Page 139 of 269
PDF/HTML Page 161 of 291
single page version
ज्ञानिन् भुंक्ष्व परापराधजनितो नास्तीह बन्धस्तव ।।१८-१५०।।
khanDAnvay sahit artha — ahIn koI prashna kare chhe ke samyagdraShTi jIv pariNAmathI shuddha chhe tathApi panchendriyaviShay bhogave chhe, tyAn viShayane bhogavatAn karmano bandh chhe ke nathI? samAdhAn Am chhe ke karmano bandh nathI. ‘‘ज्ञानीन् भुंक्ष्व’’ (ज्ञानिन्) he samyagdraShTi jIv! (भुंक्ष्व) karmanA udayathI maLI chhe je bhogasAmagrI tene bhogave chhe to bhogav, ‘‘तथापि तव बन्धः नास्ति’’ (तथापि) topaN (तव) tane (बन्धः) bandh arthAt gnAnAvaraNAdi karmanun Agaman (नास्ति) nathI. kevo bandh nathI? ‘‘परापराधजनितः’’ (पर) bhogasAmagrI, tenun (अपराध) bhogavavAmAn Avavun, tenAthI (जनितः) utpanna thato. bhAvArtha Am chhe ke — samyagdraShTi jIvane viShayasAmagrI bhogavatAn bandh nathI, nirjarA chhe, kAraN ke samyagdraShTi jIv sarvathA avashya pariNAmothI shuddha chhe; evun ja vastunun svarUp chhe. pariNAmonI shuddhatA hotAn bAhya bhogasAmagrI dvArA bandh karAto nathI; evun vastunun svarUp chhe. ahIn koI AshankA kare chhe ke — samyagdraShTi jIv bhog bhogave chhe, to bhog bhogavatAn rAgarUp ashuddha pariNAm thatA hashe, tyAn te rAgapariNAm dvArA bandh thato hashe; parantu em to nathI, kAraN ke vastunun svarUp em chhe ke shuddha gnAn thatAn, bhogasAmagrIne bhogavatAn, sAmagrI dvArA ashuddharUp karAtun nathI. keTalIye bhogasAmagrI bhogavo tathApi shuddhagnAn potAnA svarUpe — shuddha gnAnasvarUpe rahe chhe; vastunun evun sahaj chhe. te kahe chhe — ‘‘ज्ञानं कदाचनापि अज्ञानं न भवेत्’’ (ज्ञानं) gnAn arthAt shuddha svabhAvarUp pariNamyun chhe Atmadravya te, (कदाचन अपि) anek prakAranI bhogasAmagrIne bhogavatAn atIt-anAgat-vartamAn kALamAn (अज्ञानं) vibhAv-ashuddha-rAgAdirUp (न भवेत्) thatun nathI. kevun chhe gnAn? ‘‘सन्ततं भवत्’’ shAshvat shuddhatvarUp jIvadravya pariNamyun chhe, mAyAjALanI mAphak kShaNavinashvar nathI. have draShTAnta dvArA vastunun
Page 140 of 269
PDF/HTML Page 162 of 291
single page version
svarUp sAdhe chhe — ‘‘हि यस्य वशतः यः याद्रक् स्वभावः तस्य ताद्रक् इह अस्ति’’ (हि) kAraN ke (यस्य) je koI vastuno (यः याद्रक् स्वभावः) je svabhAv, jevo svabhAv chhe te (वशतः) anAdinidhan chhe, (तस्य) te vastuno (ताद्रक् इह अस्ति) tevo ja chhe. jevI rIte shankhano shvet svabhAv chhe, shvet pragaT chhe, tevI rIte samyagdraShTino shuddha pariNAm hoto thako shuddha chhe. ‘‘एषः परैः कथञ्चन अपि अन्याद्रशः कर्तुं न शक्यते’’ (एषः) vastuno svabhAv (परैः) anya vastuno karyo (कथञ्चन अपि) koI paN prakAre (अन्याद्रशः) bIjArUp (कर्तुं) karAvAne (न शक्यते) samartha nathI. bhAvArtha Am chhe ke — svabhAvathI shvet shankh chhe, te shankh kALI mATI khAy chhe, pILI mATI khAy chhe, nAnA varNanI mATI khAy chhe; evI mATI khAto thako shankh te mATInA rangano thato nathI, potAnA shvet rUpe rahe chhe; vastunun evun ja sahaj chhe; tevI rIte samyagdraShTi jIv svabhAvathI rAg-dveSh-moharahit shuddhapariNAmarUp chhe, te jIv nAnA prakAranI bhogasAmagrI bhogave chhe tathApi potAnA shuddhapariNAmarUp pariName chhe, sAmagrI hotAn ashuddharUp pariNamAvAto nathI; evo vastuno svabhAv chhe. tethI samyagdraShTine karmano bandh nathI, nirjarA chhe. 18 – 150.
भुंक्षे हन्त न जातु मे यदि परं दुर्भुक्त एवासि भोः ।
ज्ञानं सन्वस बन्धमेष्यपरथा स्वस्यापराधाद्ध्रुवम् ।।१९-१५१।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ज्ञानिन् जातु कर्म कर्तुम् न उचितं’’ (ज्ञानिन्) he samyagdraShTi jIv! (जातु) koI paN prakAre, kyArey (कर्म) gnAnAvaraNAdi karmarUp pudgalapinD (कर्तुम्) bAndhavAne (न उचितं) yogya nathI. bhAvArtha Am chhe ke samyagdraShTi jIvane karmano bandh nathI. ‘‘तथापि किञ्चित् उच्यते’’ (तथापि) topaN (किञ्चित् उच्यते) k kvisheSh chhe te kahe chhe — ‘‘हन्त यदि मे परं न जातु भुंक्षे भोः दुर्भुक्तः एव असि’’ (हन्त) AkarAn vachane kahe chhe (यदि) jo evun jANIne
Page 141 of 269
PDF/HTML Page 163 of 291
single page version
bhogasAmagrI bhogave chhe ke (मे) mane (परं न जातु) karmano bandh nathI, em jANIne (भुंक्षे) panchendriyaviShay bhogave chhe to (भोः) aho jIv! (दुर्भुक्तः एव असि) evun jANIne bhogone bhogavavun bhalun nathI. kAraN ke vastusvarUp A pramANe chhe — ‘‘यदि उपभोगतः बन्धः न स्यात् तत् ते किं कामचारः अस्ति’’ (यदि) jo em chhe ke (उपभोगतः) bhogasAmagrI bhogavatAn (बन्धः न स्यात्) gnAnAvaraNAdi karmano bandh nathI (तत्) to (ते) aho samyagdraShTi jIv! tAre (कामचारः) svechchhA-AcharaN (किं अस्ति) shun chhe? arthAt em to nathI. bhAvArtha Am chhe ke — samyagdraShTi jIvane karmano bandh nathI, kAraN ke samyagdraShTi jIv rAg-dveSh-mohathI rahit chhe. te ja samyagdraShTi jIv, jo samyaktva chhUTe, mithyAtvarUp pariName to, gnAnAvaraNAdi karmabandhane avashya kare; kem ke mithyAdraShTi thato thako rAg-dveSh-moharUp pariName chhe; em kahe chhe — ‘‘ज्ञानं सन् वस’’ samyagdraShTi hoto thako jeTalo kAL pravarte teTalo kAL bandh nathI; ‘‘अपरथा स्वस्य अपराधात् बन्धम् ध्रुवम् एषि’’ (अपरथा) mithyAdraShTi thato thako (स्वस्य अपराधात्) potAnA ja doShathI rAgAdi ashuddharUp pariNamanane lIdhe (बन्धम् ध्रुवम् एषि) gnAnAvaraNAdi karmabandhane tun ja avashya kare chhe. 19 – 151.
कुर्वाणोऽपि हि कर्म तत्फलपरित्यागैकशीलो मुनिः ।।२०-१५२।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तत् मुनिः कर्मणा नो बध्यते’’ (तत्) te kAraNathI (मुनिः) shuddhasvarUp-anubhave birAjamAn samyagdraShTi jIv (कर्मणा) gnAnAvaraNAdi karmathI (नो बध्यते) bandhAto nathI. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘हि कर्म कुर्वाणः अपि’’ (हि) nishchayathI (कर्म) karmajanit viShayasAmagrI bhogarUp kriyAne (कुर्वाणः अपि) jo ke kare chhe — bhogave chhe topaN ‘‘तत्फलपरित्यागैकशीलः’’ (तत्फल)
Page 142 of 269
PDF/HTML Page 164 of 291
single page version
karmajanit sAmagrImAn Atmabuddhi jANIne ranjitapariNAmano (परित्याग) sarvathA prakAre svIkAr chhUTI gayo chhe evo chhe (एक) sukharUp (शीलः) svabhAv jeno, evo chhe. bhAvArtha Am chhe ke — samyagdraShTi jIvane vibhAvarUp mithyAtvapariNAm maTI gayA chhe, te maTavAthI anAkulatvalakShaN atIndriy sukh anubhavagochar thayun chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘ज्ञानं सन् तदपास्तरागरचनः’’ gnAnamay hotAn dUr karyo chhe rAgabhAv jemAnthI, evo chhe. tethI karmajanit chhe je chAr gatinA paryAy tathA panchendriyanA bhog te badhA AkulatAlakShaN dukharUp chhe — evo ja, samyagdraShTi jIv anubhav kare chhe; e kAraNathI jeTalo kAI sAtA-asAtArUp karmano uday, tenAthI je kAI iShTa viShayarUp athavA aniShTa viShayarUp sAmagrI te, samyagdraShTine sarva aniShTarUp chhe. tethI jem koI jIvane ashubh karmanA udaye rog, shok, dAridra Adi hoy chhe, tene jIv chhoDavAne ghaNuny kare chhe, parantu ashubh karmanA udaye chhUTatAn nathI, tethI bhogavavAn ja paDe; tem samyagdraShTi jIvane, pUrve agnAn pariNAmathI bAndhyun chhe je sAtArUp-asAtArUp karma, tenA udaye anek prakAranI viShayasAmagrI hoy chhe, tene samyagdraShTi jIv dukharUp anubhave chhe, chhoDavAne ghaNuny kare chhe, parantu jyAn sudhImAn kShapakashreNI chaDe tyAn sudhI chhUTavun ashakya chhe, tethI paravash thayo bhogave chhe, hRudayamAn atyant virakta chhe, tethI aranjit chhe. mATe bhogasAmagrI bhogavatAn karmano bandh nathI, nirjarA chhe. ahIn draShTAnta kahe chhe — ‘‘
यत् किल कर्म कर्तारं स्वफलेन बलात् योजयेत्’’ (यत्) kAraN ke Am chhe, (किल) Am ja chhe, sandeh nathI ke (कर्म) rAjAnI sevA AdithI mAnDIne jeTalI karmabhUmisambandhI kriyA, (कर्तारं) kriyAmAn ranjit thaIne – tanmay thaIne kare chhe je koI puruSh tene, (स्वफलेन) — jem rAjAnI sevA karatAn dravyanI prApti, bhUminI prApti, jem khetI karatAn annanI prApti thAy chhe tem — potAnA phaL sAthe (बलात् योजयेत्) avashya joDe chhe arthAt avashya kartApuruShano kriyAnA phaL sAthe sanyog thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke — je kriyAne karato nathI tene kriyAnA phaLanI prApti thatI nathI. tevI rIte samyagdraShTi jIvane bandh thato nathI, nirjarA thAy chhe; kAraN ke samyagdraShTi jIv bhogasAmagrI-kriyAno kartA nathI, tethI kriyAnun phaL karmabandh, te to samyagdraShTine nathI. draShTAntathI draDh kare chhe — ‘‘यत् कुर्वाणः फललिप्सुः ना एव हि कर्मणः फलं प्राप्नोति’’
Page 143 of 269
PDF/HTML Page 165 of 291
single page version
nAnA prakAranI kriyA (कुर्वाणः) karato thako (फललिप्सुः) phaLanI abhilAShA karIne kriyAne kare chhe evo (ना) koI puruSh (कर्मणः फलं) kriyAnA phaLane (प्राप्नोति) pAme chhe. bhAvArtha Am chhe — je koI puruSh kriyA kare chhe, nirabhilASh thaIne kare chhe, tene to kriyAnun phaL nathI. 20 – 152.
किन्त्वस्यापि कुतोऽपि किच्चिदपि तत्कर्मावशेनापतेत् ।
ज्ञानी किं कुरुतेऽथ किं न कुरुते कर्मेति जानाति कः ।।२१-१५३।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘येन फलं त्यक्तं स क र्म कुरुते इति वयं न प्रतीमः’’ (येन) je samyagdraShTi jIve (फलं त्यक्तं) karmanA udayathI chhe je bhogasAmagrI teno (फलं) abhilASh (त्यक्तं) sarvathA mamatva chhoDel chhe (सः) te samyagdraShTi jIv (कर्म कुरुते) gnAnAvaraNAdi karmane kare chhe (इति वयं न प्रतीमः) evI to ame pratIti karatA nathI. bhAvArtha Am chhe ke — je karmanA uday pratye udAsIn chhe tene karmano bandh nathI, nirjarA chhe. ‘‘किन्तु’’ k kvisheSh — ‘‘अस्य अपि’’ A samyagdraShTine paN ‘‘अवशेन कुतः अपि किञ्चित् अपि कर्म आपतेत्’’ (अवशेन) abhilASh karyA vinA ja, balAtkAre ja (कुतः अपि किञ्चित् अपि कर्म) pUrve bAndhyun hatun je gnAnAvaraNAdi karma, tenA udayathI thaI chhe je panchendriyaviShay bhogakriyA, te (आपतेत्) prApta thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke — jem koIne rog, shok, dAridra vAnchhA vinA ja hoy chhe, tem samyagdraShTi jIvane je koI kriyA hoy chhe te vAnchhA vinA ja hoy chhe. ‘‘तस्मिन् आपतिते’’ anichchhak chhe samyagdraShTi puruSh, tene balAtkAre hoy chhe bhogakriyA, te hotAn ‘‘ज्ञानी किं कुरुते’’ (ज्ञानी) samyagdraShTi jIv (किं कुरुते) anichchhak thaI karmanA udaye kriyA kare chhe to shun kriyAno kartA thayo? ‘‘अथ न कुरुते’’ sarvathA kriyAno kartA samyagdraShTi jIv nathI. kono kartA nathI? ‘‘कर्म इति’’ bhogakriyAno. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘जानाति कः’’ gnAyak-
Page 144 of 269
PDF/HTML Page 166 of 291
single page version
svarUpamAtra chhe. tathA kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘अकम्पपरमज्ञानस्वभावे स्थितः’’ nishchaL param gnAnasvabhAvamAn sthit chhe. 21 – 153.
जानन्तः स्वमवध्यबोधवपुषं बोधाच्चयवन्ते न हि ।।२२-१५४।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सम्यग्द्रष्टयः एव इदं साहसम् कर्तुं क्षमन्ते’’ (सम्यग्द्रष्टयः) samyagdraShTi arthAt svabhAvaguNarUp pariNamyo chhe je jIvarAshi te (एव) nishchayathI (इदं साहसम्) Avun sAhas arthAt dhIrapaNun (कर्तुं) karavAne (क्षमन्ते) samartha hoy chhe. kevun chhe sAhas? ‘‘परं’’ sarvathI utkRuShTa chhe. kyun sAhas? ‘‘यत् वज्रे पतति अपि अमी बोधात् न हि च्यवन्ते’’ (यत्) je sAhas evun chhe ke (वज्रे पतति अपि) mahAn vajra paDavA chhatAn paN (अमी) samyagdraShTi jIvarAshi (बोधात्) shuddhasvarUpanA anubhavathI (न हि च्यवन्ते) sahaj guNathI skhalit thato nathI. bhAvArtha Am chhe ke — koI agnAnI em mAnashe ke samyagdraShTi jIvane sAtAkarmanA udaye anek prakAranI iShTa bhogasAmagrI hoy chhe, asAtAkarmanA udaye anek prakAranI rog, shok, dAridra, parIShah, upasarga ityAdi aniShTa sAmagrI hoy chhe, tene bhogavatAn shuddhasvarUp-anubhavathI chUkato hashe. tenun samAdhAn Am chhe ke anubhavathI chUkato nathI, jevo anubhav chhe tevo ja rahe chhe; vastunun evun ja svarUp chhe. kevun chhe vajra?
chalAyamAn evo je (त्रैलोक्य) sarva sansArI jIvarAshi, teNe (मुक्त) chhoDI dIdhI chhe (अध्वनि) potapotAnI kriyA jenA paDavAthI, evun chhe vajra. bhAvArtha Am chhe ke — evA chhe upasarga, parIShah ke je hotAn mithyAdraShTine gnAnanI sUdh rahetI nathI. kevA chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘स्वं जानन्तः’’ (स्वं) svane arthAt shuddha chidrUpane (जानन्तः) pratyakShapaNe anubhave chhe. kevo chhe sva? ‘‘अवध्यबोधवपुषं’’ (अवध्य) shAshvat
Page 145 of 269
PDF/HTML Page 167 of 291
single page version
je (बोध) gnAnaguN, te chhe (वपुषं) sharIr jenun, evo chhe. shun karIne (anubhave chhe)? ‘‘सर्वाम् एव शङ्कां विहाय’’ (सर्वाम् एव) sAt prakAranA (शङ्कां) bhayane (विहाय) chhoDIne. je rIte bhay chhUTe chhe te kahe chhe — ‘‘निसर्गनिर्भयतया’’ (निसर्ग) svabhAvathI (निर्भयतया) bhayarahitapaNun hovAne lIdhe. bhAvArtha Am chhe ke — samyagdraShTi jIvono nirbhay svabhAv chhe, tethI sahaj ja anek prakAranA pariShah-upasargano bhay nathI. tethI samyagdraShTi jIvane karmano bandh nathI, nirjarA chhe. kaI rIte chhe nirbhayapaNun? ‘‘स्वयं’’ evun sahaj chhe. 22 – 154.
श्चिल्लोकं स्वयमेव केवलमयं यल्लोकयत्येककः ।
निश्शंकः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२३-१५५।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सः सहजं ज्ञानं स्वयं सततं सदा विन्दति’’ (सः) samyagdraShTi jIv (सहजं) svabhAvathI ja (ज्ञानं) shuddha chaitanyavastune (विन्दति) anubhave chhe – AsvAde chhe. kaI rIte anubhave chhe? (स्वयं) potAthI potAne anubhave chhe. kyA kALe? (सततं) nirantarapaNe (सदा) atIt-anAgat-vartamAnamAn anubhave chhe. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘निःशङ्कः’’ sAt bhayathI rahit chhe. shAthI? kAraN ke ‘‘तस्य तद्भीः कुतः अस्ति’’ (तस्य) te samyagdraShTine (तद्भीः) ihalokabhay, paralokabhay (कुतः अस्ति) kyAthi hoy? arthAt nathI hoto. jevo vichAr karatAn bhay hoto nathI te kahe chhe — ‘‘तव अयं लोकः तदपरः अपरः न’’ (तव) he jIv! tAro (अयं लोकः) vidyamAn chhe je chidrUpamAtra te lok chhe, (तद्-अपरः) tenAthI anya je kAI chhe ihalok, paralok, — vivaraNa ihalok arthAt vartamAn paryAy, te viShe evI chintA ke paryAy paryant sAmagrI raheshe ke nahi rahe; paralok arthAt ahInthI marIne sArI gatimAn jaIsh ke nahi jAun evI chintA; — evo je (अपरः) ihalok paralok paryAyarUp te (न) jIvanun svarUp nathI; ‘‘यत् एषः अयं लोकः केवलं चिल्लोकं स्वयं एव लोकयति’’
Page 146 of 269
PDF/HTML Page 168 of 291
single page version
je chaitanyalok te (केवलं) nirvikalpa chhe, (चिल्लोकं स्वयं एव लोकयति) gnAnasvarUp AtmAne svayamev dekhe chhe. bhAvArtha Am chhe ke — je jIvanun svarUp gnAnamAtra te to gnAnamAtra ja chhe. kevo chhe chaitanyalok? ‘‘शाश्वतः’’ avinAshI chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘एककः’’ ek vastu chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘सकलव्यक्तः’’ (सकल) traNe kALe (व्यक्तः) pragaT chhe. kone pragaT chhe? ‘‘विविक्तात्मनः’’ (विविक्त) bhinna chhe (आत्मनः) AtmasvarUp jene evo chhe je bhedagnAnI puruSh, tene. 23 – 155.
निर्भेदोदितवेद्यवेदकबलादेकं सदानाकुलैः ।
निश्शंकः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२४-१५६।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सः स्वयं सततं सदा ज्ञानं विन्दति’’ (सः) samyagdraShTi jIv (स्वयं) potAnI meLe (सततं) nirantarapaNe (सदा) traNe kALe (ज्ञानं) gnAnane arthAt jIvanA shuddha svarUpane (विन्दति) anubhave chhe – AsvAde chhe. kevun chhe gnAn? ‘‘सहजं’’ svabhAvathI ja utpanna chhe. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘निःशंकः’’ sAt bhayathI mukta chhe. ‘‘ज्ञानिनः तद्भीः कुतः’’ (ज्ञानिनः) samyagdraShTi jIvane (तद्भीः) vedanAno bhay (कुतः) kyAthi hoy? arthAt nathI hoto; kAraN ke ‘‘सदा अनाकुलैः’’sarvadA bhedagnAne birAjamAn chhe je puruSho, te puruSho ‘‘स्वयं वेद्यते’’ svayam evo anubhav kare chhe ke ‘‘यत् अचलं ज्ञानं एषा एका एव वेदना’’ (यत्) je kAraNathI (अचलं ज्ञानं) shAshvat chhe je gnAn (एषा) e ja (एका वेदना) jIvane ek vedanA chhe (एव) nishchayathI; ‘‘अन्यागतवेदना एव न भवेत्’’ (अन्या) Ane chhoDIne je anya (आगतवेदना एव) karmanA udayathI thaI chhe sukharUp athavA dukharUp vedanA te, (न भवेत्) jIvane chhe ja nahi. gnAn kevun chhe? ‘‘एकं’’ shAshvat chhe — ekarUp chhe. shA kAraNe ekarUp chhe? ‘‘निर्भेदोदितवेद्यवेदकबलात्’’ (निर्भेदोदित) abhedapaNAthI (वेद्यवेदक) je vede chhe te ja vedAy chhe evun je
Page 147 of 269
PDF/HTML Page 169 of 291
single page version
svarUp gnAn chhe, te ekarUp chhe. je sAtA-asAtA karmanA udaye sukh-dukharUp vedanA thAy chhe te jIvanun svarUp nathI; tethI samyagdraShTi jIvane rog UpajavAno bhay hoto nathI. 24 – 156.
र्ज्ञानं सत्स्वयमेव तत्किल ततस्त्रातं किमस्यापरैः ।
निश्शंकः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२५-१५७।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सः ज्ञानं सदा विन्दति’’ (सः) samyagdraShTi jIv (ज्ञानं) gnAnane arthAt shuddha svarUpane (सदा) traNe kAL (विन्दति) anubhave chhe- AsvAde chhe. kevun chhe gnAn? ‘‘सततं’’ nirantar vartamAn chhe. vaLI kevun chhe gnAn? ‘‘स्वयं’’ anAdinidhan chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘सहजं’’ kAraN vinA dravyarUp chhe. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘निःशंकः’’ ‘koI mAro rakShak chhe ke nahIn’ evA bhayathI rahit chhe. shA kAraNathI? ‘‘ज्ञानिनः तद्भीः कुतः’’ (ज्ञानिनः) samyagdraShTi jIvane (तद्भीः) ‘mAro rakShak koI chhe ke nahIn’ evo bhay (कुतः) kyAthi hoy? arthAt nathI hoto. ‘‘अतः अस्य किञ्चन अत्राणं न भवेत्’’ (अतः) A kAraNathI (अस्य) jIvavastune (अत्राणं) arakShakapaNun (किञ्चन) paramANumAtra paN (न भवेत्) nathI. shA kAraNathI nathI? ‘‘यत् सत् तत् नाशं न उपैति’’ (यत् सत्) je koI sattAsvarUp vastu chhe (तत् नाशं न उपैति) te to vinAshane prApta thatI nathI. ‘‘इति नियतं वस्तुस्थितिः व्यक्ता’’ (इति) A kAraNathI (नियतं) avashyamev (वस्तुस्थितिः) vastunun avinashvarapaNun (व्यक्ता) pragaT chhe. ‘‘किल तत् ज्ञानं स्वयं एव सत्, ततः अस्य अपरैः किं त्रातं’’ (किल) nishchayathI (तत् ज्ञानं) Avun chhe jIvanun shuddha svarUp te (स्वयं एव सत्) sahaj ja sattAsvarUp chhe; (ततः) te kAraNathI (अस्य) jIvanA svarUpanI (अपरैः) koI dravyAntar dvArA (किं त्रातं) shI rakShA karavAmAn Ave? bhAvArtha Am chhe ke — badhA jIvone evo bhay utpanna thAy chhe ke ‘mAro rakShak koI chhe ke nahIn,’ parantu
Page 148 of 269
PDF/HTML Page 170 of 291
single page version
evo bhay samyagdraShTi jIvane hoto nathI; kAraN ke te evo anubhav kare chhe ke shuddha jIvasvarUp sahaj ja shAshvat chhe; enI koI shI rakShA kare? 25 – 157.
निश्शंङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२६-१५८।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सः ज्ञानं सदा विन्दति’’ (सः) samyagdraShTi jIv (ज्ञानं) gnAnane arthAt shuddha chaitanyavastune (सदा विन्दति) nirantar anubhave chhe – AsvAde chhe. kevun chhe gnAn? ‘‘स्वयं’’ anAdisiddha chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘सहजं’’ shuddha vastusvarUp chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘सततं’’ akhanDadhArApravAharUp chhe. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘निःशंकः’’ ‘vastune jatanathI rAkhavI, nahIn to koI chorI jashe’ evo je aguptibhay tenAthI rahit chhe. ‘‘अतः अस्य काचन अगुप्तिः एव न भवेत् ज्ञानिनः तद्भीः कुतः’’ (अतः) A kAraNathI (अस्य) shuddha jIvane (काचन अगुप्तिः) koI prakAranun aguptipaNun (न भवेत्) nathI; (ज्ञानिनः) samyagdraShTi jIvane (तद्भीः) ‘mArun kAI koI chhInavI na le’ evo aguptibhay (कुतः) kyAthi hoy? arthAt hoto nathI. shA kAraNathI? ‘‘किल वस्तुनः स्वं रूपं परमा गुप्तिः अस्ति’’ (किल) nishchayathI (वस्तुनः) je koI dravya chhe tenun (स्वं रूपं) je kAI nij lakShaN chhe te (परमा गुप्तिः अस्ति) sarvathA prakAre gupta chhe. shA kAraNathI? ‘‘यत् स्वरूपे कः अपि परः प्रवेष्टुम् न शक्तः’’ (यत्) kAraN ke (स्वरूपे) vastunA sattvamAn (कः अपि परः) koI anya dravya anya dravyamAn (प्रवेष्टुम्) sankramaN karavAne (-sancharavAne) (न शक्तः) samartha nathI. ‘‘नुः ज्ञानं स्वरूपं च’’ (नुः) Atmadravyanun (ज्ञानं स्वरूपं) gnAn svarUp chhe arthAt chaitanya svarUp chhe. (च) te ja gnAnasvarUp kevun chhe? ‘‘अकृतं’’ koIe karyun nathI, koI harI shaktun nathI. bhAvArtha Am chhe ke — badhA jIvone evo bhay hoy chhe ke ‘mArun kAI koI chorI jashe, chhInavI leshe?’ parantu Avo bhay samyagdraShTine
Page 149 of 269
PDF/HTML Page 171 of 291
single page version
hoto nathI, kAraN ke samyagdraShTi evun anubhave chhe ke ‘mArun to shuddha chaitanya svarUp chhe, tene to koI chorI shake nahIn, chhInavI shake nahIn; vastunun svarUp anAdinidhan chhe.’ 26 – 158.
ज्ञानं तत्स्वयमेव शाश्वततया नोच्छिद्यते जातुचित् ।
निश्शङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२७-१५९।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सः ज्ञानं सदा विन्दति’’ (सः) samyagdraShTi jIv (ज्ञानं) gnAnane arthAt shuddha chaitanyavastune (सदा) nirantar (विन्दति) AsvAde chhe. kevun chhe gnAn? ‘‘स्वयं’’ anAdisiddha chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘सततं’’ akhanDadhArApravAharUp chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘सहजं’ kAraN vinA sahaj ja niShpanna chhe. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘निःशंकः’’ maraNashankAnA doShathI rahit chhe. shun vichArato thako nishank chhe? ‘‘अतः तस्य मरणं किञ्चन न भवेत्, ज्ञानिनः तद्भीः कुतः’’ (अतः) A kAraNathI (तस्य) Atmadravyane (मरणं) prANaviyog (किञ्चन) sUkShmamAtra (न भवेत्) thato nathI, tethI (ज्ञानिनः) samyagdraShTine (तद्भीः) maraNano bhay (कुतः) kyAthi hoy? arthAt nathI hoto; kAraN ke ‘‘प्राणोच्छेदम् मरणं उदाहरन्ति’’ (प्राणोच्छेदम्) indriy, baL, uchchhvAs, Ayu – evA chhe je prAN, temanA vinAshane (मरणं) maraN kahevAmAn Ave chhe, (उदाहरन्ति) arihantadev em kahe chhe; ‘‘किल आत्मनः ज्ञानं प्राणाः’’ (कि ल) nishchayathI (आत्मनः) jIvadravyanA (ज्ञानं प्राणाः) shuddhagnAnamAtra arthAt shuddhachaitanyamAtra prAN chhe; ‘‘तत् जातुचित् न उच्छिद्यते’’ (तत्) shuddhagnAn (जातुचित्) koI kALe (न उच्छिद्यते) vinAsh pAmatun nathI. shA kAraNathI? ‘‘स्वयम् एव शाश्वततया’’ (स्वयम् एव) jatan vinA ja (शाश्वततया) avinashvar chhe te kAraNathI. bhAvArtha Am chhe ke — badhAy mithyAdraShTi jIvone maraNano bhay hoy chhe. samyagdraShTi jIv em anubhave chhe ke ‘mArun shuddhachaitanyamAtra svarUp chhe te to
Page 150 of 269
PDF/HTML Page 172 of 291
single page version
vinAsh pAmatun nathI, prAN naShTa thAy chhe te to mArun svarUp chhe ja nahIn, pudgalanun svarUp chhe; tethI mArun maraN thatun hoy to Darun, hun shA mATe Darun? mArun svarUp shAshvat chhe.’ 27 – 159.
यावत्तावदिदं सदैव हि भवेन्नात्र द्वितीयोदयः ।
निश्शङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२८-१६०।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सः ज्ञानं सदा विन्दति’’ (सः) samyagdraShTi jIv (ज्ञानं) gnAnane arthAt shuddha chaitanyavastune (सदा) trikAL (विन्दति) AsvAde chhe. kevun chhe gnAn? ‘‘स्वयं’’ sahajathI ja Upajyun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘सततं’’ akhanDadhArApravAharUp chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘सहजं’’ upAy vinA evI ja vastu chhe. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘निःशंकः’’ Akasmik bhayathI rahit chhe. Akasmik eTale aNachintavyun tatkAL ja aniShTanun Upajavun te. shun vichAre chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘अत्र तत् आकस्मिकम् किञ्चन न भवेत्, ज्ञानिनः तद्भीः कुतः’’ (अत्र) shuddha chaitanyavastumAn, (तत्) kahyun chhe lakShaN jenun evun (आकस्मिकम्) Akasmik arthAt kShaNamAtramAn anya vastuthI anya vastupaNun, evun (किञ्चन न भवेत्) kAI chhe ja nahIn; tethI (ज्ञानिनः) samyagdraShTi jIvane (तद्भीः) AkasmikapaNAno bhay (कुतः) kyAthi hoy? arthAt nathI hoto. shA kAraNathI? ‘‘एतत् ज्ञानं स्वतः यावत्’’ (एतत् ज्ञानं) shuddha jIvavastu (स्वतः यावत्) pote sahaj jevI chhe, jevaDI chhe ‘‘इदं तावत् सदा एव भवेत्’’ (इदं) shuddha vastumAtra (तावत्) tevI chhe, tevaDI chhe, (सदा) atIt-anAgat-vartamAn kALamAn (एव भवेत्) nishchayathI evI ja chhe. ‘‘अत्र द्वितीयोदयः न’’ (अत्र) shuddha vastumAn (द्वितीयोदयः) anerun koI svarUp (न) thatun nathI. kevun chhe gnAn? ‘‘एकं’’ samasta vikalpothI rahit chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अनाद्यनन्तम्’’ nathI Adi, nathI ant jeno evun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अचलं’’ potAnA svarUpathI vichalit thatun nathI. vaLI kevun chhe? ‘‘सिद्धं’’
Page 151 of 269
PDF/HTML Page 173 of 291
single page version
सम्यग्द्रष्टेर्यदिह सकलं घ्नन्ति लक्ष्माणि कर्म ।
पूर्वोपात्तं तदनुभवतो निश्चितं निर्जरैव ।।२९-१६१।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘यत् इह सम्यग्द्रष्टेः लक्ष्माणि सकलं कर्म घ्नन्ति’’ (यत्) je kAraNathI (इह) vidyamAn (सम्यग्द्रष्टेः) samyagdraShTi arthAt shuddhasvarUpe pariNamyo chhe je jIv, tenA (लक्ष्माणि) nishankit, nikAnkShit, nirvichikitsA, amUDhadraShTi, upagUhan, sthitikaraN, vAtsalya, prabhAvanA angarUp guNo (सकलं कर्म) gnAnAvaraNAdi ATh prakAranAn pudgaladravyanAn pariNamanane (घ्नन्ति) haNe chhe; — bhAvArtha Am chhe ke samyagdraShTi jIvanA jeTalA je koI guNo chhe te shuddhapariNamanarUp chhe, tenAthI karmanI nirjarA chhe; — ‘‘तत् तस्य अस्मिन् कर्मणः मनाक् बन्धः पुनः अपि नास्ति’’ (तत्) te kAraNathI (तस्य) samyagdraShTi jIvane (अस्मिन्) shuddha pariNAm hotAn (कर्मणः) gnAnAvaraNAdi karmono (मनाक् बन्धः) sUkShmamAtra paN bandh (पुनः अपि नास्ति) kadI paN nathI. ‘‘तत् पूर्वोपात्तं अनुभवतः निश्चितं निर्जरा एव’’ (तत्) gnAnAvaraNAdi karma — (पूर्वोपात्तं) samyaktva UpajyA pahelAn agnAn-rAgapariNAmathI bAndhyun hatun je karma — tenA udayane (अनुभवत्ः) je bhogave chhe evA samyagdraShTi jIvane (निश्चितं) nishchayathI (निर्जरा एव) gnAnAvaraNAdi karmanun gaLavun chhe. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘टङ्कोत्कीर्णस्वरसनिचितज्ञानसर्वस्वभाजः’’ (टङ्कोत्कीर्ण) shAshvat je (स्वरस) svaparagrAhakashakti, tenAthI (निचित) paripUrNa evo (ज्ञान) prakAshaguN, te ja chhe (सर्वस्व) Adi mUL jenun evun je jIvadravya, teno (भाजः) anubhav karavAmAn samartha chhe. Avo chhe samyagdraShTi jIv, tethI tene nUtan karmano bandh nathI, pUrvabaddha karmanI nirjarA chhe. 29 – 161.
Page 152 of 269
PDF/HTML Page 174 of 291
single page version
प्राग्बद्धं तु क्षयमुपनयन्निर्जरोज्जृम्भणेन ।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सम्यग्द्रष्टिः ज्ञानं भूत्वा नटति’’ (सम्यग्द्रष्टिः) samyagdraShTi arthAt shuddha svabhAvarUp thaIne pariNamelo jIv (ज्ञानं भूत्वा) shuddha gnAnasvarUp thaIne (नटति) potAnA shuddha svarUpe pariName chhe. kevun chhe shuddha gnAn? ‘‘आदिमध्यान्तमुक्तं ’’ atIt-anAgat-vartamAnakALagochar shAshvat chhe. shun karIne? ‘‘गगनाभोगरङ्गं विगाह्य’’ (गगन) jIvanun shuddha svarUp chhe (आभोगरङ्गं) akhADAnI nAchavAnI bhUmi, tene (विगाह्य) anubhavagochar karIne, evI chhe gnAnamAtra vastu. shA kAraNathI? ‘‘स्वयम् अतिरसात्’’ anAkulatvalakShaN atIndriy je sukh tene pAmavAthI. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘नवम् बन्धं रुन्धन्’’ (नवम्) dhArApravAharUp pariName chhe je gnAnAvaraNAdirUpe pudgalapinD evo je (बन्धं) bandh arthAt jIvanA pradesho sAthe ekakShetrAvagAh, tene (रुन्धन्) maTADato thako; kem ke ‘‘निजैः अष्टाभिः अङ्गैः सङ्गतः’’ (निजैः अष्टाभिः) potAnA ja nishankit, nikAnkShit ityAdi kahyA je ATh (अङ्गैः) samyaktvanA sahArAnA guN, te-paNe (सङ्गतः) bhAvarUp pariNamyo chhe, evo chhe. vaLI kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘तु प्राग्बद्धं कर्म क्षयं उपनयन्’’ (तु) bIjun kArya evun paN thAy chhe ke (प्राग्बद्धं) pUrve bAndhel chhe je gnAnAvaraNAdi (कर्म) pudgalapinD, teno (क्षयं) mULathI sattAnAsh (उपनयन्) karato thako. shA vaDe? ‘‘निर्जरोज्जृम्भणेन’’ (निर्जरा) shuddha pariNAmanA (उज्जृम्भणेन) pragaTapaNA vaDe. 30 – 162.
Page 153 of 269
PDF/HTML Page 175 of 291
single page version
धीरोदारमनाकु लं निरुपधि ज्ञानं समुन्मज्जति ।।१-१६३।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ज्ञानं समुन्मज्जति’’ (ज्ञानं) gnAn arthAt shuddha jIv (समुन्मज्जति) pragaT thAy chhe. bhAvArtha — ahInthI sharU karIne jIvanun shuddha svarUp kahe chhe. kevun chhe shuddha gnAn? ‘‘आनन्दामृतनित्यभोजि’’ (आनन्द) atIndriy sukh, evI chhe (अमृत) apUrva labdhi, tenun (नित्यभोजि) nirantar AsvAdanashIl chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘स्फु टं सहजावस्थां नाटयत्’’ (स्फु टं) pragaTapaNe (सहजावस्थां) potAnA shuddha svarUpane (नाटयत्) pragaT kare chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘धीरोदारम्’’ (धीर) avinashvar sattArUp chhe; (उदारम्) dhArApravAharUp pariNamanasvabhAv chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अनाकुलं’’ sarva dukhathI rahit chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘निरुपधि’’ samasta karmanI upAdhithI rahit chhe. shun karatun thakun gnAn pragaT thAy chhe? ‘‘बन्धं धुनत्’’ (बन्धं) gnAnAvaraNAdi karmarUp pudgalapinDanun pariNaman, tene (धुनत्) maTADatun thakun. kevo chhe bandh? ‘‘क्रीडन्तं’’ krIDA kare chhe arthAt pragaTapaNe garje chhe. shA vaDe krIDA kare chhe? ‘‘रसभावनिर्भरमहानाटयेन’’ (रसभाव) samasta jIvarAshine potAne vash karI Upajyo chhe je ahankAralakShaN garva, tenAthI (निर्भर) bharelo je (महानाटयेन) anant kALathI mAnDIne akhADAno sampradAy,
Page 154 of 269
PDF/HTML Page 176 of 291
single page version
tenA vaDe. shun karIne Avo chhe bandh? ‘‘सकलं जगत् प्रमत्तं कृत्वा’’ (सकलं जगत्) sarva sansArI jIvarAshine (प्रमत्तं कृत्वा) jIvanA shuddha svarUpathI bhraShTa karIne. shA vaDe? ‘‘रागोद्गारमहारसेन’’ (राग) rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNatinun (उद्गार) ghaNun ja adhikapaNun, evI je (महारसेन) moharUp madirA, te vaDe. bhAvArtha Am chhe ke — jevI rIte koI jIvane madirA pivaDAvIne vikaL karavAmAn Ave chhe, sarvasva chhInavI levAmAn Ave chhe, padathI bhraShTa karavAmAn Ave chhe; tevI rIte anAdi kALathI sarva jIvarAshi rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNAmathI matavAlo thayo chhe, tethI gnAnAvaraNAdi karmano bandh thAy chhe. AvA bandhane shuddha gnAnano anubhav meTanashIl chhe, tethI shuddha gnAn upAdey chhe. 1-163.
न नैककरणानि वा न चिदचिद्वधो बन्धकृत् ।
स एव किल केवलं भवति बन्धहेतुर्नृणाम् ।।२-१६४।।
khanDAnvay sahit artha — pratham ja bandhanun svarUp kahe chhe ‘‘यत् उपयोगभूः रागादिभिः ऐक्यम् समुपयाति सः एव केवलं किल नृणाम् बन्धहेतुः भवति’’ (यत्) je (उपयोग) chetanAguNarUp (भूः) mUL vastu (रागादिभिः) rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNAmo sAthe (ऐक्यम्) mishritapaNArUpe (समुपयाति) pariName chhe, (सः एव) eTalun mAtra (केवलं) anya sahAy vinA (किल) nishchayathI (नृणाम्) jeTalo sansArI jIvarAshi chhe tene (बन्धहेतुः भवति) gnAnAvaraNAdi karmabandhanun kAraN thAy chhe. ahIn koI prashrna kare chhe ke bandhanun kAraN ATalun ja chhe ke bIjun paN kAI bandhanun kAraN chhe? samAdhAn Am chhe ke bandhanun kAraN ATalun ja chhe, bIjun to kAI nathI; em kahe chhe — ‘‘कर्मबहुलं जगत् न बन्धकृत् वा चलनात्मकं कर्म न बन्धकृत् वा अनेककरणानि न बन्धकृत् वा चिदचिद्वधः न बन्धकृत्’’ (कर्म) gnAnAvaraNAdi karmarUpe bandhAvAne yogya chhe je kArmaNavargaNA, temanAthI (बहुलं) ghRutaghaTanI mAphak
Page 155 of 269
PDF/HTML Page 177 of 291
single page version
bharelo chhe evo je (जगत्) traNaso tentAlIs rAjupramAN lokAkAshapradesh (न बन्धकृत्) te paN bandhano kartA nathI. samAdhAn Am chhe ke jo rAgAdi ashuddha pariNAmo vinA kArmaNavargaNAmAtrathI bandh thato hot to je mukta jIvo chhe temane paN bandh thAt. bhAvArtha Am chhe ke — jo rAgAdi ashuddha pariNAmo chhe to gnAnAvaraNAdi karmano bandh chhe, to pachhI kArmaNavargaNAno sahAro kAI nathI; jo rAgAdi ashuddha bhAv nathI to karmano bandh nathI, to pachhI kArmaNavargaNAno sahAro kAI nathI. (चलनात्मकं कर्म) man-vachan-kAyayog (न बन्धकृत्) te paN bandhano kartA nathI. bhAvArtha Am chhe ke — jo man-vachan-kAyayog bandhano kartA thato hot to teramA guNasthAne man-vachan-kAyayog chhe, tenAthI paN karmano bandh thAt; tethI jo rAgAdi ashuddha bhAv chhe to karmano bandh chhe, to pachhI man-vachan-kAyayogano sahAro kAI nathI; rAgAdi ashuddha bhAv nathI to karmano bandh nathI, to pachhI man-vachan-kAyayogano sahAro kAI nathI. (अनेक क रणानि) pAnch indriyo — sparshan, rasanA, ghrAN, chakShu, shrotra, chhaThThun man (न बन्धकृ त्) A paN bandhanAn kartA nathI. samAdhAn Am chhe ke samyagdraShTi jIvane pAnch indriyo chhe, man paN chhe, temanA dvArA pudgaladravyanA guNono gnAyak paN chhe. jo pAnch indriyo ane manamAtrathI karmano bandh thato hot to samyagdraShTi jIvane paN bandh siddha thAt. bhAvArtha Am chhe ke — jo rAgAdi ashuddha bhAv chhe to karmano bandh chhe, to pachhI pAnch indriyo ane chhaThThA manano sahAro kAI nathI; jo rAgAdi ashuddha bhAv nathI to karmano bandh nathI, to pachhI pAnch indriyo ane chhaThThA manano sahAro kAI nathI. (चित्) jIvanA sambandh sahit ekendriyAdi sharIr, (अचित्) jIvanA sambandh rahit pAShAN, loDhun, mATI temano (वधः) mULathI vinAsh athavA bAdhA-pIDA (न बन्धकृत्) te paN bandhanAn kartA nathI. samAdhAn Am chhe ke koI mahAmunIshvar bhAvalingI mArgamAn chAle chhe, daivasanyoge sUkShma jIvone bAdhA thAy chhe, tyAn jo jIvaghAtamAtrathI bandh thato hot to munIshvarane karmabandh thAt. bhAvArtha Am chhe ke — jo rAgAdi ashuddha pariNAm chhe to karmano bandh chhe, to pachhI jIvaghAtano sahAro kAI nathI; jo rAgAdi ashuddha bhAv nathI to karmano bandh nathI, to pachhI jIvaghAtano sahAro kAI nathI. 2-164.
Page 156 of 269
PDF/HTML Page 178 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अहो अयम् सम्यग्द्रगात्मा कुतः अपि ध्रुवम् एव बन्धं न उपैति’’ (अहो) he bhavyajIv! (अयम् सम्यग्द्रगात्मा) A shuddha svarUpano anubhavanashIl samyagdraShTi jIv (कुतः अपि) bhogasAmagrIne bhogavatAn athavA nahi bhogavatAn (ध्रुवम्) avashya (एव) nishchayathI (बन्धं न उपैति) gnAnAvaraNAdi karmabandhane karato nathI. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘रागादीन् उपयोगभूमिम् अनयन्’’ (रागादीन्) ashuddharUp vibhAvapariNAmone (उपयोगभूमिम्) chetanAmAtra guN pratye (अनयन्) nahi pariNAmavato thako, ‘‘केवलं ज्ञानं भवेत्’’ mAtra gnAnasvarUp rahe chhe. bhAvArtha Am chhe ke — samyagdraShTi jIvane bAhya-Abhyantar sAmagrI jevI hatI tevI ja chhe, parantu rAgAdi ashuddharUp vibhAvapariNati nathI, tethI gnAnAvaraNAdi karmano bandh nathI. ‘‘कर्मततः लोकः सः अस्तु च तत् परिस्पंदात्मकं कर्म अस्तु अस्मिन् तानि करणानि सन्तु च तत् चिदचिद्व्यापादनं अस्तु’’ te kAraNathI (कर्मततः लोकः सः अस्तु) kArmaNavargaNAthI bharelun chhe je samasta lokAkAsh te to jevun chhe tevun ja raho, (च) ane (तत् परिस्पन्दात्मकं कर्म अस्तु) evA chhe je AtmapradeshakamparUp man-vachan-kAyarUp traN yog te paN jevA chhe tevA ja raho, tathApi karmano bandh nathI. shun thatAn? (अस्मिन्) rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNAmo chAlyA jatAn. (तानि करणानि सन्तु) te pAnch indriyo tathA man paN jevAn chhe tevAn ja raho (च) ane (तत् चिद्-अचिद्व्यापादनं अस्तु) pUrvokta chetan-achetanano ghAt jevo thato hato tevo ja raho, tathApi shuddha pariNAm thatAn karmano bandh nathI. 3-165.
Page 157 of 269
PDF/HTML Page 179 of 291
single page version
तदायतनमेव सा किल निरर्गला व्यापृतिः ।
द्वयं न हि विरुद्धयते किमु करोति जानाति च ।।४ – १६६ ।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तथापि ज्ञानिनां निरर्गलं चरितुम् न इष्यते’’ (तथापि) joke kArmaNavargaNA, man-vachan-kAyayog, pAnch indriyo tathA man, jIvono ghAt ityAdi brAhya sAmagrI karmabandhanun kAraN nathI, karmabandhanun kAraN rAgAdi ashuddhapaNun chhe, vastunun svarUp evun ja chhe, topaN (ज्ञानिनां) shuddhasvarUpanA anubhavashIl chhe je samyagdraShTi jIv temane (निरर्गलं चरितुम्) ‘pramAdI thaine viShayabhog sevyA to sevyA ja, jIvono ghAt thayo to thayoj, man-vachan-kAy jem pravarte tem pravarto ja’ — evI nirankush vRutti (न इष्यते) jANI karIne karatAn karmano bandh nathI evun to gaNadharadev mAnatA nathI. shA kAraNathI nathI mAnatA? kAraN ke ‘‘सा निरर्गला व्यापृतिः किल तदायतनम् एव’’ (सा) pUrvokta (निरर्गला व्यापृतिः) buddhipUrvak-jANI karIne antarang ruchithI viShay-kaShAyomAn nirankushapaNe AcharaN (किल) nishchayathI (तद्-आयतनम् एव) avashya, mithyAtva-rAg-dveSharUp ashuddha bhAvo sahit chhe, tethI karmabandhanun kAraN chhe. bhAvArtha Am chhe ke — AvI yuktino bhAv mithyAdraShTi jIvane hoy chhe, tethI mithyAdraShTi karmabandhano kartA pragaT ja chhe; kAraN ke ‘‘ज्ञानिनां तत् अकामकृत् कर्म अकारणं मतम्’’ (ज्ञानिनां) samyagdraShTi jIvone (तत्) je kAI pUrvabaddha karmanA udaye chhe te badhun (अकामकृत् कर्म) avAnchhit kriyArUp chhe tethI (अकारणं मतम्) karmabandhanun kAraN nathI — em gaNadharadeve mAnyun chhe, ane em ja chhe. koI kaheshe ke — ‘‘करोति जानाति च’’ (करोति) karmanA udaye hoy chhe je bhogasAmagrI te hotI thakI antarang ruchipUrvak game chhe em paN chhe (जानाति च) tathA shuddha svarUpane anubhave chhe, samasta karmajanit sAmagrIne heyarUp jANe chhe em paN chhe. Am koI kahe chhe te jUTho chhe; kAraN ke ‘‘द्वयं
Page 158 of 269
PDF/HTML Page 180 of 291
single page version
किमु न हि विरुध्यते’’ (द्वयं) gnAtA paN ane vAnchhak paN – evI be kriyA (किमु न हि विरुध्यते) viruddha nathI shun? arthAt sarvathA viruddha chhe. 4-166.
जानात्ययं न खलु तत्किल कर्म रागः ।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘यः जानाति सः न करोति’’ (यः) je koI samyagdraShTi jIv (जानाति) shuddha svarUpane anubhave chhe (सः) te samyagdraShTi jIv (न करोति) karmanI udayasAmagrImAn abhilAShA karato nathI; ‘‘तु यः करोति अयं न जानाति’’ (तु) ane (यः) je koI mithyAdraShTi jIv (करोति) karmanI vichitra sAmagrIne potArUp jANIne abhilAShA kare chhe (अयं) te mithyAdraShTi jIv (न जानाति) shuddhasvarUp jIvane jANato nathI. bhAvArtha Am chhe ke — mithyAdraShTi jIvane jIvanA svarUpanun jANapaNun ghaTatun nathI. ‘‘खलु’’ Am vastuno nishchay chhe. em kahyun ke mithyAdraShTi kartA chhe, tyAn ‘karavun’ te shun? ‘‘तत् कर्म किल रागः’’ (तत् कर्म) karmanI udayasAmagrInun ‘karavun’ te (किल) vAstavamAn (रागः) karmasAmagrImAn abhilAShArUp chIkaNA pariNAm chhe. koI mAnashe ke karmasAmagrImAn abhilAShA thaI to shun, na thaI to shun? parantu em to nathI, abhilAShAmAtra pUro mithyAtvapariNAm chhe em kahe chhe — ‘‘तु रागं अबोधमयम् अध्यवसायम् आहुः’’ (तु) te vastu evI chhe ke (रागं अबोधमयम् अध्यवसायम्) paradravyasAmagrImAn chhe je abhilAShA te kevaL mithyAtvarUp pariNAm chhe em (आहुः) gaNadharadeve kahyun chhe. ‘‘सः नियतं मिथ्याद्रशः भवेत्’’ (सः) karmanI sAmagrImAn rAg (नियतं) avashya (मिथ्याद्रशः भवेत्) mithyAdraShTi jIvane hoy chhe, samyagdraShTi jIvane nishchayathI hoto nathI. ‘‘सः च बन्धहेतुः’’ te rAgapariNAm karmabandhanun kAraN chhe. tethI bhAvArtha Am chhe ke mithyAdraShTi jIv karmabandh kare chhe, samyagdraShTi jIv karato nathI. 5 – 167.