Samaysar Kalash Tika-Gujarati (English transliteration). Shlok: 130-149 ; NirjarA Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 15

 

Page 119 of 269
PDF/HTML Page 141 of 291
single page version

khanDAnvay sahit artha‘‘तद् भेदविज्ञानम् अतीव भाव्यम्’’ (तत्) te kAraNathI (भेदविज्ञानम्) samasta paradravyothI bhinna chaitanyasvarUpano anubhav (अतीव भाव्यम्) sarvathA upAdey chhe em mAnIne akhanDitadhArApravAharUp anubhav karavAyogya chhe. shAthI? ‘‘किल शुद्धात्मतत्त्वस्य उपलम्भात् एषः संवरः साक्षात् सम्पद्यते’’ (किल) nishchayathI (शुद्धात्मतत्त्वस्य) jIvanA shuddhasvarUpanI (उपलम्भात्) prApti thavAthI (एषः संवरः) nUtan karmanA AgamanarUp AsravanA nirodhalakShaN samvar (साक्षात् सम्पद्यते) sarvathA prakAre thAy chhe; ‘‘सः भेदविज्ञानतः एव’’ (सः) shuddhasvarUpanun pragaTapaNun (-prApti) (भेदविज्ञानतः) shuddhasvarUpanA anubhavathI (एव) nishchayathI thAy chhe; ‘‘तस्मात्’’ tethI bhedavignAn paN vinAshik chhe tathApi upAdey chhe. 5129.

(anuShTup)
भावयेद्भेदविज्ञानमिदमच्छिन्नधारया
तावद्यावत्पराच्च्युत्वा ज्ञानं ज्ञाने प्रतिष्ठते ।।६-१३०।।

khanDAnvay sahit artha‘‘इदम् भेदविज्ञानम् तावत् अच्छिन्नधारया भावयेत्’’ (इदम् भेदविज्ञानम्) pUrvoktalakShaN chhe je shuddhasvarUpano anubhav, teno (तावत्) teTalA kAL sudhI (अच्छिन्नधारया) akhanDitadhArApravAharUpe (भावयेत्) AsvAd karavo ‘‘यावत् परात् च्युत्वा ज्ञानं ज्ञाने प्रतिष्ठते’’ (यावत्) ke jeTalA kALamAn (परात् च्युत्वा) parathI chhUTIne (ज्ञानं) AtmA (ज्ञाने) shuddhasvarUpamAn (प्रतिष्ठते) ekarUp pariName. bhAvArtha Am chhe kenirantar shuddhasvarUpano anubhav kartavya chhe. je kALe sakaLakarmakShayalakShaN mokSha thashe te kALe samasta vikalpo sahaj ja chhUTI jashe. tyAn bhedavignAn paN ek vikalparUp chhe, kevaLagnAnanI mAphak jIvanun shuddhasvarUp nathI, tethI sahaj ja vinAshik chhe. 6130.

(anuShTup)
भेदविज्ञानतः सिद्धाः सिद्धा ये किल केचन
अस्यैवाभावतो बद्धा बद्धा ये किल केचन ।।७-१३१।।


Page 120 of 269
PDF/HTML Page 142 of 291
single page version

khanDAnvay sahit artha‘‘ये किल केचन सिद्धाः ते भेदविज्ञानतः सिद्धाः’’ (ये) Asannabhavya jIv chhe je koI (किल) nishchayathI, (केचन) sansArI jIvarAshimAnthI je koI gaNatarInA, (सिद्धाः) sakaL karmono kShay karI nirvANapadane prApta thayA, (ते) te samasta jIv (भेदविज्ञानतः) sakaL paradravyothI bhinna shuddhasvarUpanA anubhavathI (सिद्धाः) mokShapadane prApta thayA. bhAvArtha Am chhe kemokShano mArga shuddhasvarUpano anubhav; anAdisansiddha e ja ek mokShamArga chhe. ‘‘ये केचन बद्धाः ते किल अस्य एव अभावतः बद्धाः’’ (ये केचन) je koI (बद्धाः) gnAnAvaraNAdi karmothI bandhAyA chhe (ते) te samasta jIv (किल) nishchayathI (अस्य एव) Avun je bhedavignAn, tenA (अभावतः) nahi hovAthI (बद्धाः) baddha thaIne sansAramAn bhaTakI rahyA chhe. bhAvArtha Am chhe kebhedagnAn sarvathA upAdey chhe. 7131.

(mandAkrAntA)
भेदज्ञानोच्छलनकलनाच्छुद्धतत्त्वोपलम्भा-
द्रागग्रामप्रलयकरणात्कर्मणां संवरेण
बिभ्रत्तोषं परमममलालोकमम्लानमेकं
ज्ञानं ज्ञाने नियतमुदितं शाश्वतोद्योतमेतत
।।८-१३२।।

khanDAnvay sahit artha‘‘एतत् ज्ञानं उदितं’’ (एतत्) pratyakSha vidyamAn (ज्ञानं) gnAn arthAt shuddha chaitanyaprakAsh (उदितं) Asravano nirodh karIne pragaT thayo. kevun chhe gnAn? ‘‘ज्ञाने नियतम्’’ anant kALathI pariNamatun hatun ashuddha rAgAdi vibhAvarUp, te kALalabdhi pAmIne potAnA shuddhasvarUpe pariNamyun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘शाश्वतोद्योतम्’’ avinashvar prakAsh chhe jeno, evun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘तोषं बिभ्रत्’’ atIndriy sukharUp pariNamyun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘परमम्’’ utkRuShTa chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अमलालोकम्’’ sarvathA prakAre, sarva kALe, sarva trailokyamAn nirmaL chhesAkShAt shuddha chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अम्लानम्’’ sadA prakAsharUp chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘एकं’’ nirvikalpa chhe. shuddha gnAn Avun je rIte thayun chhe te kahe chhe‘‘कर्मणां संवरेण’’ gnAnAvaraNAdirUp AsravatAn hatAn je karmapudgal tenA nirodhathI. karmano


Page 121 of 269
PDF/HTML Page 143 of 291
single page version

nirodh je rIte thayo chhe te kahe chhe‘‘रागग्रामप्रलयकरणात्’’ (राग) rAg-dveSh-moharUp ashuddha vibhAvapariNAmono (ग्राम) samUhasankhyAt lokamAtra bhed, temano (प्रलय) mULathI sattAnAsh (करणात्) karavAthI. Avun paN shA kAraNathI? ‘‘शुद्धतत्त्वोपलम्भात्’’ (शुद्धतत्त्व) shuddha chaitanyavastunI (उपलम्भात्) sAkShAt prAptithI. Avun paN shA kAraNathI? ‘‘भेदज्ञानोच्छलनकलनात्’’ (भेदज्ञान) shuddhasvarUpagnAnanun (उच्छलन) pragaTapaNun, tenA (कलनात्) nirantar abhyAsathI. bhAvArtha Am chhe keshuddha svarUpano anubhav upAdey chhe. 8132.


Page 122 of 269
PDF/HTML Page 144 of 291
single page version

7
nirjarA adhikAr
(shArdUlavikrIDit)
रागाद्यास्रवरोधतो निजधुरां धृत्वा परः संवरः
कर्मागामि समस्तमेव भरतो दूरान्निरुन्धन् स्थितः
प्राग्बद्धं तु तदेव दग्धुमधुना व्याजृम्भते निर्जरा
ज्ञानज्योतिरपावृत्तं न हि यतो रागादिभिर्मूर्च्छति
।।१-१३३।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अधुना निर्जरा व्याजृम्भते’’ (अधुना) ahInthI sharU karIne (निर्जरा) nirjarA arthAt pUrvabaddha karmanA akarmarUp pariNAm (व्याजृम्भते) pragaT thAy chhe. bhAvArtha Am chhe kenirjarAnun svarUp jevun chhe tevun kahe chhe. nirjarA shA nimitte (shAne mATe) chhe? ‘‘तु तत् एव प्राग्बद्धं दग्धुम्’’ (तु) samvarapUrvak (तत्) je gnAnAvaraNAdikarma (एव) nishchayathI (प्राग्बद्धं) samyaktva nahi hotAn mithyAtva- rAg-dveSh-pariNAm vaDe bandhAyun hatun tene (दग्धुम्) bALavA mATe. k kvisheSh ‘‘परः संवरः स्थितः’’ samvar agresar thayo chhe jeno evI chhe nirjarA. bhAvArtha Am chhe kesamvarapUrvak nirjarA te nirjarA; kem ke je samvar vinA hoy chhe sarva jIvone, uday daIne karmanI nirjarA, te nirjarA nathI. kevo chhe samvar? ‘‘रागाद्यास्रवरोधतः निजधुरां धृत्वा आगामि समस्तम् एव कर्म भरतः दूरात् निरुन्धन्’’ (रागाद्यास्रवरोधतः) rAgAdi AsravabhAvonA nirodhathI (निजधुरां) potAnA ek samvararUp pakShane (धृत्वा) dharato thako (आगामि) akhanDadhArApravAharUp Asravit thanArAn (समस्तम् एव कर्म) nAnA prakAranAn gnAnAvaraNIy, darshanAvaraNIy ityAdi anek prakAranAn pudgalakarmane (भरतः) potAnI moTapathI (दूरात् निरुन्धन्) pAse AvavA deto nathI. samvarapUrvak nirjarA karatAn je kAI kArya thayun te kahe chhe‘‘यतः ज्ञानज्योतिः अपावृत्तं


Page 123 of 269
PDF/HTML Page 145 of 291
single page version

रागादिभिः न मूर्च्छति’’ (यतः) je nirjarAthI (ज्ञानज्योतिः) jIvanun shuddha svarUp (अपावृत्तं) nirAvaraN thayun thakun (रागादिभिः) ashuddha pariNAmo vaDe (न मूर्च्छति) potAnA svarUpane chhoDI rAgAdirUp thatun nathI. 1133.

(anuShTup)
तज्ज्ञानस्यैव सामर्थ्यं विरागस्यैव वा किल
यत्कोऽपि कर्मभिः कर्म भुज्जानोऽपि न बध्यते ।।२-१३४।।

khanDAnvay sahit artha‘‘तत् सामर्थ्यं किल ज्ञानस्य एव वा विरागस्य एव’’ (तत् सामर्थ्यं) evun sAmarthya (किल) nishchayathI (ज्ञानस्य एव) shuddha svarUpanA anubhavanun chhe, (वा विरागस्य एव) athavA rAgAdi ashuddhapaNun chhUTyun chhe tenun chhe. te sAmarthya shun? ‘‘यत् कः अपि कर्म भुज्ञानः अपि कर्मभिः न बध्यते’’ (यत्) je sAmarthya evun chhe ke (कः अपि) koI samyagdraShTi jIv (कर्म भुञ्जानः अपि) pUrve ja bAndhyAn chhe gnAnAvaraNAdi karma, tenA udayathI thaI chhe sharIr-man-vachan-indriy-sukh- dukharUp nAnA prakAranI sAmagrI, tene joke bhogave chhe topaN (कर्मभिः) gnAnAvaraNAdithI (न बध्यते) bandhAto nathI. jevI rIte koI vaidya pratyakShapaNe viSh khAy chhe topaN marato nathI ane guN jANe chhe tethI anek yatna jANe chhe, tenA vaDe viShanI prANaghAtak shakti dUr karI dIdhI chhe; te ja viSh anya jIv khAy to tatkAL mare, tenAthI vaidya na mare;Avun jANapaNAnun sAmarthya chhe; athavA koI shUdra madirA pIe chhe, parantu pariNAmomAn k kdushchintA chhe, madirA pIvAmAn ruchi nathI; evo shUdrajIv matavAlo thato nathI, jevo hato tevo ja rahe chhe; madya to evun chhe ke jo anya koI pIe to tatkAL matavAlo thAy, paN je koI matavAlo nathI thato te aruchipariNAmano guN jANo; tevI rIte koI samyagdraShTi jIv nAnA prakAranI sAmagrIne bhogave chhe, sukh-dukhane jANe chhe, parantu gnAnamAn shuddhasvarUp AtmAne anubhave chhe; tenA vaDe evun anubhave chhe ke AvI sAmagrI karmanun svarUp chhe, jIvane dukhamay chhe, jIvanun svarUp nathI, upAdhi chhe; Avun jANe chhe te jIvane gnAnAvaraNAdi karmano bandh thato nathI; sAmagrI to evI chhe ke mithyAdraShTine bhogavatAmmAtra karmabandh thAy chhe; je, jIvane karmabandh thato nathI te


Page 124 of 269
PDF/HTML Page 146 of 291
single page version

jANapaNAnun sAmarthya chhe em jANavun; athavA samyagdraShTi jIv nAnA prakAranAn karmanAn udayaphaL bhogave chhe, parantu abhyantar shuddhasvarUpane anubhave chhe, tethI karmanAn udayaphaLamAn rati UpajatI nathI, upAdhi jANe chhe, dukh jANe chhe, tethI atyanta lUkho chhe; AvA jIvane karmano bandh thato nathI te lUkhA pariNAmonun sAmarthya chhe em jANo. tethI Avo artha nakkI karyo ke samyagdraShTi jIvane sharIr-indriy Adi viShayono bhog nirjarAne lekhe chhe, nirjarA thAy chhe; kem ke AgAmI karma to bandhAtun nathI, pAchhalun udayaphaL daIne mULathI nirjarI jAy chhe; tethI samyagdraShTino bhog nirjarA chhe. 2134.

(rathoddhatA)
नाश्नुते विषयसेवनेऽपि यत
स्वं फलं विषयसेवनस्य ना
ज्ञानवैभवविरागताबलात
सेवकोऽपि तदसावसेवकः ।।३-१३५।।

khanDAnvay sahit artha‘‘तत् असौ सेवकः अपि असेवकः’’ (तत्) te kAraNathI (असौ) samyagdraShTi jIv (सेवकः अपि) karmanA udayathI thayel chhe je sharIr- panchendriyaviShayasAmagrI, tene bhogave chhe topaN (असेवकः) bhogavato nathI. shA kAraNathI? ‘‘यत् ना विषयसेवने अपि विषयसेवनस्य स्वं फलं न अश्नुते’’ (यत्) je kAraNathI (ना) samyagdraShTi jIv (विषयसेवने अपि) panchendriyasambandhI viShayone seve chhe topaN (विषयसेवनस्य स्वं फलं) panchendriyabhoganun phaL chhe gnAnAvaraNAdi karmano bandh, tene (न अश्नुते) pAmato nathI. evun paN shA kAraNathI? ‘‘ज्ञानवैभवविरागताबलात्’’ (ज्ञानवैभव) shuddhasvarUpano anubhav, teno mahimA, te kAraNathI athavA (विरागताबलात्) karmanA udayathI chhe viShayanun sukh, jIvanun svarUp nathI, tethI viShayasukhamAn rati UpajatI nathI, udAsabhAv chhe, e kAraNathI karmabandh thato nathI. bhAvArtha Am chhe kesamyagdraShTi je bhog bhogave chhe te nirjarAnimitte chhe. 3135.


Page 125 of 269
PDF/HTML Page 147 of 291
single page version

(mandAkrAntA)
सम्यग्द्रष्टेर्भवति नियतं ज्ञानवैराग्यशक्तिः
स्वं वस्तुत्वं कलयितुमयं स्वान्यरूपाप्तिमुक्त्या
यस्माज्ज्ञात्वा व्यतिकरमिदं तत्त्वतः स्वं परं च
स्वस्मिन्नास्ते विरमति परात्सर्वतो रागयोगात
।।४-१३६।।

khanDAnvay sahit artha‘‘सम्यग्द्रष्टेः नियतं ज्ञानवैराग्यशक्तिः भवति’’ (सम्यग्द्रष्टेः) dravyarUpe mithyAtvakarma upashamyun chhe jene, bhAvarUpe shuddha samyaktvabhAvarUp pariNamyo chhe je jIv, tene (ज्ञान) shuddhasvarUpanA anubhavarUp jANapaNun ane (वैराग्य) jeTalAn paradravyadravyakarmarUp, bhAvakarmarUp, nokarmarUpgneyarUp chhe te samasta paradravyono sarva prakAre tyAg(शक्तिः) evI be shaktio (नियतं भवति) avashya hoy chhesarvathA hoy chhe; [banne shaktio je rIte hoy chhe te kahe chhe] ‘‘यस्मात् अयं स्वस्मिन् आस्ते परात् सर्वतः रागयोगात् विरमति’’ (यस्मात्) kAraN ke (अयं) samyagdraShTi (स्वस्मिन् आस्ते) sahaj ja shuddhasvarUpamAn anubhavarUp hoy chhe tathA (परात् रागयोगात्) pudgaladravyanI upAdhithI chhe jeTalI rAgAdi ashuddhapariNati, tenAthI (सर्वतः विरमति) sarva prakAre rahit hoy chhe. bhAvArtha Am chhe keAvun lakShaN samyagdraShTi jIvane avashya hoy chhe. Avun lakShaN hotAn avashya vairAgya guN chhe. shun karIne evo hoy chhe? ‘‘स्वं परं च इदं व्यतिकरम् तत्त्वतः ज्ञात्वा’’ (स्वं) shuddha chaitanyamAtra mArun svarUp chhe, (परं) dravyakarma-bhAvakarma-nokarmano vistAr parAyopudgaladravyano chhe, (इदं व्यतिकरम्) evun vivaraN (तत्त्वतः ज्ञात्वा) kahevA mATe nathI, vastusvarUp evun ja chhe em anubhavarUp jANe chhe samyagdraShTi jIv, tethI gnAnashakti chhe. have ATalun kare chhe samyagdraShTi jIv te shAne mATe? uttar Am chhe‘‘स्वं वस्तुत्वं कलयितुम्’’ (स्वं वस्तुत्वं) potAnun shuddhapaNun, tenA (कलयितुम्) nirantar abhyAs mATe arthAt vastunI prAptine mATe. te vastunI prApti shAnAthI thAy chhe?

potAnA shuddha svarUpano lAbh, paradravyano sarvathA tyAg,

‘‘स्वान्यरूपाप्तिमुक्त्या’’ evA kAraNathI. 4136.


Page 126 of 269
PDF/HTML Page 148 of 291
single page version

(mandAkrAntA)
सम्यग्द्रष्टिः स्वयमयमहं जातु बन्धो न मे स्या-
दित्युत्तानोत्पुलकवदना रागिणोऽप्याचरन्तु
आलम्बन्तां समितिपरतां ते यतोऽद्यापि पापा
आत्मानात्मावगमविरहात्सन्ति सम्यक्त्वरिक्ताः
।।५-१३७।।

khanDAnvay sahit arthaA prasange em kahe chhe ke samyagdraShTi jIvane viShay bhogavatAn karmano bandh nathI; tyAn kAraN em chhe ke samyagdraShTinA pariNAm ghaNA ja lUkhA chhe, tethI bhog evo lAge chhe jANe koI rogano upasarga thato hoy; tethI karmano bandh nathI, em ja chhe. je koI mithyAdraShTi jIv pAnch indriyonA viShayanA sukhane bhogave chhe teo pariNAmothI chIkaNA chhe, mithyAtvabhAvanA evA ja pariNAm chhe, sahAro kono chhe? tyAn te jIvo evun mAne chhe ke ‘ame paN samyagdraShTi chhIe, amAre paN viShayasukh bhogavatAn karmano bandh nathI;’ parantu te jIvo bhrAntimAn paDyA chhe, temane karmano bandh avashya chhe, tethI te jIvo mithyAdraShTi avashya chhe. mithyAtvabhAv vinA karmanI sAmagrImAn prIti UpajatI nathI em kahe chhe‘‘ते रागिणः अद्यापि पापाः’’ (ते) mithyAdraShTi jIvarAshi (रागिणः) sharIr-panchendriyanA bhogasukhamAn avashya ranjit chhe, (अद्यापि) karoD upAy jo kare anant kAL paryant topaN (पापाः) pApamay chhe, gnAnAvaraNAdi karmabandhane kare chhe, mahAnindya chhe. shA kAraNathI evo chhe? ‘‘यतः सम्यक्त्वरिक्ताः सन्ति’’ (यतः) kAraN ke viShayasukharanjit chhe jeTalo jIvarAshi te, (सम्यक्त्वरिक्ताः सन्ति) shuddhAtmasvarUpanA anubhavathI shUnya chhe. shA kAraNathI? ‘‘आत्मानात्मावगमविरहात्’’ (आत्म) shuddha chaitanya vastu, (अनात्म) dravyakarma-bhAvakarma-nokarma, temanun (अवगम) hey- upAdeyarUpe bhinnapaNArUp jANapaNun, tenun (विरहात्) shUnyapaNun hovAthI. bhAvArtha Am chhe kemithyAdraShTi jIvane shuddha vastunA anubhavanI shakti hotI nathI evo niyam chhe, tethI mithyAdraShTi jIv karmano uday potArUp jANIne anubhave chhe, paryAyamAtramAn atyant rat chhe; te kAraNe mithyAdraShTi sarvathA rAgI hoy chhe, rAgI hovAthI


Page 127 of 269
PDF/HTML Page 149 of 291
single page version

karmabandhanA kartA chhe. kevA chhe mithyAdraShTi jIv? ‘‘अयम् अहं स्वयम् सम्यग्द्रष्टिः जातु मे बन्धः न स्यात्’’ ‘(अयम् अहं) A je chhun hun, te (स्वयम् सम्यग्द्रष्टिः) svayam samyagdraShTi chhun, tethI (जातु) traNe kAL (मे बन्धः न स्यात्) anek prakAranun viShayasukh bhogavatAn paN mane to karmano bandh nathI;’‘‘इति आचरन्तु’’ evA jIv evun mAne chhe to mAno, tathApi temane karmabandh chhe. vaLI kevA chhe? ‘‘उत्तानोत्पुलकवदनाः’’ (उत्तान) UnchA karI (उत्पुलक) phulAvyAn chhe (वदनाः) gAl-mukh jemaNe, evA chhe. ‘‘अपि’’ athavA kevA chhe? ‘‘समितिपरतां आलम्बन्तां’’ (समिति) maunapaNun athavA thoDun bolavun athavA potAne hINo karI bolavun, tenun (परतां) samAnarUp sAvadhAnapaNun, tene (आलम्बन्तां) avalambe chhe arthAt sarvathA prakAre A rUpe prakRitino svabhAv chhe jemano, evA chhe; tathApi rAgI hovAthI mithyAdraShTi chhe, karmabandhane kare chhe. bhAvArtha Am chhe keje koI jIv paryAyamAtramAn rat hotAn pragaT mithyAdraShTi chhe temanI prakRitino svabhAv chhe ke ‘ame samyagdraShTi, amane karmabandh nathI’ evun mukhathI garaje chhe, keTalAk prakRitinA svabhAvane lIdhe maun jevA rahe chhe, keTalAk thoDun bole chhe; tyAn A pramANe rahe chhe te samasta prakRitino svabhAvabhed chhe, emAn paramArtha to kAI nathI. jeTalA kAL sudhI jIv paryAyamAn potApaNun anubhave chhe teTalA kAL sudhI mithyAdraShTi chhe, rAgI chhe, karmabandhane kare chhe. 5137.

(mandAkrAntA)
आसंसारात्प्रतिपदममी रागिणो नित्यमत्ताः
सुप्ता यस्मिन्नपदमपदं तद्विबुध्यध्वमन्धाः
एतैतेतः पदमिदमिदं यत्र चैतन्यधातुः
शुद्धः शुद्धः स्वरसभरतः स्थायिभावत्वमेति
।।६-१३८।।

khanDAnvay sahit artha‘‘भो अन्धाः’’ (भो) sambodhan vachan; (अन्धाः) shuddhasvarUpanA anubhavathI shUnya chhe jeTalo jIvarAshi te, ‘‘तत् अपदम् अपदं विबुध्यध्वम्’’ (तत्) karmanA udayathI chhe je chAr gatirUp paryAy tathA rAgAdi ashuddhapariNAm tathA indriyaviShayajanit sukh-dukh ityAdi anek chhe tejeTalun kaI chhe te(अपदम् अपदं)


Page 128 of 269
PDF/HTML Page 150 of 291
single page version

karmasanyoganI upAdhi chhe, be vAr kahetAn sarvathA jIvanun svarUp nathI, (विबुध्यध्वम्) em avashya jANo. kevI chhe mAyAjAL? ‘‘यस्मिन् अमी रागिणः आसंसारात् सुप्ताः’’ (यस्मिन्) jemAnkarmanA udayajanit ashuddha paryAyamAn, (अमी रागिणः) pratyakShapaNe vidyamAn chhe je paryAyamAtramAn rAg karanArA jIv teo (आसंसारात् सुप्ताः) anAdi kALathI sUtA chhe arthAt anAdi kALathI te-rUp potAne anubhave chhe. bhAvArtha Am chhe keanAdi kALathI AvA svAdane sarva mithyAdraShTi jIvo AsvAde chhe ke ‘hun dev chhun, manuShya chhun, sukhI chhun, dukhI chhun;’ Am paryAyamAtrane potArUp anubhave chhe, tethI sarva jIvarAshi jevun anubhave chhe te badhun jUThun chhe, jIvanun to svarUp nathI. kevo chhe sarva jIvarAshi? ‘‘

प्रतिपदम् नित्यमत्ताः (प्रतिपदम्) jevo paryAy dhAraN karyo te ja rUpe (नित्यमत्ताः) evo

matavAlo thayo ke koI kALe koI upAy karatAn matavAlApaNun Utaratun nathI. shuddha chaitanyasvarUp jevun chhe tevun dekhADe chhe‘‘इतः एत एत’’ paryAyamAtra avadhAryo chhe potAneevA mArge na jAo, na jAo, kem ke (te) tAro mArga nathI, nathI; A mArga par Avo, are! Avo, kem ke ‘‘इदम् पदम् इदं पदं’’ tAro mArga ahIn chhe, ahIn chhe, ‘‘यत्र चैतन्यधातुः’’ (यत्र) jyAn (चैतन्यधातुः) chetanAmAtra vastunun svarUp chhe. kevun chhe? ‘‘शुद्धः शुद्धः’’ sarvathA prakAre sarva upAdhithI rahit chhe. ‘shuddha shuddha’ be vAr kahIne atyant gADh karyun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘स्थायिभावत्वम् एति’’ avinashvarabhAvane pAme chhe. shA kAraNathI? ‘‘स्वरसभरतः’’ (स्वरस) chetanAsvarUpanA (भरतः) bhArathI, arthAt kahevAmAtra nathI, satyasvarUp vastu chhe, tethI nitya-shAshvat chhe. bhAvArtha Am chhe ke jeneparyAyanemithyAdraShTi jIv potArUp jANe chhe te to sarva vinAshik chhe, tethI jIvanun svarUp nathI; chetanAmAtra avinAshI chhe, tethI jIvanun svarUp chhe. 6138.

(anuShTup)
एकमेव हि तत्स्वाद्यं विपदामपदं पदम्
अपदान्येव भासन्ते पदान्यन्यानि यत्पुरः ।।७-१३९।।

khanDAnvay sahit artha‘‘तत् पदम् स्वाद्यं’’ (तत्) shuddha chaitanyamAtra vasturUp (पदम्) mokShanA kAraNano (स्वाद्यं) nirantar anubhav karavo. kevun chhe? ‘‘हि एकम् एव’’ (हि) nishchayathI (एकम् एव) samasta bhedavikalpathI rahit nirvikalpa


Page 129 of 269
PDF/HTML Page 151 of 291
single page version

vastumAtra chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘विपदाम् अपदं’’ (विपदाम्) chaturgatisansArasambandhI nAnA prakAranAn dukhonA (अपदं) abhAvasvarUp chhe. bhAvArtha Am chhe keAtmA sukhasvarUp chhe, sAtA-asAtAkarmanA udayanA sanyoge thAy chhe je sukh-dukh te jIvanun svarUp nathI, karmanI upAdhi chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘यत्पुरः अन्यानि पदानि अपदानि एव भासन्ते’’ (यत्पुरः) je shuddha svarUpano anubhavarUp AsvAd AvatAn (अन्यानि पदानि) chAr gatinA paryAy, rAg-dveSh-moh, sukh-dukharUp ityAdi jeTalA avasthAbhed chhe te (अपदानि एव भासन्ते) jIvanun svarUp nathI, upAdhirUp chhe, vinashvar chhe, dukharUp chheevo svAd svAnubhavapratyakShapaNe Ave chhe. bhAvArtha Am chhe shuddha chidrUp upAdey, anya samasta hey. 7139.

(shArdUlavikrIDit)
एकज्ञायकभावनिर्भरमहास्वादं समासादयन्
स्वादं द्वन्द्वमयं विधातुमसहः स्वां वस्तुवृत्तिं विदन्
आत्मात्मानुभवानुभावविवशो भ्रश्यद्विशेषोदयं
सामान्यं कलयन् किलैष सकलं ज्ञानं नयत्येकताम्
।।८-१४०।।

khanDAnvay sahit artha‘‘एषः आत्मा सकलं ज्ञानं एकताम् नयति’’ (एषः आत्मा) vasturUp vidyamAn AtmA arthAt chetanadravya, (सकलं ज्ञानं) jeTalA paryAyorUp pariNamyun chhe gnAnmatignAn, shrutagnAn, avadhignAn, manaparyayagnAn, kevaLagnAn ityAdi anek vikalparUp pariNamyun chhe gnAntene (एकताम्) nirvikalparUp (नयति) anubhave chhe. bhAvArtha Am chhe kejevI rIte uShNatAmAtra agni chhe, tethI dAhyavastune bALato thako dAhyanA AkAre pariName chhe; tethI lokone evI buddhi Upaje chhe ke kAShThano agni, chhANAnno agni, tRuNano agni; parantu A samasta vikalpa jUThA chhe, agninun svarUp vichAratAn uShNatAmAtra agni chhe, ekarUp chhe, kAShTha, chhANAn, tRuN agninun svarUp nathI; tevI rIte gnAn chetanAprakAshamAtra chhe, samasta gneyavastune jANavAno svabhAv chhe tethI samasta gneyavastune jANe chhe, jANatun thakun gneyAkAr pariName chhe; tethI gnAnI jIvane evI buddhi Upaje chhe ke matignAn,


Page 130 of 269
PDF/HTML Page 152 of 291
single page version

shrutagnAn, avadhignAn, manaparyayagnAn, kevaLagnAnevA bhedavikalpa badhA jUThA chhe; gneyanI upAdhithI mati, shrut, avadhi, manaparyay, kevaLevA vikalpa UpajyA chhe, kAraN ke gneyavastu nAnA prakAre chhe; jevA gneyano gnAyak thAy chhe tevun ja nAm pAme chhe, vastusvarUpano vichAr karatAn gnAnamAtra chhe, nAm dharavun badhun jUThun chhe; Avo anubhav shuddha svarUpano anubhav chhe; ‘‘किल’’ nishchayathI em ja chhe. kevo chhe anubhavashIl AtmA? ‘‘एकज्ञायकभावनिर्भरमहास्वादं समासादयन्’’ (एक) nirvikalpa evun je (ज्ञायकभाव) chetanadravya, temAn (निर्भर) atyant magnapaNun, tenAthI thayun chhe (महास्वादं) anAkuLalakShaN saukhya, tene (समासादयन्) AsvAdato thako. vaLI kevo chhe? ‘‘द्वन्द्वमयं स्वादं विधातुम् असहः’’ (द्वन्द्वमयं) karmanA sanyogathI thayel chhe vikalparUp, AkuLatArUp (स्वादं) svAd arthAt agnAnI jan sukh karIne mAne chhe parantu dukharUp chhe evun je indriyaviShayajanit sukh, tene (विधातुम्) angIkAr karavAne (असहः) asamartha chhe. bhAvArtha Am chhe keviShay-kaShAyane dukharUp jANe chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘स्वां वस्तुवृत्तिं विदन्’’ (स्वां) potAnA dravyasambandhI (वस्तुवृत्तिं) AtmAnun shuddha svarUp, tenI sAthe (विदन्) tadrUp pariNamato thako. vaLI kevo chhe? ‘‘आत्मात्मानुभवानुभावविवशः’’ (आत्मा) chetanadravya, tenA (आत्मानुभव) AsvAdanA (अनुभाव) mahimA vaDe (विवशः) gochar chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘विशेषोदयं भ्रश्यत्’’ (विशेष) gnAnaparyAy dvArA (उदयं) nAnA prakAro, temane (भ्रश्यत्) maTADato thako. vaLI kevo chhe? ‘‘सामान्यं कलयन्’’ (सामान्यं) nirbhed sattAmAtra vastuno (कलयन्) anubhav karato thako. 8140.

(shArdUlavikrIDit)

अच्छाच्छाः स्वयमुच्छलन्ति यदिमाः संवेदनव्यक्तयो निष्पीताखिलभावमण्डलरसप्राग्भारमत्ता इव

यस्याभिन्नरसः स एष भगवानेकोऽप्यनेकीभवन् वल्गत्युत्कलिकाभिरद्भुतनिधिश्चैतन्यरत्नाकरः ।।९-१४१।।

khanDAnvay sahit artha‘‘सः एषः चैतन्यरत्नाकरः’’ (सः एषः) jenun


Page 131 of 269
PDF/HTML Page 153 of 291
single page version

svarUp kahyun chhe tathA kaheshe evo (चैतन्यरत्नाकरः) jIvadravyarUpI mahAsamudra, [bhAvArtha Am chhe kejIvadravya samudranI upamA daIne kahevAmAn Avyun chhe, tyAn eTalun kahetAn dravyArthikanayathI ek chhe, paryAyArthikanayathI anek chhe; jem samudra ek chhe, tarangAvalithI anek chhe;] ‘‘उत्कलिकाभिः’’ samudranA pakShe tarangAvali, jIvanA pakShe ek gnAnaguNanA matignAn, shrutagnAn, ityAdi anek bhed, temanA dvArA ‘‘वल्गति’’ potAnA baLathI anAdi kALathI pariNamI rahyo chhe. kevo chhe? ‘‘अभिन्नरसः’’ jeTalA paryAyo chhe temanAthI bhinna sattA nathI, ek ja sattva chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘भगवान्’’ gnAn, darshan, sukh, vIrya ityAdi anek guNoe birAjamAn chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘एकः अपि अनेकीभवन्’’ (एकः अपि) sattAsvarUpe ek chhe tathApi (अनेकीभवन्) anshabhed karatAn anek chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अद्भुतनिधिः’’ (अद्भुत) anant kAL sudhI chAre gatiomAn bhamatAn jevun sukh kyAy pAmyo nahi evA sukhanun (निधिः) nidhAn chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘यस्य इमाः संवेदनव्यक्तयः स्वयं उच्छलन्ति’’ (यस्य) je dravyane (इमाः) pratyakShapaNe vidyamAn (संवेदन) samvedan arthAt gnAn, tenI (व्यक्तयः) vyaktio arthAt matignAn, shrutagnAn, avadhignAn, manaparyayagnAn, kevaLagnAn ityAdi anek paryAyarUp anshabhed, (स्वयं) dravyanun sahaj evun ja chhe te kAraNathI (उच्छलन्ति) avashya pragaT thAy chhe. bhAvArtha Am chhe kekoI AshankA karashe ke gnAn to gnAnamAtra chhe, AvA je matignAn Adi pAnch bhed te shA kAraNe chhe? samAdhAn A pramANe chhe kegnAnanA paryAy chhe, viruddha to kAI nathI, vastunun evun ja sahaj chhe; paryAyamAtra vichAratAn mati Adi pAnch bhed vidyamAn chhe, vastumAtra anubhavatAn gnAnamAtra chhe; vikalpo jeTalA chhe teTalA badhA jUThA chhe, kem ke vikalpa koI vastu nathI, vastu to gnAnamAtra chhe. kevI chhe samvedanavyaktio? (अच्छाच्छाः) nirmaLathI paN nirmaL chhe. bhAvArtha Am chhe kekoI em mAnashe ke jeTalA gnAnanA paryAy chhe te samasta ashuddharUp chhe, parantu em to nathI, kAraN ke jem gnAn shuddha chhe tem gnAnanA paryAy vastunun svarUp chhe tethI shuddhasvarUp chhe. parantu ek visheShparyAyamAtrane avadhAratAn vikalpa Upaje chhe, anubhav nirvikalpa chhe, tethI vastumAtra anubhavatAn samasta paryAyo paN gnAnamAtra chhe, tethI gnAnamAtra anubhavayogya chhe. vaLI kevI chhe samvedanavyaktio? ‘‘निःपीताखिलभावमण्डलरसप्राग्भारमत्ताः इव’’ (निःपीत) gaLI


Page 132 of 269
PDF/HTML Page 154 of 291
single page version

gaI chhe (अखिल) samasta (भाव)jIv, pudgal, dharma, adharma, kAL, AkAsh evAn samastadravyanA (मण्डल) atIt-anAgat-vartamAn anant paryAyarUpI (रस) rasAyaNabhUt divya auShadhi tenA (प्राग्भार) samUh vaDe (मत्ताः इव) magna thaI chhe, evI chhe. bhAvArtha Am chhe kekoI param rasAyaNabhUt divya auShadhi pIe chhe to sarvAng tarangAvali jevun Upaje chhe, tevI rIte samasta dravyone jANavAmAn samartha chhe gnAn, tethI sarvAng AnandatarangAvalithI garbhit chhe. 9141.

(shArdUlavikrIDit)
किॢश्यन्तां स्वयमेव दुष्करतरैर्मोक्षोन्मुखैः कर्मभिः
किॢश्यन्तां च परे महाव्रततपोभारेण भग्नाश्चिरम्
साक्षान्मोक्ष इदं निरामयपदं संवेद्यमानं स्वयं
ज्ञानं ज्ञानगुणं विना कथमपि प्राप्तुं क्षमन्ते न हि
।।१०-१४२।।

khanDAnvay sahit artha‘‘परे इदं ज्ञानं ज्ञानगुणं विना प्राप्तुं कथम् अपि न हि क्षमन्ते’’ (परे) shuddhasvarUp-anubhavathI bhraShTa chhe je jIv te, (इदं ज्ञानं) pUrve ja kahel chhe samasta bhedavikalpathI rahit gnAnamAtra vastu tene (ज्ञानगुणं विना) shuddhasvarUp-anubhavashakti vinA (प्राप्तुं) prApta karavAne, (कथम् अपि) hajAr upAy karavAmAn Ave topaN, (न हि क्षमन्ते) nishchayathI samartha thatA nathI. kevun chhe gnAnapad? ‘‘साक्षात् मोक्षः’’ pratyakShapaNe sarvathA prakAre mokShasvarUp chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘निरामयपदं’’ jeTalA upadrav-kalesh chhe te sarvathI rahit chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘स्वयं संवेद्यमानं’’ (स्वयं) potAthI (संवेद्यमानं) AsvAd karavAyogya chhe. bhAvArtha Am chhe kegnAnaguN gnAnaguNathI anubhavayogya chhe, kAraNAntar dvArA gnAnaguN grAhya nathI. kevo chhe mithyAdraShTi jIvarAshi? ‘‘कर्मभिः क्लिश्यन्तां’’ (कर्मभिः) vishuddha shubhopayogarUp pariNAm, jainokta sUtronun adhyayan, jIvAdi dravyonA svarUpanun vAramvAr smaraN, panchaparameShThInI bhakti ityAdi chhe je anek kriyAbhed te vaDe (क्लिश्यन्ता) bahu AkShep (ADambar) kare chhe to karo, tathApi shuddha svarUpanI prApti thashe te to shuddha gnAn vaDe thashe. kevAn chhe karatUt arthAt kriyAbhed? ‘‘स्वयम् एव


Page 133 of 269
PDF/HTML Page 155 of 291
single page version

दुष्करतरैः’’ (स्वयम् एव) sahajapaNe (दुष्करतरैः) kaShTasAdhya chhe. bhAvArtha Am chhe ke jeTalI kriyA chhe te badhI dukhAtmak chhe, shuddhasvarUp-anubhavanI mAphak sukhasvarUp nathI. vaLI kevAn chhe? ‘‘मोक्षोन्मुखैः’’ (मोक्ष) sakaLakarmakShayathI (उन्मुखैः) unmukh chhe arthAt teo paramparAe AgaL mokShanun kAraN thashe evo bhram Upaje chhe te jUTho chhe. ‘‘च’’ vaLI kevA chhe mithyAdraShTi jIv? ‘‘महाव्रततपोभारेण चिरं भग्नाः क्लिश्यन्तां’’ (महाव्रत) hinsA, anRut, stey, abrahma, parigrahathI rahitapaNun, (तपः) mahA parIShahonun sahavun, tenA (भार) ghaNA bojA vaDe (चिरं) ghaNA kAL paryant (भग्नाः) marIne chUro thatA thakA (क्लिश्यन्तां) ghaNun kaShTa kare chhe to karo, tathApi evun karatAn karmakShay to thato nathI. 10142.

(drutavilambit)
पदमिदं ननु कर्मदुरासदं
सहजबोधकलासुलभं किल
तत इदं निजबोधकलाबलात
कलयितुं यततां सततं जगत।।११-१४३।।

khanDAnvay sahit artha‘‘ततः ननु इदं जगत् इदं पदम् कलयितुं सततं यततां’’ (ततः) te kAraNathI (ननु) aho (इदं जगत्) vidyamAn chhe je trailokyavartI jIvarAshi te (इदं पदम्) A padano arthAt nirvikalpa shuddha gnAnamAtravastuno (कलयितुं) nirantar abhyAs karavAne mATe (सततं) akhanDadhArApravAharUp (यततां) yatna karo. shA kAraN vaDe? ‘‘निजबोधकलाबलात्’’ (निजबोध) shuddha gnAn, teno (कला) pratyakSha anubhav, tenA (बलात्) sAmarthya vaDe; kem ke ‘‘किल’’ nishchayathI gnAnapad ‘‘कर्मदुरासदं’’ (कर्म) jeTalI kriyA chhe tenA vaDe (दुरासदं) aprApya chhe, ane ‘‘सहजबोधकलासुलभं’’ (सहजबोध) shuddha gnAnanA (कला) nirantar anubhav vaDe (सुलभं) sahaj ja prApta thAy chhe. bhAvArtha Am chhe keshubh-ashubharUp chhe jeTalI kriyA, tenun mamatva chhoDIne ek shuddhasvarUp-anubhav kAraN chhe. 11143.


Page 134 of 269
PDF/HTML Page 156 of 291
single page version

(upajAti)
अचिन्त्यशक्तिः स्वयमेव देव-
श्चिन्मात्रचिन्तामणिरेष यस्मात
सर्वार्थसिद्धात्मतया विधत्ते
ज्ञानी किमन्यस्य परिग्रहेण
।।१२-१४४।।

khanDAnvay sahit artha‘‘ज्ञानी (ज्ञानं) विधत्ते’’ (ज्ञानी) samyagdraShTi jIv (ज्ञानं) gnAnane arthAt nirvikalpa chidrUpavastune (विधत्ते) nirantar anubhave chhe. shun jANIne? ‘‘सर्वार्थसिद्धात्मतया’’ (सर्वार्थसिद्ध) chaturgatisansArasambandhI dukhano vinAsh ane atIndriy sukhanI prApti (आत्मतया) evun kArya siddha thAy chhe jenAthI, evun chhe shuddha gnAnapad. ‘‘अन्यस्य परिग्रहेण किम्’’ (अन्यस्य) shuddhasvarUp-anubhavathI bAhya chhe jeTalA vikalpo, [vivaraNshubh-ashubh kriyArUp athavA rAgAdi vikalparUp athavA dravyonA bhedavichArarUp evA chhe je anek vikalpo,] temanAn (परिग्रहेण) sAvadhAnapaNe pratipAlan athavA AcharaN athavA smaraNathI (किम्) shI kAryasiddhi? arthAt koI kAryasiddhi nathI. Am shA kAraNathI? ‘‘यस्मात् एषः स्वयं चिन्मात्रचिन्तामणिः एव’’ (यस्मात्) kAraN ke (एषः) shuddha jIvavastu (स्वयम्) potAmAn (चिन्मात्रचिन्तामणिः) shuddha gnAnamAtra evun anubhav-chintAmaNiratna chhe; (एव) A vAtane nakkI jANavI, sanshay kAI nathI. bhAvArtha Am chhe kejevI rIte koI puNyavAn jIvanA hAthamAn chintAmaNiratna hoy chhe, tenAthI sarva manorath pUrA thAy chhe, te jIv loDhun, tAmbun, rUpun evI dhAtuno sangrah karato nathI; tevI rIte samyagdraShTi jIvanI pAse shuddhasvarUp-anubhav evun chintAmaNiratna chhe, tenAthI sakaLakarmakShay thAy chhe, paramAtmapadanI prApti thAy chhe, atIndriy sukhanI prApti thAy chhe; te samyagdraShTi jIv shubh-ashubharUp anek kriyA-vikalpano sangrah karato nathI, kAraN ke enAthI kAryasiddhi thatI nathI. vaLI kevo chhe? ‘‘अचिन्त्यशक्तिः’’ vachanagochar nathI mahimA jeno, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘देवः’’ param pUjya chhe. 12144.


Page 135 of 269
PDF/HTML Page 157 of 291
single page version

(vasantatilakA)
इत्थं परिग्रहमपास्य समस्तमेव
सामान्यतः स्वपरयोरविवेकहेतुम्
अज्ञानमुज्झितुमना अधुना विशेषाद्
भूयस्तमेव परिहर्त्तुमयं प्रवृत्तः
।।१३-१४५।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अधुना अयं भूयः प्रवृत्तः’’ (अधुना) ahInthI Arambh karIne (अयं) granthanA kartA (भूयः प्रवृत्तः) k kvisheSh kahevAno udyam kare chhe. kevA chhe granthanA kartA? ‘‘अज्ञानम् उज्झितुमना’’ (अज्ञानम्) jIvanI ane karmanI ekatvabuddhirUp mithyAtvabhAv (उज्झितुमना) kaI rIte chhUTe evo chhe abhiprAy jemano, evA chhe. shun kahevA chAhe chhe? ‘‘तम् एव विशेषात् परिहर्तुम्’’ (तम् एव) jeTalo paradravyarUp parigrah chhe tene (विशेषात् परिहर्तुम्) bhinna bhinna nAmonAn vivaraN sahit chhoDavAne mATe athavA chhoDAvavAne mATe. ahIn sudhI kahyun te shun kahyun? ‘‘इत्थं समस्तम् एव परिग्रहम् सामान्यतः अपास्य’’ (इत्थं) ahIn sudhI je kAI kahyun te em kahyun ke (समस्तम् एव परिग्रहम्) jeTalI pudgalakarmanI upAdhirUp sAmagrI, teno (सामान्यतः अपास्य) sAmAnyapaNe tyAg kahyo arthAt je kAI paradravya sAmagrI chhe te tyAjya chhe em kahIne paradravyano tyAg kahyo. have visheSharUp kahe chhe. visheShArtha Am chhe kejeTalun paradravya teTalun tyAjya chhe em kahyun. have (kahe chhe ke) krodh paradravya chhe tethI tyAjya chhe, mAn paradravya chhe tethI tyAjya chhe, ityAdi; bhojan paradravya chhe tethI tyAjya chhe, pANI pIvun paradravya chhe tethI tyAjya chhe. kevo chhe paradravyaparigrah? ‘‘स्वपरयोः अविवेकहेतुम्’’ (स्व) shuddha chidrUpamAtra vastu ane (परयोः) dravyakarma-bhAvakarma-nokarma, temanA (अविवेक) ekatvarUp sanskAranun (हेतुम्)

kAraN chhe. bhAvArtha Am chhe kemithyAdraShTi jIvane jIv-karmamAn

ekatvabuddhi chhe tethI mithyAdraShTine paradravyano parigrah ghaTe chhe; samyagdraShTi jIvane bhedabuddhi chhe tethI paradravyano parigrah ghaTato nathI. Avo artha ahInthI sharU karIne kahevAmAn Avashe. 13145.


Page 136 of 269
PDF/HTML Page 158 of 291
single page version

(svAgatA)
पूर्वबद्धनिजकर्मविपाकात
ज्ञानिनो यदि भवत्युपभोगः
तद्भवत्वथ च रागवियोगात
नूनमेति न परिग्रहभावम् ।।१४-१४६।।

khanDAnvay sahit artha‘‘यदि ज्ञानिनः उपभोगः भवति तत् भवतु’’ (यदि) jo kadAchit (ज्ञानिनः) samyagdraShTi jIvane (उपभोगः) sharIr Adi sampUrNa bhogasAmagrI (भवति) hoy chhe, samyagdraShTi jIv bhogave chhe, (तत्) to (भवतु) sAmagrI ho, sAmagrIno bhog paN ho, ‘‘नूनम् परिग्रहभावम् न एति’’ (नूनम्) nishchayathI (परिग्रहभावम्) viShayasAmagrInA svIkArarUp abhiprAyane (न एति) pAmato nathI. shA kAraNathI? ‘‘अथ च रागवियोगात्’’ (अथ च) jyArathI samyagdraShTi thayo (रागवियोगात्) tyArathI mAnDIne viShayasAmagrImAn rAg-dveSh-mohathI rahit thayo, te kAraNathI. koI prashna kare chhe ke AvA virAgInesamyagdraShTi jIvane viShayasAmagrI kem hoy chhe? uttar Am chhe ke‘‘पूर्वबद्धनिजकर्मविपाकात्’’ (पूर्वबद्ध) samyaktva UpajatAn pahelAn mithyAdraShTi jIv hato, rAgI hato; tyAn rAgabhAv dvArA bAndhI hatI je (निजकर्म) potAnA pradeshomAn gnAnAvaraNAdirUp kArmaNavargaNA, tenA (विपाकात्) udayane lIdhe. bhAvArtha Am chhe kerAg-dveSh-mohapariNAm maTatAn dravyarUp bAhya sAmagrIno bhog bandhanun kAraN nathI, nirjarAnun kAraN chhe; tethI samyagdraShTi jIv anek prakAranI viShayasAmagrI bhogave chhe, parantu ranjitapariNAm nathI tethI bandh nathI, pUrve bAndhyun hatun je karma tenI nirjarA chhe. 14146.

(svAgatA)
वेद्यवेदकविभावचलत्वाद्
वेद्यते न खलु कांक्षितमेव
तेन कांक्षति न किञ्चन विद्वान्
सर्वतोऽप्यतिविरक्तिमुपैति
।।१५-१४७।।


Page 137 of 269
PDF/HTML Page 159 of 291
single page version

khanDAnvay sahit artha‘‘तेन विद्वान् किञ्चन न कांक्षति’’ (तेन) te kAraNathI (विद्वान्) samyagdraShTi jIv, (किञ्चन) karmanA udayathI chhe nAnA prakAranI sAmagrI temAn koI sAmagrI (न कांक्षति)karmanI sAmagrImAn koI sAmagrIjIvane sukhanun kAraN em mAnato nathI, sarva sAmagrI dukhanun kAraN em mAne chhe. vaLI kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘सर्वतः अतिविरक्तिम् उपैति’’ (सर्वतः) jeTalI karmajanit sAmagrI chhe tenA pratye man, vachan, kAytrishuddhi vaDe (अतिविरक्तिम्) ati viraktapaNe arthAt sarvathA tyAgarUp (उपैति) pariName chhe. shA kAraNathI evo chhe? ‘‘यतः खलु कांक्षितम् न वेद्यते एव’’ (यतः) kAraN ke (खलु) nishchayathI (कांक्षितम्) je kAI chintavyun chhe te (न वेद्यते) prApta thatun nathI, (एव) em ja chhe. shA kAraNathI? ‘‘वेद्यवेदकविभावचलत्वात्’’ (वेद्य) vAnchhavAmAn Ave chhe je vastusAmagrI ane (वेदक) vAnchhArUp jIvano ashuddha pariNAm, teo chhe (विभाव) banne ashuddha, vinashvar, karmajanit, te kAraNathI (चलत्वात्) kShaNe kShaNe anya anya thAy chhe. koI anya chintavAy chhe, koI anya thAy chhe. bhAvArtha Am chhe keashuddha rAgAdi pariNAm tathA viShayasAmagrI banne samaye samaye vinashvar chhe, mATe jIvanun svarUp nathI. A kAraNathI samyagdraShTine evA bhAvono sarvathA tyAg chhe. tethI samyagdraShTine bandh nathI, nirjarA chhe. 15147.

(svAgatA)
ज्ञानिनो न हि परिग्रहभावं
कर्म रागरसरिक्ततयैति
रङ्गयुक्तिरकषायितवस्त्रे
स्वीकृतैव हि बहिर्लुठतीह
।।१६-१४८।।

khanDAnvay sahit artha‘‘कर्म ज्ञानिनः परिग्रहभावं न हि एति’’ (कर्म) jeTalI viShayasAmagrI bhogarUp kriyA chhe te (ज्ञानिनः) samyagdraShTi jIvane (परिग्रहभावं) mamatArUp svIkArapaNAne (न हि एति) nishchayathI prApta thatI nathI. shA kAraNe? ‘‘रागरसरिक्ततया’’ (राग) karmanI sAmagrIne potArUp jANIne ranjitapariNAmarUp je


Page 138 of 269
PDF/HTML Page 160 of 291
single page version

(रस) veg, tenAthI (रिक्ततया) khAlI chhe, evo bhAv hovAthI. draShTAnta kahe chhe ‘‘हि इह अकषायितवस्त्रे रङ्गयुक्तिः बहिः लुठति एव’’ (हि) jem (इह) sarva lokamAn pragaT chhe ke (अकषायित) haraDAn, phaTakaDI, lodhar jene lAgyAn nathI evA (वस्त्रे) kapaDAmAn (रङ्गयुक्तिः) rangayukti arthAt majIThanA rangano sanyog karavAmAn Ave chhe topaN (बहिः लुठति) kapaDAne lAgato nathI, bahAr ne bahAr phare chhe, tevI rIte. bhAvArtha Am chhe kesamyagdraShTi jIvane panchendriyaviShayasAmagrI chhe, bhogave paN chhe; parantu antarang rAg-dveSh-mohabhAv nathI, tethI karmano bandh nathI, nirjarA chhe; kevI chhe rangayukti? ‘‘स्वीकृता’’ kapaDun ane rang ekaThAn karavAmAn AvyAn chhe evI. 16148.

(svAgatA)
ज्ञानवान् स्वरसतोऽपि यतः स्यात
सर्वरागरसवर्जनशीलः
लिप्यते सकलकर्मभिरेषः
कर्ममध्यपतितोऽपि ततो न
।।१७-१४९।।

khanDAnvay sahit artha‘‘यतः ज्ञानवान् स्वरसतः अपि सर्वरागरस- वर्जनशीलः स्यात्’’ (यतः) je kAraNathI (ज्ञानवान्) shuddhasvarUp-anubhavashIl chhe je jIv te, (स्वरसतः) vibhAvapariNaman maTyun hovAthI shuddhatArUpe dravya pariNamyun chhe tethI (सर्वराग) jeTalA rAg-dveSh-mohapariNAmarUp (रस) anAdinA sanskAr tenAthI (वर्जनशीलः स्यात्) rahit chhe svabhAv jeno, evo chhe; ‘‘ततः एषः कर्ममध्यपतितः अपि सकलकर्मभिः न लिप्यते’’ (ततः) te kAraNathI (एषः) samyagdraShTi jIv (कर्म) karmanA udayajanit anek prakAranI bhogasAmagrImAn (र्मध्यपतितः अपिः) paDyo chhe arthAt panchendriyabhogasAmagrI bhogave chhe, sukh-dukhane pAme chhe, tathApi (सकलकर्मभिः) AThe prakAranAn chhe je gnAnAvaraNAdi karma, temanA vaDe (न लिप्यते) bandhAto nathI. bhAvArtha Am chhe keantarang chIkaNApaNun nathI tethI bandh thato nathI, nirjarA thAy chhe. 17149.