्तुं शक्यते) jIvathI bhinna karAvAne shakya chhe eTale ke dUr karI shakAy chhe. shAthI? ‘‘स्वलक्षणबलात्’’ (स्वलक्षण) jIvanun lakShaN chetan, karmanun lakShaN achetanevo je bhed tenI (बलात्) sahAyathI. kevo chhun hun? ‘‘यदि कारकाणि वा धर्माः वा गुणाः भिद्यन्ते भिद्यन्तां चिति भावे काचन भिदा न’’ (यदि) jo (कारकाणि) AtmA, AtmAne, AtmA vaDe, AtmAmAnevA bhed (वा) athavA (धर्माः) utpAd-vyay- dhrauvyarUp, dravya-guN-paryAyarUp bhedabuddhi athavA (गुणाः) gnAnaguN, darshanaguN, sukhaguN ityAdi anant guNarUp bhedabuddhi (भिद्यन्ते)AvA bhed vachan dvArA upajAvyA thakA Upaje chhe (तदा भिद्यन्तां) to vachanamAtra bhed ho; parantu (चिति भावे) chaitanyasattAmAn to (काचन भिदा न) koI bhed nathI, nirvikalpamAtra chaitanya vastunun sattva chhe. kevo chhe chaitanyabhAv? ‘‘विभौ’’ potAnA svarUpamAn vyApanashIl chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘विशुद्धे’’ sarva karmanI upAdhithI rahit chhe. 3-182.

(shArdUlavikrIDit)
अद्वैतापि हि चेतना जगति चेद् द्रग्ज्ञप्तिरूपं त्यजेत
तत्सामान्यविशेषरूपविरहात्साऽस्तित्वमेव त्यजेत
तत्त्यागे जडता चितोऽपि भवति व्याप्यो विना व्यापका-
दात्मा चान्तमुपैति तेन नियतं
द्रग्ज्ञप्तिरूपास्तु चित।।४-१८३।।

khanDAnvay sahit artha‘‘तेन चित् नियतं द्रग्ज्ञप्तिरूपा अस्तु’’ (तेन) te kAraNathI (चित्) chetanAmAtra sattA (नियतं) avashya (द्रग्ज्ञप्तिरूपा अस्तु) darshan evun nAm, gnAn evun nAm, evAn be nAmsangnA dvArA upadiShTa ho. bhAvArtha Am chhe ke ek sattvarUp chetanA, tenAn nAm be ek to darshan evun nAm, bIjun gnAn evun nAm. evA bhed hoy chhe to ho, viruddha to kAI nathI. evA arthane


Page 175 of 269
PDF/HTML Page 197 of 291
single page version

draDh kare chhe‘‘चेत् जगति चेतना अद्वैता अपि ततद्रग्ज्ञप्तिरूपं त्यजेत् सा अस्तित्वम् एव त्यजेत्’’ (चेत्) jo em chhe ke (जगति) trailokyavartI jIvomAn pragaT chhe evI (चेतना) svaparagrAhak shakti, [kevI chhe?] (अद्वैता अपि) ek-prakAsharUp chhe tathApi (द्रग्ज्ञप्तिरूपं त्यजेत्) darshanarUp chetanA, gnAnarUp chetanAevAn be nAmone chhoDe, to temAn traN doSh Upaje. pratham doSh Avo‘‘सा अस्तित्वम् एव त्यजेत्’’ (सा) te chetanA (अस्तित्वम् एव त्यजेत्) potAnA sattvane avashya chhoDe. bhAvArtha Am chhe ke chetanA sattva nathI evo bhAv prApta thAy. shA kAraNathI? ‘‘सामान्यविशेषरूपविरहात (सामान्य) sattAmAtra ane (विशेष) paryAyarUp, temanA (विरहात्) rahitapaNAnA kAraNe. bhAvArtha Am chhe ke jem samasta jIvAdi vastu sattvarUp chhe, te ja sattva paryAyarUp chhe, tem chetanA anAdinidhan sattAsvarUp vastumAtra nirvikalpa chhe tethI chetanAnun darshan evun nAm kahevAy chhe; jethI samasta gney vastune grahaN kare chhe, je te gneyAkArarUpe pariName chhegneyAkArarUp pariNaman chetanAno paryAy chhe te- rUpe pariName chhetethI chetanAnun gnAn evun nAm chhe. AvI be avasthAone chhoDe to chetanA vastu nathI evI pratIti Upaje. ahIn koI AshankA karashe ke chetanA na rahe to nahIn raho, jIvadravya to vidyamAn chhe? uttar Am chhe ke chetanAmAtra dvArA jIvadravya sAdhyun chhe, tethI te chetanA siddha thayA vinA jIvadravya paN siddha thashe nahi; athavA jo siddha thashe to te pudgaladravyanI mAphak achetan siddha thashe, chetan siddha nahi thAy. e ja artha kahe chhe bIjo doSh Avo ‘‘तत्त्यागे चितः अपि जडता भवति’’ (तत्त्यागे) chetanAno abhAv thatAn (चितः अपि) jIvadravyane paN (जडता भवति) pudgaladravyanI mAphak jaDapaNun Ave arthAt jIvadravya paN achetan chhe evI pratIti Upaje. ‘‘च’’ trIjo doSh Avo ke‘‘व्यापकात विना व्याप्यः आत्मा अन्तम् उपैति’’ (व्यापकात् विना) chetanAguNano abhAv thatAn (व्याप्यः आत्मा) chetanAguNamAtra chhe je jIvadravya te (अन्तम् उपैति) nAshane pAme arthAt mULathI jIvadravya nathI evI pratIti paN Upaje.AvA traN doSh moTA doSh chhe. AvA doShothI je koI bhay pAme chhe teNe em mAnavun joIe ke chetanA darshan-gnAn evAn be nAmesangnAe birAjamAn chhe. Avo anubhav samyaktva chhe. 4-183.


Page 176 of 269
PDF/HTML Page 198 of 291
single page version

(indravajrA)
एकश्चितश्चिन्मय एव भावो
भावाः परे ये किल ते परेषाम्
ग्राह्यस्ततश्चिन्मय एव भावो
भावाः परे सर्वत एव हेयाः
।।५-१८४।।

khanDAnvay sahit artha‘‘चितः चिन्मयः भावः एव’’ (चितः) jIvadravyano (चिन्मयः) chetanAmAtra evo (भावः) svabhAv chhe, (एव) nishchayathI em ja chhe, anyathA nathI. kevo chhe chetanAmAtra bhAv? ‘‘एकः’’ nirvikalpa chhe, nirbhed chhe, sarvathA shuddha chhe. ‘‘किल ये परे भावाः ते परेषाम्’’ (किल) nishchayathI (ये परे भावाः) shuddha chaitanyasvarUp sAthe aNamaLatA chhe je dravyakarma-bhAvakarma-nokarmasambandhI pariNAmo (ते परेषाम्) samasta pudgalakarmanA chhe, jIvanA nathI. ‘‘ततः चिन्मयः भावः ग्राह्यः एव, परे भावाः सर्वतः हेयाः एव’’ (ततः) te kAraNathI (चिन्मयः भावः) shuddha chetanAmAtra chhe je svabhAv te (ग्राह्यः एव) jIvanun svarUp chhe evo anubhav karavA yogya chhe; (परे भावाः) AnI sAthe aNamaLatA chhe je dravyakarma-bhAvakarma-nokarmasvabhAv te (सर्वतः हेयाः एव) sarvathA prakAre jIvanun svarUp nathI evo anubhav karavA yogya chhe. Avo anubhav samyaktva chhe; samyaktvaguN mokShanun kAraN chhe. 5-184.

(shArdUlavikrIDit)
सिद्धान्तोऽयमुदात्तचित्तचरितैर्मोक्षार्थिभिः सेव्यतां
शुद्धं चिन्मयमेकमेव परमं ज्योतिः सदैवास्म्यहम्
एते ये तु समुल्लसन्ति विविधा भावाः पृथग्लक्षणा-
स्तेऽहं नास्मि यतोऽत्र ते मम परद्रव्यं समग्रा अपि
।।६-१८५।।

khanDAnvay sahit artha‘‘मोक्षार्थिभिः अयं सिद्धान्तः सेव्यतां’’ (मोक्षार्थिभिः) mokShArthIo arthAt sakaL karmano kShay thatAn thAy chhe atIndriy sukh, tene upAdeyarUp anubhave chhe evA chhe je koI jIv teo, (अयं सिद्धान्तः) A


Page 177 of 269
PDF/HTML Page 199 of 291
single page version

paramArthano arthAt jevun kahIshun vastunun svarUp teno (सेव्यतां) nirantar anubhav karo. kevA chhe mokShArthI jIv? ‘‘उदात्तचित्तचरितैः’’ (उदात्त) sansAr-sharIr-bhogathI rahit chhe (चित्तचरितैः) manano abhiprAy jemano, evA chhe. kevo chhe te paramArtha? ‘‘अहम् शुद्धं चिन्मयम् ज्योतिः सदा एव अस्मि’’ (अहम्) svasamvedanapratyakSha chhun je hun jIvadravya te (शुद्धं चिन्मयम् ज्योतिः) shuddha gnAnasvarUp prakAsh (सदा) sarva kAL (एव) nishchayathI (अस्मि) chhun ‘‘तु ये एते विविधाः भावाः ते अहं न अस्मि’’ (तु) ek visheSh chhe(ये एते विविधाः भावाः) shuddha chaitanyasvarUp sAthe aNamaLatA chhe je rAgAdi ashuddha bhAv, sharIr Adi, sukhadukh Adi nAnA prakAranA ashuddha paryAyo, (ते अहं न अस्मि) te badhAn jIvadravyasvarUp nathI. kevA chhe ashuddha bhAv? ‘‘पृथग्लक्षणाः’’ mArA shuddha chaitanyasvarUp sAthe maLatA nathI. shA kAraNathI? ‘‘यतः अत्र ते समग्राः अपि मम परद्रव्यं’’ (यतः) kAraN ke (अत्र) nijasvarUpane anubhavatAn, (ते समग्राः अपि) jeTalA chhe rAgAdi ashuddha vibhAvaparyAyo te (मम परद्रव्यं) mane paradravyarUp chhe, kem ke shuddha chaitanyalakShaN sAthe maLatA nathI; tethI samasta vibhAvapariNAm hey chhe. 6-185.

(anuShTup)
परद्रव्यग्रहं कुर्वन् बध्येतैवापराधवान्
बध्येतानपराधो न स्वद्रव्ये संवृतो यतिः ।।७-१८६।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अपराधवान् बध्येत एव’’ (अपराधवान्) shuddha chidrUp- anubhavasvarUpathI bhraShTa chhe je jIv te (बध्येत) gnAnAvaraNAdi karmo vaDe bandhAy chhe. kevo chhe? ‘‘परद्रव्यग्रहं कुर्वन्’’ (परद्रव्य) sharIr, man, vachan, rAgAdi ashuddha pariNAm, temanA (ग्रहं) AtmabuddhirUp svAmitvane (कुर्वन्) karato thako. ‘‘अनपराधः मुनिः न बध्येत’’ (अनपराधः) karmanA udayanA bhAvane AtmAno jANIne anubhavato nathI evo chhe je (मुनिः) paradravyathI virakta samyagdraShTi jIv te (न बध्येत) gnAnAvaraNAdi karmapinD vaDe bandhAto nathI. bhAvArtha Am chhe ke jem koI chor paradravya chore chhe, gunegAr thAy chhe, gunegAr thavAthI bandhAy chhe; tem mithyAdraShTi jIv paradravyarUp chhe je dravyakarma- bhAvakarma-nokarma, temane potArUp jANI anubhave chhe, shuddhasvarUpathI bhraShTa chhe, paramArtha buddhie vichAratAn gunegAr chhe, gnAnAvaraNAdi karmano bandh kare chhe. samyagdraShTi jIv


Page 178 of 269
PDF/HTML Page 200 of 291
single page version

evA bhAvathI rahit chhe. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘स्वद्रव्ये संवृतः’’ potAnA AtmadravyamAn samvararUp chhe arthAt AtmAmAn magna chhe. 7-186.

(mAlinI)
अनवरतमनन्तैर्बध्यते सापराधः
स्पृशति निरपराधो बन्धनं नैव जातु
नियतमयमशुद्धं स्वं भजन्सापराधो
भवति निरपराधः साधु शुद्धात्मसेवी
।।८-१८७।।

khanDAnvay sahit artha‘‘सापराधः अनवरतम् अनन्तैः बध्यते’’ (सापराधः) paradravyarUp chhe pudgalakarma, tene potArUp jANe chhe evo mithyAdraShTi jIv (अनवरतम्) akhanDadhArApravAharUpe (अनन्तैः) gaNanAthI atIt gnAnAvaraNAdirUp bandhAy chhe pudgalavargaNA, temanA vaDe (बध्यते) bandhAy chhe. ‘‘निरपराधः जातु बन्धनं न एव स्पृशति’’ (निरपराधः) shuddhasvarUpane anubhave chhe evo samyagdraShTi jIv (जातु) koI paN kALe (बन्धनं) pUrvokta karmabandhane (न स्पृशति) sparshato nathI, (एव) nishchayathI. have sAparAdh-niraparAdhanun lakShaN kahe chhe‘‘अयम् अशुद्धं स्वं नियतम् भजन् सापराधः भवति’’ (अयम्) mithyAdraShTi jIv, (अशुद्धं) rAgAdi ashuddha pariNAmarUp pariNamyun chhe evA (स्वं) potAnA jIvadravyane (नियतम् भजन्) evun ja nirantar anubhavato thako (सापराधः भवति) aparAdh sahit hoy chhe. ‘‘साधु शुद्धात्मसेवी निरपराधः भवति’’ (साधु) jem chhe tem (शुद्धात्म) sakaL rAgAdi ashuddhapaNAthI bhinna shuddha chidrUpamAtra evA jIvadravyane (सेवी) seve chhe arthAt tenA anubhavathI birAjamAn chhe je samyagdraShTi jIv te (निरपराधः भवति) samasta aparAdhathI rahit chhe; tethI karmano bandhak thato nathI. 8-187.

अतो हताः प्रमादिनो गताः सुखासीनतां
प्रलीनं चापलमुन्मूलितमालंबनम्
आत्मन्येवालानितं च चित्त-
मासंपूर्णविज्ञानघनोपलब्धेः
।।९-१८८।।