Samaysar Kalash Tika-Gujarati (English transliteration). Shlok: 233-253 ; SyadvAd Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 15

 

Page 219 of 269
PDF/HTML Page 241 of 291
single page version

khanDAnvay sahit artha‘‘यः खलु पूर्वभावकृतकर्मविषद्रुमाणां फलानि न भुङ्क्ते’’ (यः) je koI samyagdraShTi jIv (खलु) samyaktva UpajyA vinA (पूर्वभाव) mithyAtvabhAv vaDe (कृत) upArjit (कर्म) gnAnAvaraNAdi pudgalapinDarUpI (विषद्रुम) chaitanyaprANaghAtak viShavRukShanAn (फलानि) phaLane arthAt sansAr sambandhI sukh-dukhane (न भुङ्क्ते) bhogavato nathI; [bhAvArtha Am chhe ke sukh-dukhano gnAyakamAtra chhe, parantu paradravyarUp jANIne ranjit nathI.] kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘स्वतः एव तृप्तः’’ shuddha svarUpane anubhavatAn thAy chhe je atIndriy sukh, tenAthI tRupta arthAt samAdhAnarUp chhe; ‘‘सः दशान्तरं एति’’ (सः) te samyagdraShTi jIv (दशान्तरं) niShkarma- avasthArUp nirvANapadane (एति) pAme chhe. kevI chhe dashAntar? ‘‘आपातकालरमणीयम्’’ vartamAn kALamAn anant sukharUp birAjamAn chhe, ‘‘उदर्करम्यं’’ AgAmI anant kAL sudhI sukharUp chhe. vaLI kevI chhe avasthAntar? ‘‘निष्कर्मशर्ममयम्’’ sakaL karmano vinAsh thatAn pragaT thAy chhe je dravyanA sahajabhUt atIndriy anant sukh, te-may chhetenI sAthe ek sattArUp chhe. 40-232.

(stragdharA)
अत्यन्तं भावयित्वा विरतिमविरतं कर्मणस्तत्फलाच्च
प्रस्पष्टं नाटयित्वा प्रलयनमखिलाज्ञानसञ्चेतनायाः
पूर्णं कृत्वा स्वभावं स्वरसपरिगतं ज्ञानसञ्चेतनां स्वां
सानन्दं नाटयन्तः प्रशमरसमितः सर्वकालं पिबन्तु
।।४१-२३३।।

khanDAnvay sahit artha‘‘इतः प्रशमरसम् सर्वकालं पिबन्तु’’ (इतः) ahInthI sharU karIne (सर्वकालं) AgAmI anant kAL paryanta (प्रशमरसम् पिबन्तु) atIndriy sukhane AsvAdo. te koN? ‘‘स्वां ज्ञानसञ्चेतनां सानन्दं नाटयन्तः’’ (स्वां) potAsambandhI chhe je (ज्ञानसञ्चेतनां) shuddha gnAnamAtra pariNati, tene (सानन्दं नाटयन्तः) Anand sahit nachAve chhe arthAt atIndriy sukh sahit gnAnachetanArUpe pariName chhe, evA chhe je jIv te. shun karIne? ‘‘स्वभावं पूर्णं कृत्वा’’ (स्वभावं) svabhAv arthAt kevaLagnAn tene, (पूर्णं कृत्वा) AvaraN sahit hatun te nirAvaraN karyun. kevo


Page 220 of 269
PDF/HTML Page 242 of 291
single page version

chhe svabhAv? ‘‘स्वरसपरिगतं’’ chetanArasanun nidhAn chhe. vaLI shun karIne? ‘‘कर्मणः च तत्फलात् अत्यन्तं विरतिम् भावयित्वा’’ (कर्मणः) gnAnAvaraNAdi karmathI (च) ane (तत्फलात्) karmanAn phaL sukh-dukhathI (अत्यन्तं) atishayapaNe (विरतिम्) viratine arthAt shuddha svarUpathI bhinna chhe evo anubhav thatAn svAmitvapaNAnA tyAgane (भावयित्वा) bhAvIne arthAt evo sarvathA nishchay karIne; ‘‘अविरतं’’ je prakAre ek samayamAtra khanD na paDe te prakAre sarva kAL. vaLI shun karIne? ‘‘अखिलाज्ञानसञ्चेतनायाः प्रलयनम् प्रस्पष्टं नाटयित्वा’’ sarva moh-rAg-dveSharUp ashuddha pariNatino bhalA prakAre vinAsh karIne. bhAvArtha Am chhe kemoh-rAg-dveShapariNati vinashe chhe, shuddha gnAnachetanA pragaT thAy chhe, atIndriy sukharUpe jIv pariName chhe;ATalun kArya jyAre thAy chhe tyAre ekIsAthe ja thAy chhe. 41-233.

(vanshastha)
इतः पदार्थप्रथनावगुण्ठनाद्-
विना कृतेरेकमनाकुलं ज्वलत
समस्तवस्तुव्यतिरेकनिश्चयाद्-
विवेचितं ज्ञानमिहावतिष्ठते
।।४२-२३४।।

khanDAnvay sahit artha‘‘इतः इह ज्ञानम् अवतिष्ठते’’ (इतः) agnAn- chetanAno vinAsh thavA uparAnta (इह) AgAmI sarva kAL (ज्ञानम्) shuddha gnAnamAtra jIvavastu (अवतिष्ठते) birAjamAn pravarte chhe. kevun chhe gnAn (gnAnamAtra jIvavastu)? ‘‘विवेचितं’’ sarva kAL samasta paradravyathI bhinna chhe. shA kAraNathI Avun jANyun? ‘‘समस्तवस्तुव्यतिरेकनिश्चयात्’’ (समस्तवस्तु) jeTalI paradravyanI upAdhi chhe tenAthI (व्यतिरेक) sarvathA bhinnarUp evI chhe (निश्चयात्) avashya dravyanI shakti, tenA kAraNe. kevun chhe gnAn? ‘‘एकम्’’ samasta bhed-vikalpathI rahit chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अनाकुलं’’ anAkulatvalakShaN chhe atIndriy sukh, tenA sahit birAjamAn chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘ज्वलत्’’ sarva kAL prakAshamAn chhe. Avun kem chhe?

‘‘पदार्थप्रथनावगुण्ठनात् विना’’ (पदार्थ) jeTalA viShay, temano (प्रथना)


Page 221 of 269
PDF/HTML Page 243 of 291
single page version

vistArpAnch varNa, pAncharas, be gandh, ATh sparsha, sharIr-man-vachan, sukh-dukh ityAditenI (अवगुण्ठनात्) mALArUp gunthaNI, tenAthI (विना) rahit chhe arthAt sarva mALAthI bhinna chhe jIvavastu. kevI chhe viShayamALA? ‘‘कृतेः’’ pudgaladravyanA paryAyarUp chhe. 42-234.

(shArdUlavikrIDit)
अन्येभ्यो व्यतिरिक्तमात्मनियतं बिभ्रत्पृथग्वस्तुता-
मादानोज्झनशून्यमेतदमलं ज्ञानं तथावस्थितम्
मध्याद्यन्तविभागमुक्तसहजस्फारप्रभाभासुरः
शुद्धज्ञानघनो यथाऽस्य महिमा नित्योदितस्तिष्ठति
।।४३-२३५।।

khanDAnvay sahit artha‘‘एतत् ज्ञानं तथा अवस्थितं यथा अस्य महिमा नित्योदितः तिष्ठति’’ (एतत् ज्ञानम्) shuddha gnAn (तथा अवस्थितम्) te prakAre pragaT thayun ke (यथा अस्य महिमा) je prakAre shuddha gnAnano prakAsh (नित्योदितः तिष्ठति) AgAmI anant kAL paryanta avinashvar jevo chhe tevo ja raheshe. kevun chhe gnAn? ‘‘अमलं’’ gnAnAvaraNakarmamaLathI rahit chhe. vaLI kevun chhe gnAn? ‘‘आदानोज्झन- शून्यम्’’ (आदान) paradravyanun grahaN, (उज्झन) svasvarUpano tyAg, temanAthI (शून्यम्) rahit chhe. vaLI kevun chhe gnAn? ‘‘पृथक् वस्तुताम् बिभ्रत्’’ sakaL paradravyathI bhinna sattArUp chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अन्येभ्यः व्यतिरिक्तम्’’ karmanA udayathI chhe jeTalA bhAv, temanAthI bhinna chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘आत्मनियतं’’ potAnA svarUpathI amiT (-aTaL) chhe. kevo chhe gnAnano mahimA? ‘‘मध्याद्यन्तविभागमुक्त- सहजस्फारप्रभाभासुरः’’ (मध्य) vartamAn, (आदि) pahelo, (अन्त) AgAmIevA (विभाग) vibhAgathI arthAt bhedathI (मुक्त) rahit (सहज) svabhAvarUp (स्फारप्रभा) anant gnAnashaktithI (भासुरः) sAkShAt prakAshamAn chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘शुद्धज्ञानघनः’’ chetanAno samUh chhe. 43-235.


Page 222 of 269
PDF/HTML Page 244 of 291
single page version

(upajAti)
उन्मुक्तमुन्मोच्यमशेषतस्तत
तथात्तमादेयमशेषतस्तत
यदात्मनः संहृतसर्वशक्तेः
पूर्णस्य संधारणमात्मनीह
।।४४-२३६।।

khanDAnvay sahit artha‘‘यत् आत्मनः इह आत्मनि सन्धारणम्’’ (यत्) je (आत्मनः) potAnA jIvanun (इह आत्मनि) potAnA svarUpamAn (सन्धारणम्) sthir thavun chhe ‘‘तत्’’ te ja mAtra, ‘‘उन्मोच्यम् उन्मुक्तम्’’ jeTalun heyapaNe chhoDavAnun hatun te badhun chhUTyun, ‘‘अशेषतः’’ kAI chhoDavAne mATe bAkI rahyun nahi; ‘‘तथा तत् आदेयम् अशेषतः आत्तम्’’ (तथा) te ja prakAre (तत् आदेयम्) je kAI grahavAnun hatun (अशेषतः आत्तम्) te samasta grahyun. bhAvArtha Am chhe ke shuddha svarUpano anubhav sarva kAryasiddhi. kevo chhe AtmA? ‘‘संहृतसर्वशक्तेः’’ (संहृत) vibhAvarUp pariNamyA hatA te ja thayA chhe svabhAvarUpevA chhe (सर्वशक्तेः) anant guN jenA, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘पूर्णस्य’’ jevo hato tevo pragaT thayo. 44-236.

(anuShTup)
व्यतिरिक्तं परद्रव्यादेवं ज्ञानमवस्थितम्
कथमाहारकं तत्स्याद्येन देहोऽस्य शङ्कयते ।।४५-२३७।।*

shlokArtha‘‘एवं’’ Am (pUrvokta rIte) ‘‘ज्ञानम् परद्रव्यात् व्यतिरिक्तं अवस्थितम्’’ gnAn paradravyathI judun avasthit (nishchaL rahelun) chhe; ‘‘तत्’’ te (gnAn) ‘‘आहारकं’’ AhArak (arthAt karma-nokarmarUp AhAr karanArun) ‘‘कथम् स्यात्’’ kem hoy ‘‘येन’’ ke jethI ‘‘अस्य देहः शङ्कयते’’ tene dehanI shankA

* pt.. shrI rAjamalajI kRut TIkAmAn A shlok nathI. tethI gujarAtI samayasAramAnthI A shlok artha sahit laIne ahIn ApavAmAn Avyo chhe.


Page 223 of 269
PDF/HTML Page 245 of 291
single page version

karAy? (gnAnane deh hoI shake ja nahi, kAraN ke tene karma-nokarmarUp AhAr ja nathI.) 45-237.

(anuShTup)
एवं ज्ञानस्य शुद्धस्य देह एव न विद्यते
ततो देहमयं ज्ञातुर्न लिङ्गं मोक्षकारणम् ।।४६-२३८।।

khanDAnvay sahit artha‘‘ततः देहमयं लिङ्गं ज्ञातुः मोक्षकारणम् न’’ (ततः) te kAraNathI (देहमयं लिङ्गं) dravyakriyArUp yatipaNun athavA gRuhasthapaNun (ज्ञातुः) jIvane (मोक्षकारणम् न) sakaLakarmakShayalakShaN mokShanun kAraN to nathI. shA kAraNathI? kAraN ke ‘‘एवं शुद्धस्य ज्ञानस्य’’ pUrvokta prakAre sAdhyo chhe je shuddhasvarUp jIv tene ‘‘देहः एव न विद्यते’’ sharIr ja nathI arthAt sharIr chhe te paN jIvanun svarUp nathI. bhAvArtha Am chhe ke koI mithyAdraShTi jIv dravyakriyAne mokShanun kAraN mAne chhe tene samajAvyo chhe. 46-238.

(anuShTup)
दर्शनज्ञानचारित्रत्रयात्मा तत्त्वमात्मनः
एक एव सदा सेव्यो मोक्षमार्गो मुमुक्षुणा ।।४७-२३९।।

khanDAnvay sahit artha‘‘मुमुक्षुणा एकः एव मोक्षमार्गः सदा सेव्यः’’ (मुमुक्षुणा) mokShane upAdey anubhave chhe evo je puruSh, teNe (एकः एव) shuddhasvarUpano anubhav (मोक्षमार्गः) mokShamArga chhe arthAt sakaL karmonA vinAshanun kAraN chhe em jANIne (सदा सेव्यः) nirantar anubhav karavA yogya chhe. te mokShamArga shun chhe? ‘‘आत्मनः तत्त्वम्’’ AtmAnun tattva arthAt shuddha jIvanun svarUp chhe. vaLI kevun chhe Atmatattva? ‘‘दर्शनज्ञानचारित्रत्रयात्मा’’ samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritra, te traN svarUpanI ek sattA chhe AtmA (-sarvasva) jeno, evun chhe. 47-239.


Page 224 of 269
PDF/HTML Page 246 of 291
single page version

(shArdUlavikrIDit)
एको मोक्षपथो य एष नियतो द्रग्ज्ञप्तिवृत्त्यात्मक-
स्तत्रैव स्थितिमेति यस्तमनिशं ध्यायेच्च तं चेतति
तस्मिन्नेव निरन्तरं विहरति द्रव्यान्तराण्यस्पृशन्
सोऽवश्यं समयस्य सारमचिरान्नित्योदयं विन्दति
।।४८-२४०।।

khanDAnvay sahit artha‘‘सः नित्योदयं समयस्य सारम् अचिरात् अवश्यं विन्दति’’ (सः) evo chhe je samyagdraShTi jIv te, (नित्योदयं) nitya udayarUp (समयस्य सारम्) samayanA sArane arthAt sakaL karmano vinAsh karIne pragaT thayun chhe je shuddha chaitanyamAtra tene (अचिरात्) ghaNA ja thoDA kALamAn (अवश्यं विन्दति) sarvathA AsvAde chhe. bhAvArtha Am chhe ke nirvANapadane prApta thAy chhe. kevo chhe? ‘‘यः तत्र एव स्थितिम् एति’’ (यः) je samyagdraShTi jIv (तत्र) shuddha chaitanyamAtra vastumAn (एव) ekAgra thaIne (स्थितिम् एति) sthiratA kare chhe, ‘‘च तं अनिशं ध्यायेत्’’ (च) tathA (तं) shuddha chidrUpane (अनिशं ध्यायेत्) nirantar anubhave chhe, ‘‘च तं चेतति’’ (तं चेतति) vAramvAr te shuddhasvarUpanun smaraN kare chhe (च) ane ‘‘तस्मिन् एव निरन्तरं विहरति’’ (तस्मिन्) shuddha chidrUpamAn (एव) ekAgra thaIne (निरन्तरं विहरति) akhanDadhArApravAharUp pravarte chhe. kevo hoto thako? ‘‘द्रव्यान्तराणि अस्पृशन्’’ jeTalI karmanA udayathI nAnA prakAranI ashuddha pariNati tene sarvathA chhoDato thako. te chidrUp koN chhe? ‘‘यः एषः द्रग्ज्ञप्तिवृत्तात्मकः’’ (यः एषः) je A gnAnane pratyakSha chhe, (द्रग्) darshan-(ज्ञप्ति) gnAn-(वृत्त) chAritra te ja chhe (आत्मकः) sarvasva jenun, evo chhe. vaLI (te chidrUp) kevo chhe? ‘‘मोक्षपथः’’ jene shuddhasvarUp pariNamatAn sakaL karmono kShay thAy chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘एकः’’ samasta vikalpathI rahit chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘नियतः’’ dravyArthikadraShTithI jotAn jevo chhe tevo ja chhe, tenAthI hInarUp nathI, adhik nathI. 48-240.


Page 225 of 269
PDF/HTML Page 247 of 291
single page version

(shArdUlavikrIDit)
ये त्वेनं परिहृत्य संवृतिपथप्रस्थापितेनात्मना
लिङ्गे द्रव्यमये वहन्ति ममतां तत्त्वावबोधच्युताः
नित्योद्योतमखण्डमेकमतुलालोकं स्वभावप्रभा-
प्राग्भारं समयस्य सारममलं नाद्यापि पश्यन्ति ते
।।४९-२४१।।

khanDAnvay sahit artha‘‘ते समयस्य सारम् अद्यापि न पश्यन्ति’’ (ते) Avo chhe mithyAdraShTi jIvarAshi te (समयस्य सारम्) samayasArane arthAt sakaL karmathI vimukta chhe je paramAtmA tene, (अद्यापि) dravyavrat dhAraN karyAn chhe, ghaNAny shAstro bhaNyo chhe topaN, (न पश्यन्ति) pAmato nathI. bhAvArtha Am chhe ke nirvANapadane pAmato nathI. kevo chhe samayasAr? ‘‘नित्योद्योतम्’’ sarva kAL prakAshamAn chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अखण्डम्’’ jevo hato tevo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘एकम्’’ nirvikalpa sattArUp chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अतुलालोकं’’ jenI upamAnun draShTAnta traN lokamAn koI nathI. vaLI kevo chhe? ‘‘स्वभावप्रभाप्राग्भारं’’ (स्वभाव) chetanAsvarUp, tenA (प्रभा) prakAshano (प्राग्भारं) ek punj chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अमलं’’ karmamaLathI rahit chhe. kevo chhe te mithyAdraShTi jIvarAshi? ‘‘ये लिङ्गे ममतां वहन्ति’’ (ये) je koI mithyAdraShTi jIvarAshi (लिङ्गे) lingamAn arthAt dravyakriyAmAtra chhe je yatipaNun temAn (ममतां वहन्ति) ‘hun yati chhun, mArI kriyA mokShamArga chhe’ evI pratIti kare chhe. kevun chhe ling? ‘‘द्रव्यमये’’ sharIrasambandhI chhebAhya kriyAmAtranun avalamban kare chhe. kevA chhe te jIv? ‘‘तत्त्वावबोधच्युताः’’ (तत्त्व) jIvanun shuddha svarUp, teno (अवबोध) pratyakShapaNe anubhav, tenAthI (च्युताः) anAdi kALathI bhraShTa chhe. dravyakriyA karatA thakA potAne kevA mAne chhe? ‘‘संवृतिपथप्रस्थापितेन आत्मना’’ (संवृतिपथ) mokShamArgamAn (प्रस्थापितेन आत्मना) potAne sthApit karyo chhe arthAt ‘hun mokShamArgamAn chaDyo chhun’ evun mAne chhe, evo abhiprAy rAkhIne kriyA kare chhe. shun karIne? ‘‘एनं परिहृत्य’’ shuddha chaitanyasvarUpano anubhav chhoDIne. bhAvArtha Am chhe ke shuddha svarUpano anubhav mokShamArga chhe evI pratIti karatA nathI. 49-241.


Page 226 of 269
PDF/HTML Page 248 of 291
single page version

(viyoginI)
व्यवहारविमूढद्रष्टयः परमार्थ कलयन्ति नो जनाः
तुषबोधविमुग्धबुद्धयः कलयन्तीह तुषं न तण्डुलम् ।।५०-२४२।।

khanDAnvay sahit artha‘‘जनाः’’ koI evA chhe mithyAdraShTi jIvo ke je ‘‘परमार्थं’’ ‘shuddha gnAn mokShamArga chhe’ evI pratItine ‘‘नो कलयन्ति’’ anubhavatA nathI. kevA chhe? ‘‘व्यवहारविमूढद्रष्टयः’’ (व्यवहार) dravyakriyAmAtramAn (विमूढ) ‘kriyA mokShano mArga chhe’ evA mUrkhapaNArUp jUThI chhe (द्रष्टयः) pratIti jemanI, evA chhe. draShTAnta kahe chhe jem lokamAnvartamAn karmabhUmimAn ‘‘तुषबोधविमुग्धबुद्धयः जनाः’’ (तुष) dhAnanI uparanA tuShamAtranA (बोध) gnAnathIevA ja mithyAgnAnathI (विमुग्ध) vikaL thaI chhe (बुद्धयः) mati jemanI, evA chhe (जनाः) keTalAk mUrkha lok teo, ‘‘इह’’ vastu jevI chhe tevI ja chhe topaN, agnAnapaNAne lIdhe ‘‘तुषं कलयन्ति’’ tuShane angIkAr kare chhe, ‘‘तन्दुलम् न कलयन्ति’’ chAvalanA marmane pAmatA nathI; tem je koI kriyAmAtrane mokShamArga jANe chhe, AtmAnA anubhavathI shUnya chhe, te paN evA ja jANavA. 50-242.

(svAgatA)
द्रव्यलिङ्गममकारमीलितै-
द्रर्श्यते समयसार एव न
द्रव्यलिङ्गमिह यत्किलान्यतो
ज्ञानमेकमिदमेव हि स्वतो
।।५१-२४३।।

khanDAnvay sahit artha‘‘द्रव्यलिङ्गममकारमीलितैः समयसारः न द्रश्यते एव’’ (द्रव्यलिंङ्ग) kriyArUp yatipaNun, temAn (ममकार) ‘hun yati, mArun yatipaNun mokShano mArga’ evo je abhiprAy, tenA vaDe (मीलितैः) andh thayA chhe arthAt paramArthadraShTithI shUnya thayA chhe je puruSho, temane (समयसारः) shuddha jIvavastu (न द्रश्यते) prAptigochar nathI. bhAvArtha Am chhe ke mokShanI prApti temane durlabh chhe. shA kAraNathI?

‘‘यत् द्रव्यलिङ्गम्


Page 227 of 269
PDF/HTML Page 249 of 291
single page version

इह अन्यतः, हि इदम् एकम् ज्ञानम् स्वतः’’ (यत्) kAraN ke (द्रव्यलिङ्गम्) kriyArUp yatipaNun, (इह) shuddha gnAnano vichAr karatAn, (अन्यतः) jIvathI bhinna chhe, pudgal- karmasambandhI chhe; tethI dravyaling hey chhe; ane (हि) kAraN ke (इदं) anubhavagochar (एकं ज्ञानं) shuddha gnAnamAtra vastu (स्वतः) ekalA jIvanun sarvasva chhe; tethI upAdey chhe, mokShano mArga chhe. bhAvArtha Am chhe ke shuddha jIvanA svarUpano anubhav avashya karavA yogya chhe. 51-243.

(mAlinI)
अलमलमतिजल्पैर्दुर्विकल्पैरनल्पै-
रयमिह परमार्थश्चेत्यतां नित्यमेकः
स्वरसविसरपूर्णज्ञानविस्फू र्तिमात्रा-
न्न खलु समयसारादुत्तरं किञ्चिदस्ति
।।५२-२४४।।

khanDAnvay sahit artha‘‘इह अयम् एकः परमार्थः नित्यम् चेत्यतां’’ (इह) sarva tAtparya evun chhe ke (अयम् एकः परमार्थः) ghaNA prakAre kahyo chhe tathApi kahIshun A ek paramArtha arthAt shuddha jIvanA anubhavarUp ekalun mokShanun kAraN tene (नित्यम् चेत्यतां)anya je nAnA prakAranA abhiprAy te samastane maTADIne A ekane nitya anubhavo. te sho paramArtha? ‘‘खलु समयसारात् उत्तरं किञ्चित् न अस्ति’’ (खलु) nishchayathI (समयसारात्) samayasAr samAn arthAt shuddha jIvanA svarUpanA anubhav samAn (उत्तरं) dravyakriyA athavA siddhAntanun bhaNavun-lakhavun ityAdi (किञ्चित् न अस्ति) kAI nathI arthAt shuddha jIvasvarUpano anubhav mokShamArga sarvathA chhe, anya samasta mokShamArga sarvathA nathI. kevo chhe samayasAr? ‘‘स्वरसविसरपूर्णज्ञानविस्फू र्तिमात्रात्’’ (स्वरस) chetanAnA (विसर) pravAhathI (पूर्ण) sampUrNa evA (ज्ञानविस्फू र्ति) kevaLagnAnanun pragaTapaNun, (मात्रात्) evaDun chhe svarUp jenun, evo chhe. have, Avo mokShamArga chhe, AnAthI adhik koI mokShamArga kahe chhe te bahirAtmA chhe, te varjavAmAn Ave chhe‘‘अतिजल्पैः अलम् अलम्’’ (अतिजल्पैः) ati jalpathI arthAt bahu bolavAthI (अलम् अलम्) bas karo, bas karo; ahIn be vAr kahevAthI atyant varjavAmAn Ave chhe ke chup raho, chup raho. kevA chhe ati jalpa? ‘‘दुर्विकल्पैः’’ jUThIthI paN jUThI


Page 228 of 269
PDF/HTML Page 250 of 291
single page version

UThe chhe chittakallolamALA jemAn, evA chhe. vaLI kevA chhe? ‘‘अनल्पैः’’ shakitabhedathI ananta chhe. 52-244.

(anuShTup)
इदमेकं जगच्चक्षुरक्षयं याति पूर्णताम्
विज्ञानघनमानन्दमयमध्यक्षतां नयत।।५३-२४५।।

khanDAnvay sahit artha‘‘इदम् पूर्णताम् याति’’ shuddha gnAnaprakAsh pUrNa thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke je sarvavishuddhagnAn adhikArano Arambh karyo hato te pUrNa thayo. kevun chhe shuddha gnAn? ‘‘एकं’’ nirvikalpa chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘जगच्चक्षुः’’ jeTalI gneyavastu te badhAnnun gnAtA chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अक्षयं’’ shAshvat chhe. vaLI kevun chhe?* ‘‘विज्ञानघनम् अध्यक्षतां नयत्’’ (विज्ञान) gnAnamAtranA (घनम्) samUharUp Atmadravyane (अध्यक्षतां नयत्) pratyakShapaNe anubhavatun thakun. 53-245.

(anuShTup)
इतीदमात्मनस्तत्त्वं ज्ञानमात्रमवस्थितम्
अखण्डमेकमचलं स्वसम्वेद्यमबाधितम् ।।५४-२४६।।

khanDAnvay sahit artha‘‘इदम् आत्मनः तत्त्वं ज्ञानमात्रम् अवस्थितम् इति’’ (इदम्) pratyakSha chhe je (आत्मनः तत्त्वम्) AtmAnun tattva arthAt shuddha jIvanun svarUp te (ज्ञानमात्रम् अवस्थितम्) shuddha chetanAmAtra chhe em nakkI thayun;(इति) pUrNa nATak samayasAr shAstra kahetAn ATalo siddhAnta siddha thayo. bhAvArtha Am chhe ke ‘shuddha gnAnamAtra jIvadravya’ em kaheto thako granth sampUrNa thayo. kevun chhe Atmatattva? ‘‘अखण्डम्’’ abAdhit chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘एकम्’’ nirvikalpa chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अचलं’’ potAnA svarUpathI amiT (-aTaL) chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘स्वसंवेद्यम्’’ gnAnaguNathI svAnubhav- gochar thAy chhe, anyathA koTi yatno karatAn grAhya nathI. vaLI kevun chhe? ‘‘अबाधितम्’’ sakaL karmathI bhinna hotAn koI bAdhA karavAne samartha nathI. 54-246.

❖ ❖ ❖

* ahIn mUL pratamAn, ‘आनन्दमयम्’ shabda tathA teno artha karavo rahI gayo chhe.


Page 229 of 269
PDF/HTML Page 251 of 291
single page version

11
syAdvAd adhikAr
(anuShTup)
अत्र स्याद्वादशुद्धयर्थं वस्तुतत्त्वव्यवस्थितिः
उपायोपेयभावश्च मनाग्भूयोऽपि चिन्त्यते ।।१-२४७।।

khanDAnvay sahit artha‘‘भूयः अपि मनाक् चिन्त्यते’’ (भूयः अपि) ‘gnAnamAtra jIvadravya’ em kahetun thakun samayasAr nAmanun shAstra samApta thayun; taduparAnta (मनाक् चिन्त्यते) k kthoDok artha bIjo kahe chhe. bhAvArtha Am chhe ke gAthAsUtranA kartA chhe kundakundAchAryadev, temanA dvArA kathit gAthAsUtrano artha sampUrNa thayo. sAmprat, TIkAkartA chhe amRutachandrasUri, temaNe TIkA paN kahI; taduparAnta amRutachandrasUri k kkahe chhe. shun kahe chhe? ‘‘वस्तुतत्त्वव्यवस्थितिः’’ (वस्तु) jIvadravyanun (तत्त्व) gnAnamAtra svarUp (व्यवस्थितिः) je prakAre chhe te prakAre kahe chhe. ‘‘च’’ vaLI shun kahe chhe? ‘‘उपायोपेयभावः’’ (उपाय) mokShanun kAraN je prakAre chhe te prakAr, (उपेयभावः) sakaL karmano vinAsh thatAn je vastu niShpanna thAy chhe te prakAr kahe chhe. kahevAnun prayojan shun te kahe chhe‘‘अत्र स्याद्वादशुद्धयर्थं’’ (अत्र) gnAnamAtra jIvadravyamAn (स्याद्वाद) syAdvAdek sattAmAn asti-nAsti, ek-anek, nitya-anitya ityAdi anekAntapaNun (शुद्धि) gnAnamAtra jIvadravyamAn jevI rIte ghaTe tevI rIte (अर्थं) kahevAno chhe abhiprAy jemAn, evA prayojanasvarUp kahe chhe. bhAvArtha Am chhe kekoI AshankA kare chhe ke jainamat syAdvAdamUlak chhe, ahIn to ‘gnAnamAtra jIvadravya’ em kahyun, tyAn em kahetAn ekAntapaNun thayun, syAdvAd to pragaT thayo nahi. uttar Am chhe ke ‘gnAnamAtra jIvadravya’ em kahetAn anekAntapaNun ghaTe chhe. je rIte ghaTe chhe te rIte ahInthI sharU karIne kahe chhe, sAvadhAn thaIne sAmbhaLo. 1-247.


Page 230 of 269
PDF/HTML Page 252 of 291
single page version

(shArdUlavikrIDit)
बाह्यार्थैः परिपीतमुज्झितनिजप्रव्यक्तिरिक्तीभवद्
विश्रान्तं पररूप एव परितो ज्ञानं पशोः सीदति
यत्तत्तत्तदिह स्वरूपत इति स्याद्वादिनस्तत्पुन-
र्दूरोन्मग्नघनस्वभावभरतः पूर्णं समुन्मज्जति
।।२-२४८।।

khanDAnvay sahit arthabhAvArtha Am chhe ke je gnAnamAtra jIvanun svarUp chhe temAn paN chAr prashna vichAraNIy chhe. te prashna kyA? ek to prashna evo ke gnAn gneyanA sahArAnun chhe ke potAnA sahArAnun chhe? bIjo prashna evo ke gnAn ek chhe ke anek chhe? trIjo prashna evo ke gnAn astirUp chhe ke nAstirUp chhe? chotho prashna evo ke gnAn nitya chhe ke anitya chhe? teno uttar Am chhe ke jeTalI vastu chhe te badhI dravyarUp chhe, paryAyarUp chhe; tethI gnAn paN dravyarUp chhe, paryAyarUp chhe. tenun vivaraNdravyarUp kahetAn nirvikalpa gnAnamAtra vastu; paryAyarUp kahetAn svagney athavA paragneyane jANatun thakun gneyanI AkRuti-pratibimbarUp pariName chhe je gnAn. bhAvArtha Am chhe ke gneyane jANavArUp pariNati gnAnano paryAy, tethI gnAnane paryAyarUpathI kahetAn gnAn gneyanA sahArAnun chhe; (gnAnane) vastumAtrathI kahetAn potAnA sahArAnun chhe.ek prashnanun samAdhAn to A pramANe chhe. bIjA prashnanun samAdhAn Am chhe ke gnAnane paryAyamAtrathI kahetAn gnAn anek chhe; vastumAtrathI kahetAn ek chhe. trIjA prashnano uttar Am chhe ke gnAnane paryAyarUpathI kahetAn gnAn nAstirUp chhe; gnAnane vasturUpathI vichAratAn gnAn astirUp chhe. chothA prashnano uttar Am chhe ke gnAnane paryAyamAtrathI kahetAn gnAn anitya chhe; vastumAtrathI kahetAn gnAn nitya chhe. AvA prashna karavAmAn AvatAn A pramANe samAdhAn karavun, syAdvAd Anun nAm chhe. vastunun svarUp Avun ja chhe, tathA A pramANe sAdhatAn vastumAtra sadhAy chhe. je koI mithyAdraShTi jIvo vastune te vasturUp chhe tathA te ja vastu paryAyarUp chhe em mAnatA nathI, sarvathA vasturUp mAne chhe athavA sarvathA paryAyamAtra mAne chhe, te jIvo ekAntavAdI mithyAdraShTi kahevAy chhe; kAraN ke vastumAtra mAnyA vinA


Page 231 of 269
PDF/HTML Page 253 of 291
single page version

paryAyamAtra mAnatAn paryAyamAtra paN sadhAtI nathI; tyAn anek prakAre sAdhan-bAdhan chhe, avasar prApta thaye kahIshun; athavA paryAyarUp mAnyA vinA vastumAtra mAnatAn vastumAtra paN sadhAtI nathI; tyAn paN anek yuktio chhe, avasar prApta thaye kahIshun. te bAbatamAn koI mithyAdraShTi jIv gnAnane paryAyarUp mAne chhe, vasturUp mAnato nathI; evun mAnato thako gnAnane gneyanA sahArAnun mAne chhe. tenA prati samAdhAn Am chhe ke A pramANe to ekAntarUpe gnAn sadhAtun nathI, tethI gnAn potAnA sahArAnun chhe; em kahe chhe‘‘

पशोः ज्ञानं सीदति’’ (पशोः) ekAntavAdI

mithyAdraShTi jevun mAne chhe ke gnAn par gneyanA sahArAnun chhe, tyAn evun mAnatAn (ज्ञानं) gnAn arthAt shuddha jIvanI sattA (सीदति) naShTa thAy chhe arthAt astitvapaNun vasturUpatAne pAmatun nathI. bhAvArtha Am chhe ke ekAntavAdInA kathanAnusAr vastuno abhAv sadhAy chhe, vastupaNun sadhAtun nathI; kAraN ke mithyAdraShTi jIv Avun mAne chhekevun chhe gnAn?

‘‘बाह्यार्थैः परिपीतम्’’ (बाह्यार्थैः) gney vastuo dvArA (परिपीतम्)

sarva prakAre gaLI javAmAn Avyun chhe. bhAvArtha Am chhe kemithyAdraShTi jIv em mAne chhe ke gnAn vastu nathI, gneyathI chhe; te paN te ja kShaNe Upaje chhe, te ja kShaNe vinashe chhe. jem keghaTagnAn ghaTanA sadbhAvamAn chhe; pratIti em thAy chhe ke jo ghaT chhe to ghaTagnAn chhe, jyAre ghaT nahoto tyAre ghaTagnAn nahotun, jyAre ghaT hashe nahi tyAre ghaTagnAn hashe nahi;koI mithyAdraShTi jIv gnAnavastune nahi mAnatAn, gnAnane paryAyamAtra mAnatAn Avun mAne chhe. vaLI gnAnane kevun mAne chhe? ‘‘उज्झितनिजप्रव्यक्तिरिक्तीभवत्’’ (उज्झित) mULathI naShTa thaI gayun chhe (निजप्रव्यक्ति) gneyanA jANapaNAmAtrathI ‘gnAn’ evun prApta thayelun nAmamAtra, te kAraNathI (रिक्तीभवत्) ‘gnAn’ evA nAmathI paN vinaShTa thaI gayun chheem mAne chhe mithyAdraShTi ekAntavAdI jIv. vaLI gnAnane kevun mAne chhe? ‘‘परितः पररूपे एव विश्रान्तं’’ (परितः) mULathI mAnDIne (पररूपे) gneyavasturUp nimittamAn (एव) ekAntathI (विश्रान्तं) vishrAnta thaI gayungneyathI utpanna thayun, gneyathI naShTa thaI gayun. bhAvArtha Am chhe kejevI rIte bhIntamAn chitarAmaN jyAre bhInt nahotI tyAre nahotun, jyAre bhInt chhe tyAre chhe, jyAre bhInt hashe nahi tyAre hashe nahi; AthI pratIti evI Upaje chhe ke chitranA sarvasvanI kartA bhInt chhe; tevI rIte jayAre ghaT chhe tyAre ghaTagnAn chhe,


Page 232 of 269
PDF/HTML Page 254 of 291
single page version

jyAre ghaT nahoto tyAre ghaTagnAn nahotun, jyAre ghaT hashe nahi tyAre ghaTagnAn hashe nahi; AthI evI pratIti Upaje chhe ke gnAnanA sarvasvanun kartA gney chhe. koI agnAnI ekAntavAdI Avun mAne chhe, tethI evA agnAnInA matamAn ‘gnAn vastu’ evun prApta thatun nathI. syAdvAdInA matamAn ‘gnAn vastu’ evun prApta thAy chhe. ‘‘

पुनः

स्याद्वादिनः तत् पूर्णं समुन्मज्जति’’ (पुनः) ekAntavAdI kahe chhe e rIte nathI, syAdvAdI kahe chhe e rIte chhe; (स्याद्वादिनः) ek sattAne dravyarUp tathA paryAyarUp mAne chhe evA je samyagdraShTi jIvo temanA matamAn (तत्) gnAnavastu (पूर्णं) jevI gneyathI thatI kahI, vinashatI kahI tevI nathI, jevI chhe tevI ja chhe, gneyathI bhinna svayamsiddha potAthI chhe; (समुन्मज्जति) ekAntavAdInA matamAn mULathI lop thaI gayun hatun te ja gnAn syAdvAdInA matamAn gnAnavasturUpe pragaT thayun. kyA kAraNathI pragaT thayun? ‘‘दूरोन्मग्नघनस्वभावभरतः’’ (दूर) anAdithI (उन्मग्न) svayamsiddha vasturUp pragaT chhe evun (घन) amiT (aTaL) (स्वभाव) gnAnavastunun sahaj tenA (भरतः)nyAy karatAn, anubhav karatAn ‘Am ja chhe’ evAsattvapaNAnA kAraNathI. kevo nyAy, kevo anubhav,e banne je prakAre hoy chhe te kahe chhe‘‘यत् तत् स्वरूपतः तत इति’’ (यत्) je vastu (तत्) te vastu (स्वरूपतः तत्) potAnA svabhAvathI vastu chhe (इति) em anubhavatAn anubhav paN utpanna thAy chhe, yukti paN pragaT thAy chhe. anubhav nirvikalpa chhe. yukti evI ke gnAnavastu dravyarUpe vichAratAn potAnA svarUpe chhe, paryAyarUpe vichAratAn gneyathI chhe. jem kegnAnavastu dravyarUpe gnAnamAtra chhe, paryAyarUpe ghaTagnAnamAtra chhe, tethI paryAyarUpe jotAn ghaTagnAn je prakAre kahyun chhe ke ‘ghaTanA sadbhAvamAn chhe, ghaT nahi hotAn nathI’ em ja chhe. dravyarUpe anubhavatAn ‘ghaTagnAn’ em na jovAmAn Ave, ‘gnAn’ em jovAmAn Ave to ghaTathI bhinna potAnA svarUpamAtra svayamsiddha vastu chhe. A prakAre anekAntane sAdhatAn vastusvarUp sadhAy chhe. ekAntathI jo ghaT ghaTagnAnano kartA chhe, gnAn ‘vastu’ nathI, to em hovun joIe ke je rIte ghaTanI pAse beThelA puruShane ghaTagnAn thAy chhe tevI ja rIte je koI vastu ghaTanI pAse rAkhavAmAn Ave tene ghaTagnAn thavun joIe; em thatAn thAmbhalAnI pAse ghaT hotAn thAmbhalAne ghaTagnAn thavun joIe; parantu evun to jovAmAn Avatun nathI. te kAraNe evo bhAv pratItimAn Ave chhe ke jemAn gnAnashakti vidyamAn chhe tene, ghaTanI pAse besIne ghaTane jotAn, vichAratAn,


Page 233 of 269
PDF/HTML Page 255 of 291
single page version

ghaTagnAnarUp A gnAnano paryAy pariName chhe. tethI syAdvAd vastuno sAdhak chhe, ekAntapaNun vastunun nAshakartA chhe. 2-248.

(shArdUlavikrIDit)
विश्वं ज्ञानमिति प्रतर्क्य सकलं द्रष्टवा स्वतत्त्वाशया
भूत्वा विश्वमयः पशुः पशुरिव स्वच्छन्दमाचेष्टते
यत्तत्तत्पररूपतो न तदिति स्याद्वाददर्शी पुन-
र्विश्वाद्भिन्नमविश्वविश्वघटितं तस्य स्वतत्त्वं स्पृशेत
।।३-२४९।।

khanDAnvay sahit arthabhAvArtha Am chhe ke koI mithyAdraShTi evo chhe ke gnAnane dravyarUp mAne chhe, paryAyarUp mAnato nathI; tethI jem jIvadravyane gnAnavasturUpe mAne chhe tem gney je pudgal-dharma-adharma-AkAsh-kALadravya temane paN gneyavastu mAnato nathI, gnAnavastu mAne chhe. tenA prati samAdhAn Am chhe ke gnAn gneyane jANe chhe evo gnAnano svabhAv chhe topaN gneyavastu gneyarUp chhe, gnAnarUp nathI.

‘‘पशुः स्वच्छन्दम् आचेष्टते’’ (पशुः) ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv, (स्वच्छन्दम्) svechchhAchArapaNe ‘k kheyarUp, k kupAdeyarUp’ evo bhed nahi karato thako, ‘samasta trailokya upAdey’ evI buddhi karato thako (आचेष्टते)evI pratIti karato thakonishankapaNe pravarte chhe. konI mAphak? ‘‘पशुः इव’’ tiryanchanI mAphak. kevo thaIne pravarte chhe? ‘‘विश्वमयः भूत्वा’’ ‘अहं विश्वम् arthAt hun vishva’ em jANI pote vishvarUp thaIne pravarte chhe. evo kem chhe? kAraN ke ‘‘सक लं स्वतत्त्वाशया द्रष्टवा’’ (सक लं) samasta gneyavastune (स्वतत्त्वाशया) gnAnavastunI buddhie (द्रष्टवा) pragADh pratIt karIne. evI pragADh pratIti kem thAy chhe? kAraN ke ‘‘विश्वं ज्ञानम् इति प्रतर्क्य’’ ‘trailokyarUp je kAI chhe te gnAnavasturUp chhe’ em jANIne. bhAvArtha Am chhe ke gnAnavastu paryAyarUpe gneyAkAr thAy chhe; tyAn mithyAdraShTi paryAyarUp bhed mAnato nathI, samasta gneyane gnAnavasturUp mAne chhe. tenA prati uttar Am chhe ke gneyavastu gneyarUp chhe, gnAnarUp nathI. e ja kahe chhe‘‘पुनः स्याद्वाददर्शी स्वतत्त्वं स्पृशेत्’’ (पुनः) ekAntavAdI je rIte kahe chhe te rIte gnAnane vastupaNun siddha thatun nathI, syAdvAdI je rIte kahe chhe te rIte


Page 234 of 269
PDF/HTML Page 256 of 291
single page version

vastupaNun gnAnane sadhAy chhe; kAraN ke ekAntavAdI evun mAne chhe ke samasta gnAnavastu chhe, parantu evun mAnatAn lakShya-lakShaNano abhAv thAy chhe, tethI lakShya-lakShaNano abhAv thatAn vastunI sattA sadhAtI nathI. syAdvAdI evun mAne chhe ke ‘gnAnavastu chhe, tenun lakShaN chhe samasta gneyanun jANapaNun,’ tethI em kahetAn svabhAv sadhAy chhe, sva- svabhAv sadhAtAn vastu sadhAy chhe. AthI ja em kahyun ke (स्याद्वाददर्शी स्वतत्त्वं स्पृशेत्) vastune dravya-paryAyarUp mAne chhe evo syAdvAdadarshI arthAt anekAntavAdI jIv gnAnavastu chhe em sAdhavAne samartha hoy chhe. syAdvAdI gnAnavastune kevI mAne chhe? ‘‘विश्वात् भिन्नम्’’ (विश्वात्) samasta gneyathI (भिन्नम्) nirALI chhe. vaLI kevI mAne chhe? ‘‘अविश्वविश्वघटितं’’ (अविश्व) samasta gneyathI bhinnarUp, (विश्व) potAnAn dravya-guN- paryAyathI (घटितं) jevI chhe tevI anAdithI svayamsiddha niShpanna chheevI chhe gnAnavastu. evun kem mAne chhe? ‘‘यत् तत्’’ je je vastu chhe ‘‘तत् पररूपतः न तत्’’ te vastu paravastunI apekShAe vasturUp nathI. bhAvArtha Am chhe ke jevI rIte gnAnavastu gneyarUpathI nathI, gnAnarUpathI chhe, tevI ja rIte gneyavastu paN gnAnavastuthI nathI, gneyavasturUp chhe. tethI Avo artha pragaT thayo ke paryAy dvArA gnAn vishvarUp chhe, dravya dvArA potArUp chhe.Avo bhed syAdvAdI anubhave chhe. tethI syAdvAd vastusvarUpano sAdhak chhe, ekAntapaNun vastunun ghAtak chhe. 3-249.

(shArdUlavikrIDit)
बाह्यार्थग्रहणस्वभावभरतो विष्वग्विचित्रोल्लसद्-
ज्ञेयाकारविशीर्णशक्तिरभितस्त्रुटयन्पशुर्नश्यति
एकद्रव्यतया सदा व्युदितया भेदभ्रमं ध्वंसय-
न्नेकं ज्ञानमबाधितानुभवनं पश्यत्यनेकान्तवित
।।४-२५०।।

khanDAnvay sahit arthabhAvArtha Am chhe ke koI ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv paryAyamAtrane vastu mAne chhe, vastune mAnato nathI; tethI gnAnavastu anek gneyane jANe chhe, tene jANatI thakI gneyAkAre pariName chheem jANIne gnAnane anek mAne chhe, ek mAnato nathI. tenA prati uttar Am chhe ke ‘ek’


Page 235 of 269
PDF/HTML Page 257 of 291
single page version

gnAnane mAnyA vinA ‘anek’ gnAn em sadhAtun nathI; tethI gnAnane ‘ek’ mAnIne ‘anek’ mAnavun vastunun sAdhak chhe.em kahe chhe ‘‘पशुः नश्यति’’ ekAntavAdI vastune sAdhI shakato nathI. kevo chhe? ‘‘अभितः त्रुटयन्’’ jevun mAne chhe te rIte te jUTho Thare chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘विष्वग्विचित्रोल्लसद्ज्ञेयाकारविशीर्णशक्तिः’’ (विष्वक्) je anant chhe, (विचित्र) anant prakArano chhe, (उल्लसत्) pragaT vidyamAn chheevo je (ज्ञेय) chha dravyono samUh tenA (आकार) pratibimbarUp pariNamyo chhe je gnAnaparyAy (विशीर्णशक्तिः) eTalun ja mAtra gnAn chhe evI shraddhA karatAn gaLI gayun chhe vastu sAdhavAnun sAmarthya jenun, evo chhe mithyAdraShTi jIv. evo kem chhe? ‘‘बाह्यार्थग्रहणस्वभावभरतः’’ (बाह्यार्थ) jeTalI gneyavastu temanun (ग्रहण) jANapaNuntemanI AkRutirUp gnAnano pariNAmevun je chhe (स्वभाव) vastunun sahaj, ke je (भरतः) koInA kahevAthI varjyun na jAy (chhUTe nahi) evA tenA amiTapaNAnA (-aTaLapaNAnA) kAraNathI. bhAvArtha Am chhe kegnAnano svabhAv chhe ke samasta gneyane jANatAn gneyanA AkArarUpe pariNamavun. koI ekAntavAdI vastune eTalI ja mAtra jANato thako gnAnane anek mAne chhe. tenA prati syAdvAdI gnAnanun ekapaNun sAdhe chhe‘‘अनेकान्तविद् ज्ञानम् एकं पश्यति’’ (अनेकान्तविद्) syAdvAdI arthAt ek sattAne dravya-paryAyarUp mAne chhe evo samyagdraShTi jIv, (ज्ञानम् एकं पश्यति) gnAnavastu joke paryAyarUpathI anek chhe topaN dravyarUpathI ekarUp anubhave chhe. kevo chhe syAdvAdI? ‘‘भेदभ्रमं ध्वंसयन्’’ gnAn anek chhe evA ekAntapakShane mAnato nathI. shA kAraNathI? ‘‘एकद्रव्यतया’’ gnAn ek vastu chhe evA abhiprAyanA kAraNe. kevo chhe abhiprAy? ‘‘सदा व्युदितया’’ sarva kAL udayamAn chhe. kevun chhe gnAn? ‘‘अबाधितानुभवनं’’ akhanDit chhe anubhav jemAn, evI chhe gnAnavastu. 4-250.

(shArdUlavikrIDit)
ज्ञेयाकारकलङ्कमेचकचिति प्रक्षालनं कल्पय-
न्नेकाकारचिकीर्षया स्फु टमपि ज्ञानं पशुर्नेच्छति
वैचित्र्येऽप्यविचित्रतामुपगतं ज्ञानं स्वतः क्षालितं
पर्यायैस्तदनेकतां परिमृशन्पश्यत्यनेकान्तवित
।।५-२५१।।


Page 236 of 269
PDF/HTML Page 258 of 291
single page version

khanDAnvay sahit arthabhAvArtha Am chhe ke, koI mithyAdraShTi ekAntavAdI evo chhe ke vastune dravyarUp mAtra mAne chhe, paryAyarUp mAnato nathI; tethI gnAnane nirvikalpa vastumAtra mAne chhe, gneyAkAr pariNatirUp gnAnano paryAy mAnato nathI; tethI gneyavastune jANatAn gnAnanun ashuddhapaNun mAne chhe. tenA prati syAdvAdI gnAnano dravyarUpe ‘ek’ ane paryAyarUpe ‘anek’ evo svabhAv sAdhe chhe.em kahe chhe

‘‘पशुः ज्ञानं न इच्छति’’ (पशुः) ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv

(ज्ञानं) gnAnane arthAt gnAnamAtra jIvavastune (न इच्छति) sAdhI shakato nathI anubhavagochar karI shakato nathI. kevun chhe gnAn? ‘‘स्फु टम् अपि’’ prakAsharUpe joke pragaT chhe. kevo chhe ekAntavAdI? ‘‘प्रक्षालनं कल्पयन्’’ kalank dhoI nAkhavAno abhiprAy kare chhe. shemAn? ‘‘ज्ञेयाकारकलङ्कमेचकचिति’’ (ज्ञेय) jeTalI gneyavastu chhe, te (आकार) gneyane jANatAn thayun chhe tenI AkRutirUp gnAn, evun je (कलङ्क) kalank, tenA kAraNe (मेचक) ashuddha thaI chheevI chhe (चिति) jIvavastu, temAn. bhAvArtha Am chhe kegneyane jANe chhe gnAn, tene ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv svabhAv mAnato nathI, ashuddhapaNArUpe mAne chhe. ekAntavAdIno abhiprAy Avo kem chhe? ‘‘एकाकारचिकीर्षया’’ kemake (एकाकार) samasta gneyanA jANapaNAthI rahit thato thako nirvikalparUp gnAnano pariNAm (चिकीर्षया) jyAre thAy tyAre gnAn shuddha chhe, evo chhe abhiprAy ekAntavAdIno. tenA prati ‘ek-anekarUp’ gnAnano svabhAv sAdhe chhe syAdvAdI samyagdraShTi jIv‘‘अनेकान्तविद् ज्ञानं पश्यति’’ (अनेकान्तविद्) syAdvAdI jIv (ज्ञानं) gnAn arthAt gnAnamAtra jIvavastune (पश्यति) sAdhI shake chheanubhav karI shake chhe. kevun chhe gnAn? ‘‘स्वतः क्षालितं’’ sahaj ja shuddhasvarUp chhe. syAdvAdI gnAnane kevun jANIne anubhave chhe? ‘‘तत् वैचित्र्ये अपि अविचित्रताम् पर्यायैः अनेकतां उपगतं परिमृशन्’’ (तत्) gnAnamAtra jIvavastu (वैचित्र्ये अपि अविचित्रताम्) anek gneyAkAranI apekShAe paryAyarUpe anek chhe topaN dravyarUpe ek chhe, (पर्यायैः अनेकतां उपगतं) joke dravyarUpe ek chhe topaN anek gneyAkArarUp paryAyanI apekShAe anekapaNAne pAme chhe;AvA svarUpane anekAntavAdI sAdhI shake chheanubhav- gochar karI shake chhe; (परिमृशन्) AvI dravyarUp paryAyarUp vastune anubhavato thako ‘syAdvAdI’ evun nAm pAme chhe. 5-251.


Page 237 of 269
PDF/HTML Page 259 of 291
single page version

(shArdUlavikrIDit)

प्रत्यक्षालिखितस्फु टस्थिरपरद्रव्यास्तितावञ्चितः स्वद्रव्यानवलोकनेन परितः शून्यः पशुर्नश्यति

स्वद्रव्यास्तितया निरूप्य निपुणं सद्यः समुन्मज्जता स्याद्वादी तु विशुद्धबोधमहसा पूर्णो भवन् जीवति ।।६-२५२।।

khanDAnvay sahit arthabhAvArtha Am chhe ke koI ekAntavAdI mithyAdraShTi evo chhe ke je paryAyamAtrane vasturUp mAne chhe, tethI gneyane jANatAn gneyAkAr pariNamyo chhe je gnAnano paryAy, tenun gneyanA astitvapaNAthI astitvapaNun mAne chhe, gneyathI bhinna nirvikalpa gnAnamAtra vastune mAnato nathI. AthI evo bhAv prApta thAy chhe ke paradravyanA astitvathI gnAnanun astitva chhe, gnAnanA astitvathI gnAnanun astitva nathI. tenA prati uttar Am chhe ke gnAnavastunun potAnA astitvathI astitva chhe. tenA bhed chAr chhe gnAnamAtra jIvavastu svadravyapaNe asti, svakShetrapaNe asti, svakALapaNe asti, svabhAvapaNe asti; paradravyapaNe nAsti, parakShetrapaNe nAsti, parakALapaNe nAsti, parabhAvapaNe nAsti. temanun lakShaNa svadravya eTale nirvikalpamAtra vastu, svakShetra eTale AdhAramAtra vastuno pradesh, svakAL eTale vastumAtranI mUL avasthA, svabhAv eTale vastunI mULanI sahaj shakti; paradravya eTale savikalpa bhedakalpanA, parakShetra eTale je vastuno AdhArabhUt pradesh nirvikalpa vastumAtrarUpe kahyo hato te ja pradesh savikalpa bhedakalpanAthI parapradesh buddhigochararUpe kahevAy chhe, parakAL eTale dravyanI mULanI nirvikalpa avasthA te ja avasthAntar-bhedarUp kalpanAthI parakAL kahevAy chhe, parabhAv eTale dravyanI sahaj shaktinA paryAyarUp anek ansh dvArA bhedakalpanA, tene parabhAv kahevAy chhe. ‘‘

पशुः नश्यति’’ ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv jIvasvarUpane sAdhI shakato

nathI. kevo chhe? ‘‘परितः शून्यः’’ sarva prakAre tattvagnAnathI shUnya chhe. shA kAraNathI? ‘‘स्वद्रव्यानवलोकनेन’’ (स्वद्रव्य) nirvikalpa vastumAtranI (अनवलोकनेन) pratIti karato nathI te kAraNathI. vaLI kevo chhe? ‘‘प्रत्यक्षालिखितस्फु टस्थिरपरद्रव्यास्तितावञ्चितः’’ (प्रत्यक्ष)


Page 238 of 269
PDF/HTML Page 260 of 291
single page version

asahAyarUpe (आलिखित) lakhAyelAnI mAphak (स्फु ट) jevo ne tevo (स्थिर) amiT (-aTaL) je (परद्रव्य) gneyAkAr gnAnano pariNAm tenAthI mAnelun je (अस्तिता) astitva, tenAthI (वञ्चितः) ThagAyo chheevo chhe ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv. ‘‘तु स्याद्वादी पूर्णो भवन् जीवति’’ (तु) ekAntavAdI kahe chhe te pramANe nathI. (स्याद्वादी) samyagdraShTi jIv (पूर्णो भवन) pUrNa hoto thako (जीवति) gnAnamAtra jIvavastu chhe em sAdhI shake chheanubhav karI shake chhe. shAnA vaDe? ‘‘स्वद्रव्यास्तितया’’ (स्वद्रव्य) nirvikalpa gnAnashaktimAtra vastu, tenA (अस्तितया) astitvapaNA vaDe. shun karIne? ‘‘निपुणं निरूप्य’’ gnAnamAtra jIvavastuno potAnA astitvathI karyo chhe anubhav jeNe evo thaIne. shAnA vaDe? ‘‘विशुद्धबोधमहसा’’ (विशुद्ध) nirmaL je (बोध) bhedagnAn tenA (महसा) pratAp vaDe. kevo chhe (bhedagnAnano pratAp)? ‘‘सद्यः समुन्मज्जता’’ te ja kALe pragaT thAy chhe. 6-252.

(shArdUlavikrIDit)
सर्वद्रव्यमयं प्रपद्य पुरुषं दुर्वासनावासितः
स्वद्रव्यभ्रमतः पशुः किल परद्रव्येषु विश्राम्यति
स्याद्वादी तु समस्तवस्तुषु परद्रव्यात्मना नास्तितां
जानन्निर्मलशुद्धबोधमहिमा स्वद्रव्यमेवाश्रयेत
।।७-२५३।।

khanDAnvay sahit arthabhAvArtha Am chhe ke koI mithyAdraShTi jIv evo chhe ke je vastune dravyarUp mAne chhe, paryAyarUp nathI mAnato, tethI samasta gneyavastu gnAnamAn garbhit mAne chhe. te evun kahe chheuShNane jANatun gnAn uShNa chhe, shItaLane jANatun gnAn shItaL chhe. tenA prati uttar Am chhe ke gnAn gneyanun gnAyakamAtra to chhe, parantu gneyano guN gneyamAn chhe, gnAnamAn gneyano guN nathI. te ja kahe chhe‘‘किल पशुः विश्राम्यति’’ (किल) avashya (पशुः) ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv (विश्राम्यति) vastusvarUpane sAdhavAne asamartha hoto thako atyant khedakhinna thAy chhe. shA kAraNathI? ‘‘परद्रव्येषु स्वद्रव्यभ्रमतः’’ (परद्रव्येषु) gneyane jANatAn gneyanI AkRutirUpe pariName chhe gnAnevo je gnAnano paryAy, temAn (स्वद्रव्य) nirvikalpa