Page 199 of 269
PDF/HTML Page 221 of 291
single page version
shaktigarbhit (मालिका) chetanAmAtra vastunI (अभितः चकास्तु एव) sarvathA prakAre prApti ho. bhAvArtha Am chhe ke — nirvikalpamAtrano anubhav upAdey chhe, anya vikalpa samasta hey chhe. draShTAnta Am chhe ke — ‘‘सूत्रे प्रोता इव’’ jem koI puruSh motInI mALA parovI jANe chhe, mALA gUnthatAn anek vikalpo kare chhe, parantu te samasta vikalpo jUThA chhe, vikalpomAn shobhA karavAnI shakti nathI, shobhA to motImAtra vastu chhe temAn chhe; tethI paheranAro puruSh motInI mALA jANIne pahere chhe, gUnthavAnA ghaNA vikalpo jANI paherato nathI; jonAro paN motInI mALA jANIne shobhA jue chhe, gUnthavAnA vikalpone joto nathI; tem shuddha chetanAmAtra sattA anubhav karavAyogya chhe, temAn ghaTe chhe je anek vikalpo te badhAnI sattA anubhav karavAyogya nathI. 17-209.
कर्तृ कर्म च सदैकमिष्यते ।।१८-२१०।।
khanDAnvay sahit artha — ahIn koI prashna kare chhe ke gnAnAvaraNAdi karmarUp pudgalapinDano kartA jIv chhe ke nathI? uttar Am chhe ke – kahevA mATe to chhe, vastusvarUp vichAratAn kartA nathI. te kahe chhe — ‘‘व्यावहारिकद्रशा एव केवलं’’ jUThI vyavahAradraShTithI ja ‘‘कर्तृ’’ kartA ‘‘च’’ tathA ‘‘कर्म’’ karAyelun kArya ‘‘विभिन्नम् इष्यते’’ bhinna bhinna chhe. jIv gnAnAvaraNAdi dravyakarmano kartA – evun kahevA mATe satya chhe; kAraN ke yukti em chhe ke rAgAdi ashuddha pariNAmone jIv kare chhe, rAgAdi ashuddha pariNAmo hotAn gnAnAvaraNAdirUpe pudgaladravya pariName chhe, tethI kahevA mATe em chhe ke gnAnAvaraNAdi karma jIve karyun. svarUp vichAratAn evun kahevun jUThun chhe; kAraN ke
vyavahAradraShTithI (चिन्त्यते) jovAmAn Ave, shun jovAmAn Ave? ‘‘वस्तु’’ svadravya-
Page 200 of 269
PDF/HTML Page 222 of 291
single page version
pariNAm-paradravyapariNAmarUp vastunun svarUp, to ‘‘सदा एव कर्तृ कर्म एकम् इष्यते’’ (सदा एव) sarva kALe (कर्तृ) kartA arthAt pariName chhe je dravya ane (कर्म) karma arthAt dravyano pariNAm (एकम् इष्यते) ek chhe arthAt koI jIv athavA pudgal- dravya potAnA pariNAmo sAthe vyApya-vyApakarUp pariName chhe tethI kartA chhe; ane te ja karma chhe, kem ke pariNAm te dravya sAthe vyApya-vyApakarUp chhe; — em (इष्यते) vichAratAn ghaTe chhe – anubhavamAn Ave chhe. anya dravyanun anya dravya kartA, anya dravyano pariNAm anya dravyanun karma – evun to anubhavamAn ghaTatun nathI; kAraN ke be dravyone vyApya-vyApakapaNun nathI. 18-210.
स भवति नापरस्य परिणामिन एव भवेत् ।
स्थितिरिह वस्तुनो भवतु कर्तृ तदेव ततः ।।१९-२११।।“
shlokArtha — ‘‘ननु किल’’ kharekhar ‘‘परिणामः एव’’ pariNAm chhe te ja ‘‘विनिश्चयतः’’ nishchayathI ‘‘कर्म’’ karma chhe, ane ‘‘सः परिणामिनः एव भवेत्, अपरस्य न भवति’’ pariNAm potAnA AshrayabhUt pariNAmIno ja hoy chhe, anyano nahi (kAraN ke pariNAmo potapotAnA dravyanA Ashraye chhe, anyanA pariNAmano anya Ashray nathI hoto); vaLI ‘‘कर्म कर्तृशून्यं इह न भवति’’ karma kartA vinA hotun nathI, ‘‘च’’ tem ja ‘‘वस्तुनः एकतया स्थितिः इह न’’ vastunI ekarUpe sthiti (arthAt kUTastha sthiti) hotI nathI (kAraN ke vastu dravyaparyAyasvarUp hovAthI sarvathA nityapaNun bAdhAsahit chhe); ‘‘ततः’’ mATe ‘‘तत् एव कर्तृ भवतु’’ vastu pote ja potAnA pariNAmarUp karmanI kartA chhe ( – e nishchay- siddhAnt chhe). 19-211.
* panDit shrI rAjamalajInI TIkAmAn ‘AtmakhyAti’nA A shlokano ‘khanDAnvay sahit artha’ nathI, tethI gujarAtI samayasAranA AdhAre arthasahit te shlok ahIn ApavAmAn Avyo chhe.
Page 201 of 269
PDF/HTML Page 223 of 291
single page version
बहिर्लुठति यद्यपि स्फु टदनन्तशक्तिः स्वयं तथाऽप्यपरवस्तुनो विशति नान्यवस्त्वन्तरम् ।
स्वभावनियतं यतः सकलमेव वस्त्विष्यते स्वभावचलनाकुलः किमिह मोहितः क्लिश्यते ।।२०-२१२।।
khanDAnvay sahit artha — jIvano svabhAv evo chhe ke sakaL gneyane jANe chhe. koI mithyAdraShTi jIv evun jANashe ke gneyavastune jANatAn jIvane ashuddhapaNun ghaTe chhe. tenun samAdhAn em chhe ke ashuddhapaNun ghaTatun nathI, jIvavastuno evo ja svabhAv chhe ke samasta gneyavastune jANe chhe. ahInthI sharU karIne evo bhAv kahe chhe — ‘‘
jIv samasta gneyane jANe chhe em dekhIne (स्वभाव) jIvanA shuddha svarUpathI (चलन) skhalitapaNun jANI (आकुलः) khedakhinna thato mithyAdraShTi jIv (मोहितः) mithyAtvarUp agnAnapaNAne AdhIn thaI (किं क्लिश्यते) kem khedakhinna thAy chhe? ‘‘यतः स्वभावनियतं सकलम् एव वस्तु इष्यते’’ (यतः) kAraN ke (सकलम् एव वस्तु) je koI jIvadravya athavA pudgaladravya ityAdi chhe te badhun (स्वभावनियतं) niyamathI potAnA svarUpe chhe evun (इष्यते) anubhavagochar thAy chhe. A ja artha pragaT karIne kahe chhe — ‘‘यद्यपि स्फु टदनन्तशक्तिः स्वयं बहिर्लुठति’’ (यद्यपि) joke pratyakShapaNe evun chhe ke (स्फु टत्) sadAkAL pragaT chhe (अनन्तशक्तिः) avinashvar chetanAshakti jenI evun jIvadravya (स्वयं बहिः लुठति) svayam samasta gneyane jANIne gneyAkArarUpe pariName chhe – evo jIvano svabhAv chhe, ‘‘तथापि अन्यवस्त्वन्तरम्’’ (तथापि) topaN (अन्यवस्त्वन्तरम्) ek koI jIvadravya athavA pudgaladravya ‘‘अपरवस्तुनः न विशति’’ koI anya dravyamAn pravesh karatun nathI; vastusvabhAv evo chhe. bhAvArtha Am chhe ke jIvadravya samasta gneyavastune jANe chhe evo to svabhAv chhe, parantu gnAn gneyarUp thatun nathI, gney paN gnAnadravyarUp pariNamatun nathI – evI vastunI maryAdA chhe. 20-212.
Page 202 of 269
PDF/HTML Page 224 of 291
single page version
येन तेन खलु वस्तु वस्तु तत् ।
किं करोति हि बहिर्लुठन्नपि ।।२१-२१३।।
khanDAnvay sahit artha — artha kahyo hato tene gADho kare chhe — ‘‘येन इह एकम् वस्तु अन्यवस्तुनः न’’ (येन) je kAraNathI (इह) chha dravyomAn koI (एकम् वस्तु) jIvadravya athavA pudgaladravya sattArUp vidyamAn chhe te (अन्यवस्तुनः न) anya dravya sAthe sarvathA maLatun nathI evI dravyonA svabhAvanI maryAdA chhe, ‘‘तेन खलु वस्तु तत् वस्तु’’ (तेन) te kAraNathI (खलु) nishchayathI (वस्तु) je koI dravya chhe (तत् वस्तु) te potAnA svarUpe chhe — jem chhe tem ja chhe; ‘‘अयम् निश्चयः’’ Avo to nishchay chhe, parameshvare kahyo chhe, anubhavagochar paN thAy chhe. ‘‘कः अपरः बहिः लुठन् अपि अपरस्य किं करोति’’ (कः अपरः) evun kyun dravya chhe ke je (बहिः लुठन् अपि) yadyapi gneyavastune jANe chhe topaN (अपरस्य किं क रोति) gneyavastu sAthe sambandh karI shake? arthAt koI dravya karI shake nahi. bhAvArtha Am chhe ke — vastusvarUpanI maryAdA to evI chhe ke koI dravya koI dravya sAthe ekarUp thatun nathI. A uparAnt jIvano svabhAv chhe ke gneyavastune jANe; evo chhe to ho, topaN hAni to kAI nathI; jIvadravya gneyane jANatun thakun potAnA svarUpe chhe. 21-213.
किञ्चनापि परिणामिनः स्वयम् ।
Page 203 of 269
PDF/HTML Page 225 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — koI AshankA kare chhe ke jainasiddhAntamAn paN em kahyun chhe ke jIv gnAnAvaraNAdi pudgalakarmane kare chhe, bhogave chhe. tenun samAdhAn Am chhe ke — jUThA vyavahArathI kahevA mATe chhe, dravyanun svarUp vichAratAn paradravyano kartA jIv nathI. ‘‘तु यत् वस्तु स्वयम् परिणामिनः अन्यवस्तुनः किञ्चन अपि कुरुते’’ (तु) evI paN kaheNI chhe ke (यत् वस्तु) je koI chetanAlakShaN jIvadravya, (स्वयम् परिणामिनः अन्यवस्तुनः) potAnI pariNAmashaktithI gnAnAvaraNAdirUp pariName chhe evA pudgaladravyanun (किञ्चन अपि कुरुते) kAI kare chhe em kahevun, ‘‘तत् व्यावहारिकद्रशा’’ (तत्) je kAI evo abhiprAy chhe te badho (व्यावहारिकद्रशा) jUThI vyavahAradraShTithI chhe. ‘‘निश्चयात् किम् अपि नास्ति इह मतं’’ (निश्चयात्) vastunun svarUp vichAratAn (किम् अपि नास्ति) evo vichAr – evo abhiprAy kAI nathI; — bhAvArtha Am chhe ke kAI ja vAt nathI, mULathI jUThun chhe; — (इह मतं) evo siddhAnta siddha thayo. 22-214.
नैकद्रव्यगतं चकास्ति किमपि द्रव्यान्तरं जातुचित् ।
किं द्रव्यान्तरचुम्बनाकुलधियस्तत्त्वाच्च्यवन्ते जनाः ।।२३-२१५।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘जनाः तत्त्वात् किं च्यवन्ते’’ (जनाः) jano arthAt samasta sansArI jIvo (तत्त्वात्) ‘jIvavastu sarva kAL shuddhasvarUp chhe, samasta gneyane jANe chhe’ evA anubhavathI (किं च्यवन्ते) kem bhraShTa thAy chhe? bhAvArtha Am chhe ke — vastunun svarUp to pragaT chhe, bhram kem kare chhe? kevA chhe jano? ‘‘द्रव्यान्तरचुम्बनाकुलधियः’’ (द्रव्यान्तर) ‘samasta gneyavastune jANe chhe jIv tethI (चुम्बन) ashuddha thayun chhe jIvadravya’ evun jANIne (आकुलधियः) ‘gneyavastunun jANapaNun kaI rIte chhUTe ke jenA chhUTavAthI jIvadravya shuddha thAy’ evI thaI chhe buddhi jemanI, evA chhe. ‘‘तु’’ tenun samAdhAn Am chhe ke — ‘‘यत् ज्ञानं ज्ञेयम् अवैति तत् अयं शुद्ध- स्वभावोदयः’’
Page 204 of 269
PDF/HTML Page 226 of 291
single page version
pragaT chhe (तत् अयं) te A (शुद्धस्वभावोदयः) shuddha jIvavastunun svarUp chhe. bhAvArtha Am chhe ke — jem agnino dAhakasvabhAv chhe, samasta dAhyavastune bALe chhe, bALato thako agni potAnA shuddhasvarUpe chhe – agnino evo ja svabhAv chhe; tem jIv gnAnasvarUp chhe, samasta gneyane jANe chhe, jANato thako potAnA svarUpe chhe – evo vastuno svabhAv chhe. gneyanA jANapaNAthI jIvane ashuddhapaNun mAne chhe te na mAno, jIv shuddha chhe; [visheSh samAdhAn kare chhe — ] kAraN ke ‘‘किम् अपि द्रव्यान्तरं एकद्रव्यगतं न चकास्ति’’ (किम् अपि द्रव्यान्तरं) koI gneyarUp pudgaladravya athavA dharma, adharma, AkAsh, kALadravya (एकद्रव्य) shuddha jIvavastumAn (गतं) ekadravyarUpe pariName chhe em (न चकास्ति) shobhatun nathI. bhAvArtha Am chhe ke — jIv samasta gneyane jANe chhe, gnAn gnAnarUp chhe, gneyavastu gneyarUp chhe; koI dravya potAnun dravyatva chhoDIne anya dravyarUp to nathI thayun. evo anubhav kone chhe te kahe chhe — ‘‘शुद्धद्रव्यनिरूपणार्पितमतेः’’ (शुद्धद्रव्य) samasta vikalpathI rahit shuddha chetanAmAtra jIvavastunA (निरूपण) pratyakSha anubhavamAn (अर्पितमतेः) sthApyun chhe buddhinun sarvasva jeNe evA jIvane. vaLI kevA jIvane? ‘‘तत्त्वं समुत्पश्यतः’’ sattAmAtra shuddha jIvavastune pratyakSha AsvAde chhe evA jIvane. bhAvArtha Am chhe — ‘jIv samasta gneyane jANe chhe, samasta gneyathI bhinna chhe,’ evo svabhAv samyagdraShTi jIv jANe chhe. 23-215.
मन्यद्द्रव्यं भवति यदि वा तस्य किं स्यात्स्वभावः ।
र्ज्ञानं ज्ञेयं कलयति सदा ज्ञेयमस्यास्ति नैव ।।२४-२१६।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सदा ज्ञानं ज्ञेयं कलयति अस्य ज्ञेयं न अस्ति एव’’ (सदा) sarva kAL (ज्ञानं) gnAn arthAt arthagrahaNashakti (ज्ञेयं) svaparasambandhI samasta gneyavastune (कलयति) ek samayamAn dravya-guN-paryAyabhed sahit jevI chhe tevI jANe chhe. ek visheSh — (अस्य) gnAnanA sambandhathI (ज्ञेयं न अस्ति) gneyavastu gnAn
Page 205 of 269
PDF/HTML Page 227 of 291
single page version
sAthe sambandharUp nathI, (एव) nishchayathI em ja chhe. draShTAnt kahe chhe — ‘‘ज्योत्स्नारूपं भुवं स्नपयति तस्य भूमिः न अस्ति एव’’ (ज्योत्स्नारूपं) chAndanIno prasAr (भुवं स्नपयति) bhUmine shvet kare chhe. ek visheSh — (तस्य) chAndanInA prasAranA sambandhathI (भूमिः न अस्ति) bhUmi chAndanIrUp thatI nathI. bhAvArtha Am chhe ke — jem chAndanI prasare chhe, samasta bhUmi shvet thAy chhe, topaN chAndanIno ane bhUmino sambandh nathI; tem gnAn samasta gneyane jANe chhe topaN gnAnano ane gneyano sambandh nathI; evo vastuno svabhAv chhe. Avun koI na mAne tenA prati yukti dvArA ghaTAve chhe — ‘‘शुद्धद्रव्यस्वरसभवनात्’’ shuddha dravya potapotAnA svabhAvamAn rahe chhe to ‘‘स्वभावस्य शेषं किं’’ (स्वभावस्य) sattAmAtra vastunun (शेषं किं) shun bachyun? bhAvArtha Am chhe ke sattAmAtra vastu nirvibhAg ekarUp chhe, jenA be bhAg thatA nathI. ‘‘यदि वा’’ jo kadI ‘‘अन्यद्द्रव्यं भवति’’ anAdinidhan sattArUp vastu anya sattArUp thAy to ‘‘तस्य स्वभावः किं स्यात्’’ (तस्य) pahelAn sAdhelI sattArUp vastuno (स्वभावः किं स्यात्) svabhAv shun rahyo arthAt jo pahelAnnun sattva anya sattvarUp thAy to pahelAnI sattAmAnnun shun bachyun? arthAt pahelAnI sattAno vinAsh siddha thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke — jem jIvadravya chetanAsattArUp chhe, nirvibhAg chhe, te chetanAsattA jo kadI pudgaladravya – achetanArUp thaI jAy to chetanAsattAno vinAsh thato koN maTADI shake? parantu vastunun svarUp evun to nathI, tethI je dravya jevun chhe, je rIte chhe, te tevun ja chhe, anyathA thatun nathI. mATe jIvanun gnAn samasta gneyane jANe chhe to jANo, tathApi jIv potAnA svarUpe chhe. 24-216.
भावाभावौ भवति तिरयन् येन पूर्णस्वभावः ।।२५-२१७।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘
Page 206 of 269
PDF/HTML Page 228 of 291
single page version
vidyamAn, (राग) iShTamAn abhilASh ane (द्वेष) aniShTamAn udveg evA (द्वयम्) be jAtinA ashuddha pariNAm (तावत् उदयते) tyAn sudhI thAy chhe ‘‘यावत् ज्ञानं ज्ञानं न भवति’’ (यावत्) jyAn sudhI (ज्ञानं) gnAn arthAt jIvadravya (ज्ञानं न भवति) potAnA shuddhasvarUpanA anubhavarUp pariNamatun nathI; [bhAvArtha Am chhe ke jeTalA kAL sudhI jIv mithyAdraShTi chhe teTalA kAL sudhI rAg-dveSharUp ashuddha pariNaman maTatun nathI.] ‘‘पुनः बोध्यं बोध्यतां यावत् न याति’’ (पुनः) tathA (बोध्यं) gnAnAvaraNAdi karma athavA rAgAdi ashuddha pariNAm (बोध्यतां यावत् न याति) gneyamAtra buddhine prApta thatAn nathI. bhAvArtha Am chhe ke — gnAnAvaraNAdi karma samyagdraShTi jIvane jANavA mATe chhe, koI potAnA karmano uday kArya je te prakAre karavAne samartha nathI. ‘‘तत् ज्ञानं ज्ञानं भवतु’’ (तत्) te kAraNathI (ज्ञानं) gnAn arthAt jIvavastu (ज्ञानं भवतु) shuddha pariNatirUp thaIne shuddhasvarUpanA anubhavasamartha ho. kevun chhe shuddha gnAn? ‘‘न्यक्कृताज्ञानभावं’’ (न्यक्कृत) dUr karI chhe (अज्ञानभावं) mithyAtvabhAvarUp pariNati jeNe evun chhe. Avun thatAn kAryanI prApti kahe chhe — ‘‘येन पूर्णस्वभावः भवति’’ (येन) je shuddha gnAn vaDe (पूर्णस्वभावः भवति) pUrNa svabhAv arthAt jevun dravyanun anantachatuShTayasvarUp chhe tevun pragaT thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke muktipadanI prApti thAy chhe. kevo chhe pUrNa svabhAv arthAt svarUp? ‘‘भावाभावौ तिरयन्’’ chaturgatisambandhI utpAd-vyayane sarvathA dUr karatun thakun jIvanun svarUp pragaT thAy chhe. 25-217.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ततः सम्यग्द्रष्टिः स्फु टं तत्त्वद्रष्टया तौ क्षपयतु’’ (ततः) te kAraNathI (सम्यग्द्रष्टिः) shuddhachaitanya-anubhavashIl jIv, (स्फु टं तत्त्वद्रष्टया) pratyakSharUp chhe je shuddha jIvasvarUpano anubhav tenA vaDe (तौ) rAg-dveSh bannene (क्षपयतु)
Page 207 of 269
PDF/HTML Page 229 of 291
single page version
mULathI maTADIne dUr karo. ‘‘येन ज्ञानज्योतिः सहजं ज्वलति’’ (येन) je rAg-dveShane maTADavAthI (ज्ञानज्योतिः सहजं ज्वलति) gnAnajyoti arthAt shuddha jIvanun svarUp jevun chhe tevun sahaj pragaT thAy chhe. kevI chhe gnAnajyoti? ‘‘पूर्णाचलार्चिः’’ (पूर्ण) jevo svabhAv chhe evo ane (अचल) sarva kAL potAnA svarUpe chhe evo (अर्चिः) prakAsh chhe jeno, evI chhe. rAg-dveShanun svarUp kahe chhe — ‘‘हि ज्ञानम् अज्ञानभावात् इह रागद्वेषौ भवति’’ (हि) je kAraNathI (ज्ञानम्) jIvadravya (अज्ञानभावात्) anAdi karmasanyogathI pariNamyun chhe vibhAvapariNati – mithyAtvarUp, tene lIdhe (इह) vartamAn sansAr- avasthAmAn (रागद्वेषौ भवति) rAg-dveSharUp ashuddha pariNatie vyApya-vyApakarUp pote pariName chhe. tethI ‘‘तौ वस्तुत्वप्रणिहितद्रशा द्रश्यमानौ न किञ्चित्’’ (तौ) rAg-dveSh banne jAtinA ashuddha pariNAm (वस्तुत्वप्रणिहितद्रशा द्रश्यमानौ) sattAsvarUp draShTithI vichAratAn (न किञ्चित्) kAI vastu nathI. bhAvArtha Am chhe ke jem sattAsvarUp ek jIvadravya vidyamAn chhe tem rAg-dveSh koI dravya nathI, jIvanI vibhAvapariNati chhe. te ja jIv jo potAnA svabhAvarUpe pariName to rAg-dveSh sarvathA maTe. Am thavun sugam chhe, kAI mushkel nathI; ashuddha pariNati maTe chhe, shuddha pariNati thAy chhe. 26-218.
व्यक्तात्यन्तं स्वस्वभावेन यस्मात् ।।२७-२१९।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke, koI em mAne chhe ke jIvano svabhAv rAg-dveSharUpe pariNamavAno nathI, paradravya — gnAnAvaraNAdi karma tathA sharIr-sansAr-bhogasAmagrI — balAtkAre jIvane rAg-dveSharUp pariNamAve chhe. parantu em to nathI, jIvanI vibhAvapariNAmashakti jIvamAn chhe, tethI mithyAtvanA bhramarUpe pariNamatun thakun rAg-dveSharUpe jIvadravya pote pariName chhe, paradravyano kAI sahAro nathI. te kahe chhe — ‘‘किञ्चन अपि अन्यद्द्रव्यं तत्त्वद्रष्टया रागद्वेषोत्पादकं न वीक्ष्यते’’
Page 208 of 269
PDF/HTML Page 230 of 291
single page version
(किञ्चन अपि अन्यद्द्रव्य) ATh karmarUp athavA sharIr, man, vachan-nokarmarUp athavA bAhya bhogasAmagrI ityAdirUp chhe jeTalun paradravya te, (तत्त्वद्रष्टया) dravyanun svarUp jotAn sAchI draShTithI (रागद्वेषोत्पादकं) ashuddha chetanArUp chhe je rAg-dveShapariNAm temane upajAvavA samartha (न वीक्ष्यते) jovAmAn Avatun nathI; [kahelo artha gADho – draDh kare chhe — ] ‘‘यस्मात् सर्वद्रव्योत्पत्तिः स्वस्वभावेन अन्तश्चकास्ति’’ (यस्मात्) kAraN ke (सर्वद्रव्य) jIv, pudgal, dharma, adharma, kAL ane AkAshanA (उत्पत्तिः) akhanDadhArArUp pariNAm (स्वस्वभावेन) potapotAnA svarUpe chhe, (अन्तः चकास्ति) evun ja anubhavamAn nishchit thAy chhe ane em ja vastu sadhAy chhe, anyathA viparIt chhe. kevI chhe pariNati? ‘‘अत्यन्तं व्यक्ता’’ atishay pragaT chhe. 27-219.
कतरदपि परेषां दूषणं नास्ति तत्र ।
भवतु विदितमस्तं यात्वबोधोऽस्मि बोधः ।।२८-२२०।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke jIvadravya sansAraavasthAmAn rAg-dveSh-moh — ashuddha chetanArUp pariName chhe te, vastunun svarUp vichAratAn, jIvano doSh chhe, pudgaladravyano doSh kAI nathI; kAraN ke jIvadravya potAnA vibhAv – mithyAtvarUp pariNamatun thakun potAnA agnAnapaNAne lIdhe rAg-dveSh-moharUp pote pariName chhe. jo kadI shuddha pariNatirUp thaIne shuddhasvarUpanA anubhavarUp pariName, rAg-dveSh-moharUp na pariName, to pudgaladravyano sho ilAj chAle? te ja kahe chhe — ‘‘
इह यत् रागद्वेषदोषप्रसूतिः भवति तत्र कतरत् अपि परेषां दूषणं नास्ति’’ (इह) ashuddha avasthAmAn (यत्) je kAI (रागद्वेषदोषप्रसूतिः भवति) rAgAdi ashuddha pariNati thAy chhe (तत्र) te ashuddha pariNati thavAmAn (कतरत् अपि) atyant thoDun paN, (परेषां
दूषणं नास्ति) vachan athavA panchendriy bhogasAmagrI ityAdi ghaNI sAmagrI chhe — temAn koInun dUShaN
Page 209 of 269
PDF/HTML Page 231 of 291
single page version
to nathI. to shun chhe? ‘‘अयम् स्वयम् अपराधी तत्र अबोधः सर्पति’’ (अयम्) sansArI jIv (स्वयम् अपराधी) pote mithyAtvarUpe pariNamato thako shuddha svarUpanA anubhavathI bhraShTa chhe; karmanA udayathI thayo chhe ashuddha bhAv, tene potArUp jANe chhe; (तत्र) e rIte agnAnano adhikAr hotAn (अबोधः सर्पति) rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNati thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke jIv pote mithyAdraShTi thato thako paradravyane potArUp jANIne anubhave tyAn rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNatinun thavun koN roke? tethI pudgalakarmano sho doSh? ‘‘विदितं भवतु’’ em ja vidit ho ke rAgAdi ashuddha pariNatirUpe jIv pariName chhe te jIvano doSh chhe, pudgaladravyano doSh nathI. have AgaLano vichAr kaI chhe ke nathI? uttar Am chhe — AgaLano A vichAr chhe ke ‘‘अबोधः अस्तं यातु’’ (अबोधः) moh-rAg-dveSharUp chhe je ashuddha pariNati teno (अस्तं यातु) vinAsh ho. teno vinAsh thavAthI ‘‘बोधः अस्मि’’ hun shuddha, chidrUp, avinashvar, anAdinidhan, jevo chhun tevo vidyamAn ja chhun. bhAvArtha Am chhe ke — jIvadravya shuddhasvarUp chhe; temAn moh-rAg-dveSharUp ashuddha pariNati thAy chhe; te ashuddha pariNatine maTADavAno upAy A chhe ke sahaj ja dravya shuddhatvarUp pariName to ashuddha pariNati maTe; bIjun to koI karatUt – upAy nathI. te ashuddha pariNati maTatAn jIvadravya jevun chhe tevun chhe, kAI ghaTavadh to nathI. 28-220.
द्रव्यमेव कलयन्ति ये तु ते ।
शुद्धबोधविधुरान्धबुद्धयः ।।२९-२२१।।
khanDAnvay sahit artha — kahelA arthane gADho – draDh kare chhe — ‘‘ते मोहवाहिनीं न हि उत्तरन्ति’’ (ते) evo mithyAdraShTi jIvarAshi (मोहवाहिनीं) moh-rAg- dveSharUp ashuddha pariNati evI je shatrunI senA tene (न हि उत्तरन्ति) maTADI shakato nathI. kevA chhe te mithyAdraShTi jIvo? ‘‘शुद्धबोधविधुरान्धबुद्धयः’’ (शुद्ध) sakaL
Page 210 of 269
PDF/HTML Page 232 of 291
single page version
upAdhithI rahit jIvavastunA (बोध) pratyakSha anubhavathI (विधुर) rahit hovAthI (अन्ध) samyaktvathI shUnya chhe (बुद्धयः) gnAnasarvasva jemanun, evA chhe. temano aparAdh sho? uttar — aparAdh Avo chhe; te ja kahe chhe ‘‘ये रागजन्मनि परद्रव्यं निमित्ततां एव कलयन्ति’’ (ये) je koI mithyAdraShTi jIv evA chhe — ‘(रागजन्मनि) rAg-dveSh-moh ashuddha pariNatirUp pariNamatA jIvadravyanA viShayamAn (परद्रव्यं) ATh karma, sharIr Adi nokarma tathA bAhya bhogasAmagrIrUp (निमित्ततां कलयन्ति) pudgaladravyanun nimitta pAmIne jIv rAgAdi ashuddharUp pariName chhe’ evI shraddhA kare chhe je koI jIvarAshi te mithyAdraShTi chhe, anant sansArI chhe, jethI evo vichAr chhe ke sansArI jIvane rAgAdi ashuddha pariNamanashakti nathI, pudgalakarma balAtkAre ja pariNamAve chhe. jo em chhe to pudgalakarma to sarva kAL vidyamAn ja chhe, jIvane shuddha pariNAmano avasar kyo? arthAt koI avasar nahi. 29-221.
यायात्कामपि विक्रियां तत इतो दीपः प्रकाश्यादिव ।
रागद्वेषमयीभवन्ति सहजां मुञ्चन्त्युदासीनताम् ।।३०-२२२।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke, koI mithyAdraShTi jIv evI AshankA karashe ke jIvadravya gnAyak chhe, samasta gneyane jANe chhe, tethI paradravyane jANatAn k kthoDo ghaNo rAgAdi ashuddha pariNatino vikAr thato hashe? uttar Am chhe ke paradravyane jANatAn to ek niranshamAtra paN nathI, potAnI vibhAvapariNati karatAn vikAr chhe, potAnI shuddha pariNati hotAn nirvikAr chhe. em kahe chhe — ‘‘एते अज्ञानिनः किं रागद्वेषमयीभवन्ति, सहजां उदासीनतां किं मुञ्चंति’’ (एते अज्ञानिनः) vidyamAn chhe je mithyAdraShTi jIvo te (किं रागद्वेषमयीभवन्ति) rAg-dveSh- moharUp ashuddha pariNatimAn magna kem thAy chhe? tathA (सहजां उदासीनतां किं मुञ्चंति) sahaj ja chhe sakaL paradravyathI bhinnapaNun — evI pratItine kem chhoDe chhe? bhAvArtha
Page 211 of 269
PDF/HTML Page 233 of 291
single page version
Am chhe ke — vastunun svarUp to pragaT chhe, teo vichalit thAy chhe te pUro achambo chhe. kevA chhe agnAnI jIvo? ‘‘तद्वस्तुस्थितिबोधबन्ध्यधिषणाः’’ (तद्वस्तु) shuddha jIvadravyanI (स्थिति) sthiti arthAt svabhAvanI maryAdA, tenA (बोध) anubhavathI (बन्ध्य) shUnya chhe (धिषणाः) buddhi jemanI, evA chhe. ‘‘अयं बोधा’’ vidyamAn chhe je chetanAmAtra jIvadravya te ‘‘बोध्यात्’’ samasta gneyane jANe chhe tenA dvArA ‘‘कामपि विक्रियां न यायात्’’ rAg-dveSh-moharUp koI paN vikriyArUpe pariNamatun nathI. kevun chhe jIvadravya? ‘‘पूर्णैकाच्युतशुद्धबोधमहिमा’’ (पूर्ण) jeno khanD nathI evo, (एक) samasta vikalpathI rahit, (अच्युत) anant kAL paryanta svarUpathI chaLato nathI evo, (शुद्ध) dravyakarma-bhAvakarma-nokarmathI rahit evo je (बोध) gnAnaguN te ja chhe (महिमा) sarvasva jenun, evun chhe. draShTAnta kahe chhe — ‘‘ततः इतः प्रकाश्यात् दीपः इव’’ (ततः इतः) DAbe-jamaNe, upar-nIche, AgaL-pAchhaL (प्रकाश्यात्) dIvAnA prakAshathI jovAmAn Ave chhe ghaDo, kapaDun ityAdi, tenA dvArA (दीपः इव) jem dIvAmAn koI vikAr Upajato nathI. bhAvArtha Am chhe ke — jevI rIte dIpak prakAshasvarUp chhe, ghaT-paTAdi anek vastuone prakAshe chhe, prakAshato thako je potAnun prakAshamAtra svarUp hatun tevun ja chhe, vikAr to kAI jovAmAn Avato nathI; tevI ja rIte jIvadravya gnAnasvarUp chhe, samasta gneyane jANe chhe, jANatun thakun je potAnun gnAnamAtra svarUp hatun tevun ja chhe, gneyane jANatAn vikAr kAI nathI. Avun vastunun svarUp jemane bhAsatun nathI teo mithyAdraShTi chhe. 30-222.
पूर्वागामिसमस्तकर्मविकला भिन्नास्तदात्वोदयात् ।
विन्दन्ति स्वरसाभिषिक्तभुवनां ज्ञानस्य सञ्चेतनाम् ।।३१-२२३।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘नित्यं स्वभावस्पृशः ज्ञानस्य सञ्चेतनां विन्दन्ति’’ (नित्यं स्वभावस्पृशः) nirantar shuddha svarUpano anubhav chhe jemane evA chhe je samyagdraShTi
Page 212 of 269
PDF/HTML Page 234 of 291
single page version
jIvo te (ज्ञानस्य सञ्चेतनां) gnAnachetanAne arthAt rAg-dveSh-mohathI rahit shuddha gnAnamAtra vastune (विन्दन्ति) pAme chhe – AsvAde chhe. kevI chhe gnAnachetanA? ‘‘स्वरसाभिषिक्तभुवनां’’ potAnA Atmik rasathI jagatane jANe ke sinchan kare chhe. vaLI kevI chhe? ‘‘चञ्चच्चिदर्चिर्मयीं’’ (चञ्चत्) sakaL gneyane jANavAmAn samartha evo je (चिदर्चिः) chaitanyaprakAsh, te chhe (मयीं) sarvasva jenun, evI chhe. AvI chetanA kyA kAraNathI chhe te kahe chhe — ‘‘दूरारूढचरित्रवैभवबलात्’’ (दूर) ati gADh-draDh (आरूढ) pragaT thayelo, (चरित्र) rAgadveSh ashuddha pariNatithI rahit jIvano je chAritraguN, tenA (वैभव) pratApanA (बलात्) sAmarthyathI. bhAvArtha Am chhe ke — shuddha chAritra tathA shuddha gnAnachetanAne ekavastupaNun chhe. kevA chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘रागद्वेषविभावमुक्तमहसः’’ (रागद्वेष) jeTalI ashuddha pariNati chhe te-rUp je (विभाव) jIvano vikArabhAv, tenAthI (मुक्त) rahit thayun chhe (महसः) shuddha gnAn jemanun, evA chhe. vaLI kevA chhe? ‘‘पूर्वागामिसमस्तकर्मविकलाः’’ (पूर्व) jeTalo atIt kAL, (आगामि) jeTalo anAgat kAL, te-sambandhI (समस्त) nAnA prakAranA asankhyAt lokamAtra (कर्म) rAgAdirUp athavA sukh-dukharUp ashuddhachetanA-vikalpa, tenAthI (विकलाः) sarvathA rahit chhe. vaLI kevA chhe? ‘‘तदात्वोदयात् भिन्नाः’’ (तदात्वोदयात्) vartamAn kALamAn AvelA udayathI thayel chhe je sharIr, sukh-dukh, viShayabhogasAmagrI ityAdi, tenAthI (भिन्नाः) param udAsIn chhe. bhAvArtha Am chhe ke — koI samyagdraShTi jIvo trikALasambandhI karmanI udayasAmagrIthI virakta thaIne shuddha chetanAne pAme chhe – AsvAde chhe. 31-223.
प्रकाशते ज्ञानमतीव शुद्धम् ।
बोधस्य शुद्धिं निरुणद्धि बन्धः ।।३२-२२४।।
khanDAnvay sahit artha — gnAnachetanAnun phaL tathA agnAnachetanAnun phaL kahe chhe ‘‘नित्यं’’ nirantar ‘‘ज्ञानस्य सञ्चेतनया’’ rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNati
Page 213 of 269
PDF/HTML Page 235 of 291
single page version
vinA shuddha jIvasvarUpanA anubhavarUp je gnAnapariNati, tenA vaDe ‘‘अतीव शुद्धम् ज्ञानम् प्रकाशते एव’’ (अतीव शुद्धम् ज्ञानम्) sarvathA nirAvaraN kevaLagnAn (प्रकाशते) pragaT thAy chhe; [bhAvArtha Am chhe ke — kAraN sadrash kArya thAy chhe, tethI shuddha gnAnane anubhavatAn shuddha gnAnanI prApti thAy chhe – em ghaTe chhe.] (एव) em ja chhe nishchayathI. ‘‘तु’’ tathA ‘‘अज्ञानसञ्चेतनया बन्धः धावन् बोधस्य शुद्धिं निरुणद्धि’’ (अज्ञानसञ्चेतनया) rAg-dveSh-moharUp tathA sukh-dukhAdirUp jIvanI ashuddha pariNati vaDe (बन्धः धावन् ) gnAnAvaraNAdi karmabandh avashya thato thako (बोधस्य शुद्धिं निरुणद्धि) kevaLagnAnanI shuddhatAne roke chhe. bhAvArtha Am chhe ke — gnAnachetanA mokShano mArga, agnAnachetanA sansArano mArga. 32-224.
khanDAnvay sahit artha — karmachetanArUp tathA karmaphaLachetanArUp chhe je ashuddha pariNati tene maTADavAno abhyAs kare chhe ‘‘परमं नैष्कर्म्यम् अवलम्बे’’ hun shuddha chaitanyasvarUp jIv chhun, sakaL karmanI upAdhithI rahit evun mArun svarUp mane svAnubhav-pratyakShapaNe AsvAdamAn Ave chhe. shun vichArIne? ‘‘सर्वं कर्म परिहृत्य’’ jeTalun dravyakarma, bhAvakarma, nokarma chhe te samastanun svAmitva chhoDIne. ashuddha pariNatinun vivaraN — ‘‘त्रिकालविषयं’’ ek ashuddha pariNati atIt kALanA vikalparUp chhe je ‘men Am karyun, Am bhogavyun’ ityAdirUp chhe; ek ashuddha pariNati AgAmI kALanA viShayarUp chhe je ‘Am karIsh, Am karavAthI Am thashe’ ityAdirUp chhe; ek ashuddha pariNati vartamAn viShayarUp chhe je ‘hun dev, hun rAjA, mAre AvI sAmagrI, mane Avun sukh athavA dukh’ ityAdirUp chhe. ek Avo paN vikalpa chhe ke
kriyA karI hoy; (कारित) je, anya jIvane upadesh daIne, karAvI hoy; (अनुमननैः) je, koIe sahaj ja karelI kriyAthI sukh mAnavun hoy. tathA ek Avo paN vikalpa chhe ke ‘‘मनोवचनकायैः’’ manathI chintavavun, vachanathI bolavun, kAyAthI
Page 214 of 269
PDF/HTML Page 236 of 291
single page version
pratyakShapaNe karavun. AvA vikalpone paraspar phelAvatAn ogaNapachAs bhed thAy chhe, te samasta jIvanun svarUp nathI, pudgalakarmanA udayathI thAy chhe. 33-225.
bhUtakALano vichAr A pramANe kare chhe —
यदहमकार्षं यदचीकरं यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं मनसा च वाचा च कायेन च तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ।“
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तत् दुष्कृतं मे मिथ्या भवतु’’ (तत् दुष्कृतम्) rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNati athavA gnAnAvaraNAdi karmapinD, (मे मिथ्या भवतु) svarUpathI bhraShTa hovAthI men potArUp anubhavyAn te agnAnapaNun thayun; sAmprat (have) evun agnAnapaNun jAo, ‘hun shuddhasvarUp’ evo anubhav ho. pApanA ghaNA bhed chhe. te kahe chhe — ‘‘यत् अहम् अकार्षं’’ (यत्) je pAp (अहम् अकार्षं) men pote karyun hoy, ‘‘यत् अहम् अचीकरं’’ je pAp anyane upadesh daIne karAvyun hoy, tathA ‘‘यत् अन्यं कुर्वन्तम् अपि समन्वज्ञासिषं’’ je sahaj ja karyun chhe anya koIe temAn men sukh mAnyun hoy, ‘‘मनसा’’ manathI, ‘‘वाचा’’ vachanathI, ‘‘कायेन’’ sharIrathI. A badhun jIvanun svarUp nathI, tethI hun to svAmI nathI; eno svAmI to pudgalakarma chhe. — Avun samyagdraShTi jIv anubhave chhe.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अहम् आत्मना आत्मनि वर्ते’’ (अहम्) chetanAmAtra svarUp chhun je ‘hun’ vastu, te hun (आत्मना) potAthI (आत्मनि वर्ते) rAgAdi ashuddha pariNati tyAgIne potAnA shuddha svarUpamAn anubhavarUp pravartun chhun. kevo chhe AtmA arthAt pote? ‘‘नित्यम् चैतन्यात्मनि’’ (नित्यम्) sarva kAL (चैतन्यात्मनि) gnAnamAtrasvarUp chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘निष्कर्मणि’’ samasta karmanI upAdhithI rahit
* shrI samayasAranI AtmakhyAti-TIkAno A bhAg gadyarUp chhe, padyarUp arthAt kaLasharUp nathI, tethI tene padyAnk ApavAmAn Avyo nathI.
Page 215 of 269
PDF/HTML Page 237 of 291
single page version
chhe. shun karato thako Am pravartun chhun? ‘‘तत् समस्तं कर्म प्रतिक्रम्य’’ pahelAn karyun hoy je kAI ashuddhapaNArUp karma tene pratikramIne – tyAgIne. kayun karma? ‘‘यत् अहम् अकार्षं’’ je pote karyun hoy. shA kAraNathI? ‘‘मोहात्’’ shuddha svarUpathI bhraShTa hoIne karmanA udaye Atmabuddhi hovAthI. 34-226.
vartamAn kALanI AlochanA A pramANe chhe —
न करोमि न कारयामि न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि मनसा च वाचा च कायेन चेति ।“
khanDAnvay sahit artha — ‘‘न करोमि’’ vartamAn kALamAn thAy chhe je rAg-dveSharUp ashuddha pariNati athavA gnAnAvaraNAdi pudgalakarmabandh, tene hun karato nathI, [bhAvArtha Am chhe ke — mArun svAmitvapaNun nathI em samyagdraShTi jIv anubhave chhe.] ‘‘न कारयामि’’ anyane upadesh daIne karAvato nathI, ‘‘अन्यं कुर्वन्तम् अपि न समनुजानामि’’ potAthI sahaj ashuddhapaNArUp pariName chhe je koI jIv temAn hun sukh mAnato nathI, (मनसा) manathI, (वाचा) vachanathI, (कायेन) sharIrathI. sarvathA vartamAn karmano mAre tyAg chhe.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अहं आत्मना आत्मनि नित्यम् वर्ते’’ (अहं) hun (आत्मना) paradravyanI sahAy vinA potAnI sahAyathI (आत्मनि) potAmAn (वर्ते) sarvathA upAdey buddhithI pravartun chhun. shun karIne? ‘‘इदम् सकलम् कर्म उदयत् आलोच्य’’ (इदम्) vartamAnamAn upasthit (सकलम् कर्म) jeTalun ashuddhapaNun athavA gnAnAvaraNAdi karmapinDarUp pudgal ke je (उदयत्) vartamAn kALamAn udayarUp chhe, tene (आलोच्य) AlochIne arthAt ‘shuddha jIvanun svarUp nathI’ em vichAr karatAn tenun svAmitvapaNun chhoDIne. kevun chhe
* juo padaTippaN pRu. 214.
Page 216 of 269
PDF/HTML Page 238 of 291
single page version
karma? ‘‘मोहविलासविजृम्भितम्’’ (मोह) mithyAtvanA (विलास) prabhutvapaNA vaDe (विजृम्भितम्) prasaryun chhe. kevo chhun hun AtmA? ‘‘चैतन्यात्मनि’’ shuddha chetanAmAtrasvarUp chhun. vaLI kevo chhun? ‘‘निष्कर्मणि’’ samasta karmanI upAdhithI rahit chhun. 35-227.
bhaviShyanA karmanun pratyAkhyAn kare chhe —
न करिष्यामि न कारयिष्यामि न कुर्वन्तमप्यन्यं समनु- ज्ञास्यामि मनसा च वाचा च कायेन चेति ।“
khanDAnvay sahit artha — ‘‘न करिष्यामि’’ hun AgAmI kALamAn rAgAdi ashuddha pariNAmo karIsh nahi, ‘‘न कारयिष्यामि’’ karAvIsh nahi, ‘‘अन्यं कुर्वन्तम् न समनुज्ञास्यामि’’ (अन्यं कुर्वन्तम्) sahaj ja ashuddha pariNatine kare chhe je koI jIv tene (न समनुज्ञास्यामि) anumodan karIsh nahi, ‘‘मनसा’’ manathI, ‘‘वाचा’’ vachanathI, ‘‘कायेन’’ sharIrathI.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘निरस्तसम्मोहः आत्मना आत्मनि नित्यम् वर्ते’’ (निरस्त) gaI chhe (सम्मोहः) mithyAtvarUp ashuddha pariNati jenI evo chhun je hun te (आत्मना) potAnA gnAnanA baLathI (आत्मनि) potAnA svarUpamAn (नित्यम् वर्ते) nirantar anubhavarUp pravartun chhun. kevo chhe AtmA arthAt pote? ‘‘चैतन्यात्मनि’’ shuddha chetanAmAtra chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘निष्कर्मणि’’ samasta karmanI upAdhithI rahit chhe. shun karIne AtmAmAn pravartun chhun? ‘‘भविष्यत् समस्तं कर्म प्रत्याख्याय’’ (भविष्यत्) AgAmI kAL sambandhI (समस्तं कर्म) jeTalA rAgAdi ashuddha vikalpo chhe te (प्रत्याख्याय) shuddha svarUpathI anya chhe em jANI angIkArarUp svAmitvane chhoDIne. 36-228.
* juo padaTippaN pRu. 214.
Page 217 of 269
PDF/HTML Page 239 of 291
single page version
त्रैकालिकं शुद्धनयावलम्बी ।
श्चिन्मात्रमात्मानमथावलम्बे ।।३७-२२९।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अथ विलीनमोहः चिन्मात्रम् आत्मनम् अवलम्बे’’ (अथ) ashuddha pariNatinA maTavA uparAnta (विलीनमोहः) mULathI maTyo chhe mithyAtvapariNAm jeno evo hun (चिन्मात्रम् आत्मानम् अवलम्बे) gnAnasvarUp jIvavastune nirantar AsvAdun chhun. kevI AsvAdun chhun? ‘‘विकारैः रहितं’’ je rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNatithI rahit chhe evI. kevo chhun hun? ‘‘शुद्धनयावलम्बी’’ (शुद्धनय) shuddha jIvavastune (अवलम्बी) avalambun chhun – evo chhun. shun karato thako evo chhun? ‘‘इत्येवम् समस्तम् कर्म अपास्य’’ (इति एवम्) pUrvokta prakAre (समस्तम् कर्म) jeTalAn chhe gnAnAvaraNAdi dravyakarma, rAgAdi bhAvakarma, temane (अपास्य) jIvathI bhinna jANIne — svIkArano tyAg karIne. kevun chhe rAgAdi karma? ‘‘त्रैकालिकं’’ atIt-anAgat-vartamAn kAL sambandhI chhe. 37-229.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अहम् आत्मानं सञ्चेतये’’ hun shuddha chidrUpane – potAne AsvAdun chhun. kevo chhe AtmA arthAt pote? ‘‘चैतन्यात्मानम्’’ gnAnasvarUpamAtra chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अचलं’’ potAnA svarUpathI skhalit nathI. anubhavanun phaL kahe chhe — ‘‘कर्मविषतरुफलानि मम भुक्तिम् अन्तरेण एव विगलन्तु’’ (कर्म) gnAnAvaraNAdi pudgalapinDarUp chhe je (विषतरु) viShanun vRukSha — kem ke chaitanya prANanun ghAtak chhe — tenAn (फलानि) phaL arthAt udayanI sAmagrI (मम भुक्तिम् अन्तरेण एव) mArA bhogavyA vinA ja (विगलन्तु) mULathI sattA sahit naShTa ho. bhAvArtha Am chhe ke
Page 218 of 269
PDF/HTML Page 240 of 291
single page version
karmanA udaye chhe je sukh athavA dukh, tenun nAm chhe karmaphaLachetanA, tenAthI bhinna- svarUp AtmA — em jANIne samyagdraShTi jIv anubhav kare chhe. 38-230.
सर्वक्रियान्तरविहारनिवृत्तवृत्तेः ।
कालावलीयमचलस्य वहत्वनन्ता ।।३९-२३१।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘मम एवं अनन्ता कालावली वहतु’’ (मम) mane (एवं) karmachetanA-karmaphaLachetanAthI rahitapaNe, shuddha gnAnachetanA sahit birAjamAnapaNe (अनन्ता कालावली वहतु) anant kAL em ja pUro ho. bhAvArtha Am chhe ke karmachetanA- karmaphaLachetanA hey, gnAnachetanA upAdey. kevo chhun hun? ‘‘सर्वक्रियान्तरविहारनिवृत्तवृत्तेः’’ (सर्व) anant evI (क्रियान्तर) — shuddha gnAnachetanAthI anya — karmanA udaye ashuddha pariNati, temAn (विहार) vibhAvarUp pariName chhe jIv, tenAthI (निवृत्त) rahit evI chhe (वृत्तेः) gnAnachetanAmAtra pravRutti jenI, evo chhun. shA kAraNathI evo chhun? ‘‘निःशेषकर्मफलसंन्यसनात्’’ (निःशेष) samasta (कर्म) gnAnAvaraNAdinAn (फल) phaLanA arthAt sansAr sambandhI sukh-dukhanA (संन्यसनात्) svAmitvapaNAnA tyAganA kAraNe. vaLI kevo chhun? ‘‘भृशम् आत्मतत्त्वं भजतः’’ (भृशम्) nirantar (आत्मतत्त्वं) Atmatattvano arthAt shuddha chaitanyavastuno (भजतः) anubhav chhe jene, evo chhun. kevun chhe Atmatattva? ‘‘चैतन्यलक्ष्म’’ shuddha gnAnasvarUp chhe. vaLI kevo chhun? ‘‘अचलस्य’’ AgAmI anant kAL svarUpathI amiT ( – aTaL) chhun. 39-231.
भुङ्क्ते फलानि न खलु स्वत एव तृप्तः ।
निष्कर्मशर्ममयमेति दशान्तरं सः ।।४०-२३२।।