Page 239 of 269
PDF/HTML Page 261 of 291
single page version
sattAmAtra gnAnavastu hovAnI (भ्रमतः) thAy chhe bhrAnti, te kAraNathI. bhAvArtha Am chhe ke jem uShNane jANatAn uShNanI AkRutirUpe gnAn pariName chhe em dekhIne gnAnane uShNasvabhAv mAne chhe mithyAdraShTi jIv tem. kevo thato thako? ‘‘दुर्वासनावासितः’’ (दुर्वासना) anAdinA mithyAtva sanskAr te vaDe (वासितः) thayo chhe svabhAvathI bhraShTa evo. evo kem chhe? ‘‘सर्वद्रव्यमयं पुरुषं प्रपद्य’’ (सर्वद्रव्य) jeTalAn samasta dravya chhe temanun je dravyapaNun (मयं) te-may jIv chhe arthAt teTalA samasta svabhAv jIvamAn chhe evI (पुरुषं) jIvavastune (प्रपद्य) pratItirUp mAnIne. — Am mithyAdraShTi jIv mAne chhe. ‘‘तु स्याद्वादी स्वद्रव्यम् आश्रयेत् एव’’ (तु) ekAntavAdI mAne chhe te pramANe nathI, syAdvAdI mAne chhe te pramANe chhe. te A pramANe (स्याद्वादी) syAdvAdI arthAt anekAntavAdI (स्वद्रव्यम् आश्रयेत्) gnAnamAtra jIvavastu em sAdhI shake chhe — anubhav karI shake chhe. samyagdraShTi jIv (एव) evo ja chhe. kevo chhe syAdvAdI? ‘‘समस्तवस्तुषु परद्रव्यात्मना नास्तितां जानन्’’ (समस्तवस्तुषु) gnAnamAn pratibimbit thayun chhe samasta gneyanun svarUp, temAn (परद्रव्यात्मना) anubhave chhe gnAnavastuthI bhinnapaNun, tenA kAraNe (नास्तितां जानन्) nAstipaNun anubhavato thako. bhAvArtha Am chhe ke samasta gney gnAnamAn uddIpit thAy chhe parantu gneyarUp chhe, gnAnarUp thayun nathI. kevo chhe syAdvAdI? ‘‘निर्मलशुद्धबोधमहिमा’’ (निर्मल) mithyAdoShathI rahit tathA (शुद्ध) rAgAdi ashuddha pariNatithI rahit evun je (बोध) anubhavagnAn tenAthI chhe (महिमा) pratAp jeno, evo chhe. 7 – 253.
सीदत्येव बहिः पतन्तमभितः पश्यन्पुमांसं पशुः ।
स्तिष्ठत्यात्मनिखातबोध्यनियतव्यापारशक्तिर्भवन् ।।८-२५४।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke koI mithyAdraShTi jIv evo chhe ke je vastune paryAyarUp mAne chhe, dravyarUp mAnato nathI; tethI jeTalo
Page 240 of 269
PDF/HTML Page 262 of 291
single page version
samasta vastuno chhe AdhArabhUt pradeshapunj tene jANe chhe gnAn, jANatu thakun tenI AkRutirUpe pariName chhe gnAn, enun nAm parakShetra chhe, te kShetrane gnAnanun kShetra mAne chhe. ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv, te kShetrathI sarvathA bhinna chhe chaitanyapradeshamAtra gnAnanun kShetra, tene mAnato nathI. tenA prati samAdhAn Am chhe ke gnAnavastu parakShetrane jANe chhe parantu potAnA kShetrarUp chhe, paranun kShetra gnAnanun kShetra nathI. te ja kahe chhe — ‘‘
olAnnI ( – karAnI) mAphak gaLe chhe, gnAnamAtra jIvavastu chhe em sAdhI shakato nathI, (एव) nishchayathI em ja chhe. kevo chhe ekAntavAdI? ‘‘भिन्नक्षेत्रनिषण्ण- बोध्यनियतव्यापारनिष्ठः’’ (भिन्नक्षेत्र) potAnA chaitanyapradeshathI anya chhe je samasta dravyono pradeshapunj (निषण्ण) tenI AkRutirUp pariNamyo chhe evo chhe je (बोध्यनियतव्यापार) gney-gnAyakano avashya sambandh, temAn (निष्ठः) niShTha chhe arthAt etAvanmAtrane (-eTalAmAtrane) jANe chhe gnAnanun kShetra, evo chhe ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv. ‘‘सदा’’ anAdi kALathI evo ja chhe. vaLI kevo chhe mithyAdraShTi jIv? ‘‘अभितः बहिः पतन्तम् पुमांसं पश्यन्’’ (अभितः) mULathI mAnDIne (बहिः पतन्तम्) parakShetrarUp pariNamI chhe em (पुमांसं) jIvavastune (पश्यन्) mAne chhe — anubhave chhe, evo chhe mithyAdraShTi jIv. ‘‘पुनः स्याद्वादवेदी तिष्ठति’’ (पुनः) ekAntavAdI je pramANe kahe chhe te pramANe nathI parantu (स्याद्वादवेदी) syAdvAdavedI arthAt anekAntavAdI (तिष्ठति) je pramANe mAne chhe tevI vastu chhe. bhAvArtha Am chhe ke te vastune sAdhI shake chhe. kevo chhe syAdvAdI? ‘‘स्वक्षेत्रास्तितया निरुद्धरभसः’’ (स्वक्षेत्र) samasta paradravyathI bhinna nijasvarUp chaitanyapradesh, tenI (अस्तितया) sattArUpe (निरुद्धरभसः) pariNamyun chhe gnAnanun sarvasva jenun, evo chhe syAdvAdI. vaLI kevo chhe? ‘‘आत्म- निखातबोध्यनियतव्यापारशक्तिः भवन्’’ (आत्म) gnAnavastumAn (निखात) gney pratibimbarUp chhe — evo chhe (बोध्यनियतव्यापार) gney-gnAyakarUp avashya sambandh, Avun (शक्तिः) jANyun chhe gnAnavastunun sahaj jeNe, evo (भवन्) hoto thako. bhAvArtha Am chhe ke gnAnamAtra jIvavastu parakShetrane jANe chhe evun sahaj chhe, parantu potAnA pradeshomAn chhe, parAyA pradeshomAn nathI — em mAne chhe syAdvAdI jIv, tethI vastune sAdhI shake chhe — anubhav karI shake chhe. 8-254.
Page 241 of 269
PDF/HTML Page 263 of 291
single page version
स्वक्षेत्रस्थितये पृथग्विधपरक्षेत्रस्थितार्थोज्झनात्
तुच्छीभूय पशुः प्रणश्यति चिदाकारान् सहार्थैर्वमन् ।
स्याद्वादी तु वसन् स्वधामनि परक्षेत्रे विदन्नास्तितां त्यक्तार्थोऽपि न तुच्छतामनुभवत्याकारकर्षी परान् ।।९-२५५।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke koI ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv evo chhe ke je vastune dravyarUp mAne chhe, paryAyarUp nathI mAnato, tethI gneyavastunA pradeshone jANatAn gnAnane ashuddhapaNun mAne chhe; ‘gnAnano evo ja svabhAv chhe, te gnAnano paryAy chhe’ – em mAnato nathI. tenA prati uttar Am chhe ke gnAnavastu potAnA pradeshomAn chhe, gneyanA pradeshone jANe chhe evo svabhAv chhe, ashuddhapaNun nathI; – evun mAne chhe syAdvAdI. e ja kahe chhe — ‘‘पशुः प्रणश्यति’’ (पशुः) ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv (प्रणश्यति) vastumAtra sAdhavAthI bhraShTa chhe — anubhav karavAne bhraShTa chhe. kevo thaIne bhraShTa chhe? ‘‘तुच्छीभूय’’ tattvagnAnathI shUnya thaIne. vaLI kevo chhe? ‘‘अर्थैः सह चिदाकारान् वमन्’’ (अर्थैः सह) gnAnagochar chhe je gneyanA pradesho temanI sAthe (चिदाकारान्) gnAnanI shaktinun athavA gnAnanA pradeshonun (वमन्) mULathI vaman karyun chhe arthAt temanun nAstipaNun jANyun chhe jeNe, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘पृथग्विधपरक्षेत्रस्थितार्थोज्झनात्’’ (पृथग्विध) paryAyarUp je (परक्षेत्र) gneyavastunA pradeshone jANatAn thAy chhe temanI AkRutirUpe gnAnanI pariNati, te-rUp (स्थित) pariNamatI je (अर्थ) gnAnavastu tene, (उज्झनात्) ‘Avun gnAn ashuddha chhe’ evI buddhi vaDe tyAg karato thako; evo chhe ekAntavAdI. shA mATe gneyapariNat gnAnane hey kare chhe? ‘‘स्वक्षेत्रस्थितये’’ (स्वक्षेत्र) gnAnanA chaitanyapradeshanI (स्थितये) sthiratA mATe. bhAvArtha Am chhe ke gnAnavastu gneyanA pradeshonA jANapaNAthI rahit thAy to shuddha thAy, em mAne chhe ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv. tenA prati syAdvAdI kahe chhe — ‘‘तु स्याद्वादी तुच्छतां न अनुभवति’’ (तु) ekAntavAdI mAne chhe te pramANe nathI, syAdvAdI mAne chhe te pramANe chhe. (स्याद्वादी)
Page 242 of 269
PDF/HTML Page 264 of 291
single page version
kShetrane jANe chhe, potAnA pradeshothI sarvathA shUnya chhe evun (न अनुभवति) mAnato nathI; gnAnavastu gneyanA kShetrane jANe chhe, gneyakShetrarUp nathI em mAne chhe. kevo chhe syAdvAdI? ‘‘त्यक्तार्थः अपि’’ gneyakShetranI AkRutirUpe pariName chhe gnAn, em mAne chhe topaN gnAn potAnA kShetrarUp chhe — em mAne chhe. vaLI kevo chhe syAdvAdI? ‘‘स्वधामनि वसन्’’ gnAnavastu potAnA pradeshomAn chhe em anubhave chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘परक्षेत्रे नास्तितां विदन्’’ (परक्षेत्रे) gneyapradeshanI AkRutirUpe pariNamyun chhe gnAn, temAn (नास्तितां विदन्) nAstipaNun mAne chhe arthAt jANe chhe to jANo topaN etAvanmAtra (eTalun mAtra) gnAnanun kShetra nathI – em mAne chhe syAdvAdI. vaLI kevo chhe? ‘‘परात् आकारकर्षी’’ parakShetranI AkRutirUpe pariNamyo chhe gnAnano paryAy, tenAthI bhinnapaNe gnAnavastunA pradeshono anubhav karavAne samartha chhe. tethI syAdvAd vastusvarUpano sAdhak, ekAntapaNun vastusvarUpanun ghAtak; tethI syAdvAd upAdey chhe. 9-255.
सीदत्येव न किञ्चनापि कलयन्नत्यन्ततुच्छः पशुः ।
पूर्णस्तिष्ठति बाह्यवस्तुषु मुहुर्भूत्वा विनश्यत्स्वपि ।।१०-२५६।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke koI mithyAdraShTi jIv evo chhe ke je vastune paryAyamAtra mAne chhe, dravyarUp nathI mAnato; tethI gneyavastunA atIt- anAgat-vartamAnakAL sambandhI anek avasthAbhed chhe, temane jANatAn gnAnanA paryAyarUp anek avasthAbhed thAy chhe, temAn gneyasambandhI pahelo avasthAbhed vinashe chhe, te avasthAbhed vinashatAn tenI AkRutirUpe pariNamelA gnAnaparyAyano avasthAbhed paN vinashe chhe, teno — avasthAbhedano — vinAsh thatAn ekAntavAdI mULathI gnAn- vastuno vinAsh mAne chhe. tenA prati samAdhAn Am chhe ke gnAnavastu avasthAbhedathI vinashe chhe, dravyarUpe vichAratAn potAnI jANapaNArUp avasthAthI shAshvat chhe, na Upaje chhe, na vinashe chhe — Avun samAdhAn syAdvAdI kare chhe. e ja kahe chhe — ‘‘पशुः सीदति
Page 243 of 269
PDF/HTML Page 265 of 291
single page version
एव’’ (पशुः) ekAntavAdI (सीदति) vastunA svarUpane sAdhavAne bhraShTa chhe, (एव) avashya em chhe. kevo chhe ekAntavAdI? ‘‘अत्यन्ततुच्छः’’ vastunA astitvanA gnAnathI atyant shUnya chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘न किञ्चन अपि कलयन्’’ (न किञ्चन) gney-avasthAnA jANapaNAmAtra gnAn chhe, tenAthI bhinna koI vasturUp gnAnavastu nathI, (अपि) anshamAtra paN nathI — (कलयन्) evI anubhavarUp pratIti kare chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘पूर्वालम्बितबोध्यनाशसमये ज्ञानस्य नाशं विदन्’’ (पूर्व) koI pahelA avasaramAn (आलम्बित) jANIne tenI AkRutirUp thayelA je (बोध्य) gneyAkAr gnAnaparyAy, tenA (नाशसमये) vinAshasambandhI koI anya avasaramAn (ज्ञानस्य) gnAnamAtra jIvavastuno (नाशं विदन्) nAsh mAne chhe, — evo chhe ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv. tene syAdvAdI sambodhe chhe — ‘‘पुनः स्याद्वादवेदी पूर्णः तिष्ठति’’ (पुनः) ekAntadraShTi je pramANe kahe chhe te pramANe nathI, syAdvAdI je pramANe mAne chhe te pramANe chhe. (स्याद्वादवेदी) anekAnta-anubhavashIl jIv (पूर्णः तिष्ठति) ‘trikALagochar gnAnamAtra jIvavastu’ evo anubhav karato thako tenA par draDh chhe. kevo draDh chhe? ‘‘बाह्यवस्तुषु मुहुः भूत्वा विनश्यत्सु अपि’’ (बाह्यवस्तुषु) samasta gney athavA gneyAkAr pariNamelA gnAnaparyAyanA anek bhed, teo (मुहुः भूत्वा) anek paryAyarUp thAy chhe, (विनश्यत्सु अपि) anek vAr vinashe chhe, topaN draDh rahe chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अस्य निजकालतः अस्तित्वं कलयन्’’ (अस्य) gnAnamAtra jIvavastunun (निजकालतः) trikAL shAshvat gnAnamAtra avasthAthI (अस्तित्वं कलयन्) vastupaNun athavA astipaNun anubhave chhe syAdvAdI jIv. 10-256.
र्ज्ञेयालम्बनलालसेन मनसा भ्राम्यन् पशुर्नश्यति ।
स्तिष्ठत्यात्मनिखातनित्यसहजज्ञानैकपुञ्जीभवन् ।।११-२५७।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke koI mithyAdraShTi ekAntavAdI evo chhe ke je vastune dravyamAtra mAne chhe, paryAyarUp mAnato nathI;
Page 244 of 269
PDF/HTML Page 266 of 291
single page version
tethI gneyanI anek avasthAne jANe chhe gnAn, tene jANatun thakun te AkRutirUp pariName chhe gnAn; te samasta chhe gnAnanA paryAy, te paryAyone gnAnanun astitva mAne chhe mithyAdraShTi jIv. tenA prati samAdhAn Am chhe ke gneyanI AkRutirUp pariNamatA jeTalA gnAnanA paryAy chhe temanA vaDe gnAnanun astitva nathI. em kahe chhe — ‘‘पशुः नश्यति’’(पशुः)
kevo chhe ekAntavAdI? ‘‘ज्ञेयालम्बनलालसेन मनसा बहिः भ्राम्यन्’’ ‘(ज्ञेय) samasta dravyarUp (आलम्बन) gneyanA avasare gnAnanI sattA’ evA nishchayarUp (लालसेन) chhe abhiprAy jeno, evA (मनसा) man vaDe (बहिः भ्राम्यन्) svarUpathI bahAr Upajyo chhe bhram jene, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अर्थालम्बनकाले ज्ञानस्य सत्त्वं कलयन् एव’’ (अर्थ) jIvAdi samasta gneyavastune (आलम्बन) jANatI (काले) vakhate ja (ज्ञानस्य) gnAnamAtra vastunI (सत्त्वं) sattA chhe (कलयन्) evo anubhav kare chhe, (एव) evo ja chhe. tenA prati syAdvAdI vastunI siddhi kare chhe — ‘‘पुनः स्याद्वादवेदी तिष्ठति’’ (पुनः) ekAntavAdI je pramANe mAne chhe te pramANe nathI, syAdvAdI je pramANe mAne chhe te pramANe chhe. (स्याद्वादवेदी) syAdvAdavedI arthAt anekAntavAdI (तिष्ठति) vastusvarUp sAdhavAne samartha chhe. kevo chhe syAdvAdI? ‘‘अस्य परकालतः नास्तित्वं कलयन्’’ (अस्य) gnAnamAtra jIvavastunun (परकालतः) gneyAvasthAnA jANapaNAthI (नास्तित्वं) nAstipaNu chhe evI (कलयन्) pratIti kare chhe syAdvAdI. vaLI kevo chhe ‘‘आत्मनिखातनित्यसहज- ज्ञानैकपुञ्जीभवन्’’ (आत्म) gnAnamAtra jIvavastumAn (निखात) anAdithI ek vasturUp, (नित्य) avinashvar, (सहज) upAy vinA dravyanA svabhAvarUp-evI je (ज्ञान) jANapaNArUp shakti te-rUp (एकपुञ्जीभवन्) hun jIvavastu chhun, avinashvar gnAnasvarUp chhun – evo anubhav karato thako. — Avo chhe syAdvAdI. 11 – 257.
विश्रान्तः परभावभावकलनान्नित्यं बहिर्वस्तुषु नश्यत्येव पशुः स्वभावमहिमन्येकान्तनिश्चेतनः ।
सर्वस्मान्नियतस्वभावभवनज्ञानाद्विभक्तो भवन् स्याद्वादी तु न नाशमेति सहजस्पष्टीकृतप्रत्ययः ।।१२-२५८।।
Page 245 of 269
PDF/HTML Page 267 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke koI ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv evo chhe ke je vastune paryAyamAtra mAne chhe, dravyarUp nathI mAnato; tethI jeTalI-samasta – gneyavastuonA jeTalA chhe shaktirUp svabhAv temane jANe chhe gnAn, jANatun thakun temanI AkRutirUpe pariName chhe, tethI gneyanI shaktinI AkRutirUp chhe gnAnanA paryAy, temanAthI gnAnavastunI sattA mAne chhe; temanAthI bhinna chhe potAnI shaktinI sattAmAtra, tene nathI mAnato; – evo chhe ekAntavAdI. tenA prati syAdvAdI samAdhAn kare chhe ke gnAnamAtra jIvavastu samasta gneyashaktine jANe chhe evun sahaj chhe; parantu potAnI gnAnashaktithI astirUp chhe. em kahe chhe — ‘‘
पशुः नश्यति एव’’ (पशुः) ekAntavAdI (नश्यति) vastunI sattAne sAdhavAthI bhraShTa chhe, (एव) nishchayathI. kevo chhe ekAntavAdI? ‘‘बहिः वस्तुषु नित्यं विश्रान्तः’’ (बहिः वस्तुषु) samasta gneyavastunI anek shaktinI AkRutirUpe pariNamyA chhe gnAnanA paryAy, temAn (नित्यं विश्रान्तः) sadA vishrAnta chhe arthAt paryAyamAtrane jANe chhe gnAnavastu, – evo chhe nishchay jeno, evo chhe. shA kAraNathI evo chhe? ‘‘परभावभावकलनात्’’ (परभाव) gneyanI shaktinI AkRutirUpe chhe gnAnano paryAy, temAn (भावकलनात्) avadhAryun chhe gnAnavastunun astipaNun, – evA jUThA abhiprAyanA kAraNathI. vaLI kevo chhe ekAntavAdI? ‘‘स्वभावमहिमनि एकान्तनिश्चेतनः’’ (स्वभाव) jIvanI gnAnamAtra nij shaktinA (महिमनि) anAdinidhan shAshvat pratApamAn (एकान्तनिश्चेतनः) ekAnta nishchetan chhe arthAt tenAthI sarvathA shUnya chhe. bhAvArtha Am chhe ke svarUpasattAne nathI mAnato – evo chhe ekAntavAdI. tenA prati syAdvAdI samAdhAn kare chhe — ‘‘तु स्याद्वादी नाशम् न एति’’ (तु) ekAntavAdI mAne chhe te pramANe nathI, syAdvAdI mAne chhe te pramANe chhe. (स्याद्वादी) anekAntavAdI (नाशम्) vinAsh (न एति) pAmato nathI. bhAvArtha Am chhe ke gnAnamAtra vastunI sattAne sAdhI shake chhe. kevo chhe anekAntavAdI jIv? ‘‘सहजस्पष्टीकृतप्रत्ययः’’ (सहज) svabhAvashaktimAtra evun je astitva te sambandhI (स्पष्टीकृत) draDh karyo chhe (प्रत्ययः) anubhav jeNe, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘सर्वस्मात् नियतस्वभावभवनज्ञानात् विभक्तः भवन्’’ (सर्वस्मात्) jeTalA chhe (नियतस्वभाव) potapotAnI shaktie birAjamAn evA je gneyarUp jIvAdi padArtho temanI (भवन) sattAnI AkRutirUpe pariNamyA chhe evA
Page 246 of 269
PDF/HTML Page 268 of 291
single page version
paryAy, temanAthI (विभक्तः भवन्) bhinna chhe gnAnamAtra sattA — evo anubhav karato thako. 12-258.
सर्वत्राप्यनिवारितो गतभयः स्वैरं पशुः क्रीडति ।
दारूढः परभावभावविरहव्यालोकनिष्कम्पितः ।।१३-२५९।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke koI ekAntavAdI mithyAdraShTi jIv evo chhe ke je vastune dravyamAtra mAne chhe, paryAyarUp nathI mAnato; tethI jeTalI chhe gneyavastu, temanI anant chhe shaktio, temane jANe chhe gnAn; jANatun thakun gneyanI shaktinI AkRutirUpe pariName chhe, evun dekhIne ‘jeTalI gneyanI shakti teTalI gnAnavastu’ em mAne chhe mithyAdraShTi ekAntavAdI. tenA prati Am samAdhAn kare chhe syAdvAdI ke — gnAnamAtra jIvavastuno evo svabhAv chhe ke samasta gneyanI shaktine jANe, jANatI thakI tenI AkRutirUpe pariName chhe, parantu gneyanI shakti gneyamAn chhe, gnAnavastumAn nathI; gnAnano jANavArUp paryAy chhe, tethI gnAnavastunI sattA bhinna chhe. em kahe chhe — ‘‘पशुः स्वैरं क्रीडति’’ (पशुः) mithyAdraShTi ekAntavAdI (स्वैरं क्रीडति) hey-upAdey gnAnathI rahit thaIne svechchhAchArarUp pravarte chhe. bhAvArtha Am chhe ke gneyanI shaktine gnAnathI bhinna nathI mAnato, jeTalI gneyanI shakti chhe tene gnAnamAn mAnIne ‘nAnA shaktirUp gnAn chhe, gney chhe ja nahIn’ evI buddhirUp pravarte chhe. kevo chhe ekAntavAdI? ‘‘शुद्धस्वभावच्युतः’’ (शुद्धस्वभाव) gnAnamAtra jIvavastuthI (च्युतः) chyut chhe arthAt tene viparitarUpe anubhave chhe. viparItapaNun kem chhe? ‘‘सर्वभावभवनं आत्मनि अध्यास्य’’ (सर्व) jeTalI jIvAdi padArtharUp gneyavastu temanA (भाव) shaktirUp guNaparyAy-anshabhed, temanI (भवनं) sattAne (आत्मनि) gnAnamAtra jIvavastumAn (अध्यास्य) pratIti karIne. bhAvArtha Am chhe ke gnAnagochar chhe samasta dravyanI shakti, temanI AkRutirUpe pariNamyun chhe gnAn, tethI sarva shakti gnAnanI chhe
Page 247 of 269
PDF/HTML Page 269 of 291
single page version
em mAne chhe, gneyanI tathA gnAnanI bhinna sattA nathI mAnato. vaLI kevo chhe? ‘‘सर्वत्र अपि अनिवारितः गतभयः’’ (सर्वत्र) sparsha, ras, gandh, varNa, shabda evA indriyaviShay tathA man-vachan-kAy tathA nAnA prakAranI gneyanI shakti, temanAmAn (अपि) avashya (अनिवारितः) ‘hun sharIr, hun man, hun vachan, hun kAy, hun sparsha-ras- gandh-varNa-shabda’ ityAdi parabhAvane potAnA jANIne pravarte chhe; (गतभयः) mithyAdraShTine koI bhAv parabhAv nathI ke jenAthI Dar hoy; – evo chhe ekAntavAdI. tenA prati samAdhAn kare chhe syAdvAdI — ‘‘तु स्याद्वादी विशुद्ध एव लसति’’ (तु) je pramANe mithyAdraShTi ekAntavAdI mAne chhe te pramANe nathI, je pramANe syAdvAdI mAne chhe te pramANe chhe — (स्याद्वादी) syAdvAdI arthAt anekAntavAdI jIv (विशुद्धः एव लसति) mithyAtvathI rahit thaIne pravarte chhe. kevo chhe syAdvAdI? ‘‘स्वस्य स्वभावं भरात् आरूढः’’ (स्वस्य स्वभावं) gnAnavastunI jANapaNAmAtra shakti, tenI (भरात् आरूढः) bahu ja pragADharUpe pratIti kare chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘परभावभावविरहव्यालोकनिष्कम्पितः’’ (परभाव) samasta gneyanI anek shaktinI AkRutirUp pariNamyun chhe gnAn, e rUpe (भाव) mAne chhe je gnAnavastunun astitva, (विरह) evI viparIt buddhinA tyAgathI thaI chhe (व्यालोक) sAchI draShTi, tenAthI thayo chhe (निष्कम्पितः) sAkShAt amiT ( – aTaL) anubhav jene, evo chhe syAdvAdI. 13 – 259.
निर्ज्ञानात्क्षणभङ्गसङ्गपतितः प्रायः पशुर्नश्यति ।
टङ्कोत्कीर्णघनस्वभावमहिमज्ञानं भवन् जीवति ।।१४-२६०।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke koI ekAntavAdI mithyAdraShTi evo chhe ke je vastune paryAyamAtra mAne chhe, dravyarUp nathI mAnato; tethI akhanD dhArApravAharUp pariName chhe gnAn, teno thAy chhe pratisamay utpAd-vyay, tethI paryAy vinashatAn jIvadravyano vinAsh mAne chhe. tenA prati syAdvAdI Am samAdhAn
Page 248 of 269
PDF/HTML Page 270 of 291
single page version
kare chhe ke paryAyarUpe jotAn jIvavastu Upaje chhe, vinashe chhe; dravyarUpe jotAn jIv sadA shAshvat chhe. te kahe chhe — ‘‘पशुः नश्यति’’ (पशुः) ekAntavAdI jIv (नश्यति) shuddha jIvavastune sAdhavAthI bhraShTa chhe. kevo chhe ekAntavAdI? ‘‘प्रायः क्षणभङ्गसङ्गपतितः’’ (प्रायः) ekAntapaNe (क्षणभङ्ग) pratisamay thatA paryAyanA vinAshathI (संङ्गपतितः) te paryAyanI sAthe sAthe vastuno vinAsh mAne chhe. shA kAraNathI? ‘‘प्रादुर्भावविराममुद्रित- वहज्ज्ञानांशनानात्मना निर्ज्ञानात्’’ (प्रादुर्भाव) utpAd-(विराम) vinAshathI (मुद्रित) sanyukta (वहत्) pravAharUp je (ज्ञानांश) gnAnaguNanA avibhAgapratichchhed temanA kAraNe thatA (नानात्मना) anek avasthAbhedanA (निर्ज्ञानात्) jANapaNAnA kAraNe; — evo chhe ekAntavAdI. tenA prati syAdvAdI pratibodhe chhe — ‘‘तु स्याद्वादी जीवति’’ (तु) jem ekAntavAdI kahe chhe tevun ekAntapaNun nathI. (स्याद्वादी) syAdvAdI arthAt anekAntavAdI (जीवति) vastune sAdhavA samartha chhe. kevo chhe syAdvAdI? ‘‘चिद्वस्तु नित्योदितं परिमृशन्’’ (चिद्वस्तु) gnAnamAtra jIvavastune (नित्योदितं) sarvakAL shAshvat evI, (परिमृशन्) pratyakShapaNe AsvAdarUp anubhavato thako. kevA rUpe? ‘‘चिदात्मना’’ gnAnasvarUp chhe jIvavastu te- rUpe. vaLI kevo chhe syAdvAdI ‘‘टङ्कोत्कीर्णघनस्वभावमहिमज्ञानं भवन्’’ (टङ्कोत्कीर्ण) sarva kAL ekarUp evA (घनस्वभाव) amiT ( – aTaL) lakShaN vaDe chhe (महिम) prasiddhi jenI, evI (ज्ञानं) jIvavastune (भवन्) pote anubhavato thako. 14-260.
वाञ्छत्युच्छलदच्छचित्परिणतेर्भिन्नं पशुः किञ्चन ।
स्याद्वादी तदनित्यतां परिमृशंश्चिद्वस्तुवृत्तिक्रमात् ।।१५-२६१।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke koI mithyAdraShTi ekAntavAdI evo chhe ke je vastune dravyarUp mAne chhe, paryAyarUp nathI mAnato; tethI samasta gneyane jANatun thakun gneyAkAr pariName chhe gnAn, tene ashuddhapaNun mAne chhe ekAntavAdI, gnAnane paryAyapaNun mAnato nathI. tenun samAdhAn syAdvAdI kare chhe ke
Page 249 of 269
PDF/HTML Page 271 of 291
single page version
gnAnavastu dravyarUpe jotAn nitya chhe, paryAyarUpe jotAn anitya chhe, tethI samasta gneyane jANe chhe gnAn, jANatAn gneyanI AkRutirUpe gnAnano paryAy pariName chhe — evo gnAnano svabhAv chhe, ashuddhapaNun nathI. em kahe chhe — ‘‘पशुः उच्छलदच्छचित्परिणतेः भिन्नं किञ्चन वाञ्छति’’ (पशुः) ekAntavAdI, (उच्छलत्) gneyano gnAtA thaIne paryAyarUpe pariName chhe utpAdarUp tathA vyayarUp evo (अच्छ) ashuddhapaNAthI rahit evo je (चित्परिणतेः) gnAnaguNano paryAy tenAthI (भिन्नं) bhinna arthAt gneyane jANavArUp pariNati vinA vastumAtra kUTastha thaIne rahe evun (किञ्चन वाञ्छति) k kviparItapaNun mAne chhe. ekAntavAdI gnAnane Avun karavA chAhe chhe — ‘‘टङ्कोत्कीर्णविशुद्धबोधविसराकारात्मतत्त्वाशया’’ (टङ्कोत्कीर्ण) sarva kAL ekasarakhI, (विशुद्ध) samasta vikalpathI rahit (बोध) gnAnavastunA (विसराकार) pravAharUp (आत्मतत्त्व) jIvavastu ho (आशया) em karavAnI abhilAShA kare chhe. tenun samAdhAn kare chhe syAdvAdI — ‘‘स्याद्वादी ज्ञानं नित्यं उज्ज्वलं आसादयति’’ (स्याद्वादी) syAdvAdI arthAt anekAntavAdI (ज्ञानं) gnAnamAtra jIvavastune (नित्यं) sarva kAL ekasarakhI, (उज्ज्वलं) samasta vikalpathI rahit (आसादयति) svAdarUp anubhave chhe; ‘‘अनित्यतापरिगमे अपि’’ joke temAn paryAy dvArA anityapaNun ghaTe chhe. kevo chhe syAdvAdI? ‘‘तत् चिद्वस्तु अनित्यतां परिमृशन्’’ (तत्) pUrvokta (चिद्वस्तु) gnAnamAtra jIvadravyane (अनित्यतां परिमृशन्) vinashvararUp anubhavato thako. shA kAraNathI? ‘‘वृत्तिक्रमात्’’ (वृत्ति) paryAyanA (क्रमात्) kramanA kAraNe arthAt ‘koI paryAy thAy chhe, koI paryAy vinashe chhe’ evA bhAvanA kAraNe. bhAvArtha Am chhe ke paryAy dvArA jIvavastu anitya chhe em anubhave chhe syAdvAdI. 15-261.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘इति अनेकान्तः स्वयम् अनुभूयते एव’’ (इति) pUrvokta prakAre (अनेकान्तः) syAdvAd (स्वयम्) potAnA pratApathI balAtkAre ja (अनुभूयते) angIkArarUp thAy chhe, (एव) avashya. kone angIkAr thAy chhe? ‘‘अज्ञानविमूढानां’’
Page 250 of 269
PDF/HTML Page 272 of 291
single page version
(अज्ञान) pUrvokta ekAntavAdamAn (विमूढानां) magna thayA chhe je mithyAdraShTi jIvo temane. bhAvArtha Am chhe ke syAdvAd evo pramANabhUt chhe ke jene sAmbhaLatAn mAtra ja ekAntavAdI paN angIkAr kare chhe. kevo chhe syAdvAd? ‘‘आत्मतत्त्वम् ज्ञानमात्रं प्रसाधयन्’’ (आत्मतत्त्वम्) jIvadravyane (ज्ञानमात्रं) chetanA-sarvasva (प्रसाधयन्) em pramAN karato thako. bhAvArtha Am chhe ke gnAnamAtra jIvavastu chhe em syAdvAd sAdhI shake chhe, ekAntavAdI sAdhI shakato nathI. 16-262.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘एवं अनेकान्तः व्यवस्थितः’’ (एवं) ATalun kahevAthI (अनेकान्तः) anekAntane arthAt syAdvAdane (व्यवस्थितः) kahevAnun Arambhyun hatun te pUrNa thayun. kevo chhe anekAnta? ‘‘स्वं स्वयम् व्यवस्थापयन्’’ (स्वं) anekAntapaNAne (स्वयम्) anekAntapaNA vaDe (व्यवस्थापयन्) baLajorIthI pramAN karato thako. shAnA sahit? ‘‘तत्त्वव्यवस्थित्या’’ jIvanA svarUpane sAdhavA sahit. kevo chhe anekAnta? ‘‘जैनम्’’ sarvagnavItarAgapraNIt chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अलंघ्यशासनं’’ amiT ( – aTaL) chhe upadesh jeno, evo chhe. 17 – 263.
Page 251 of 269
PDF/HTML Page 273 of 291
single page version
यो ज्ञानमात्रमयतां न जहाति भावः ।
तद्द्रव्यपर्ययमयं चिदिहास्ति वस्तु ।।१-२६४।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘इह तत् चिद् वस्तु द्रव्यपर्ययमयं अस्ति’’ (इह) vidyamAn (तत्) pUrvokta (चिद् वस्तु) gnAnamAtra jIvadravya (द्रव्यपर्ययमयं अस्ति) dravya-guN- paryAyarUp chhe. bhAvArtha Am chhe ke jIvadravyanun dravyapaNun kahyun. kevun chhe jIvadravya? ‘‘एवं क्रमाक्रमविवर्तिविवर्तचित्रं’’ (एवं) pUrvokta prakAre (क्रम) pahelo vinashe to AgaLano Upaje ane (अक्रम) visheShaNarUp chhe parantu na Upaje, na vinashe, – e rUpe chhe (विवर्ति) ansharUp bhedapaddhati tenAthI (विवर्त) pravartI rahyo chhe (चित्रं) param achambo jemAn, evun chhe. bhAvArtha Am chhe ke kramavartI paryAy, akramavartI guN; – e rIte guN-paryAyamay chhe jIvavastu. vaLI kevun chhe te arthAt kevI chhe jIvavastu? ‘‘यः भावः इत्याद्यनेकनिजशक्तिसुनिर्भरः अपि ज्ञानमात्रमयतां न जहाति’’ (यः भावः) gnAnamAtra jIvavastu (इत्यादि) dravya-guN-paryAy ityAdithI mAnDIne (अनेकनिजशक्ति) astitva, vastutva, prameyatva, agurulaghutva, sUkShmatva, kartRutva, bhoktRutva, sapradeshatva, amUrtatva – evun chhe anant gaNanArUp dravyanun sAmarthya tenA vaDe (सुनिर्भरः) sarva kAL bharitAvastha chhe; (अपि) evI chhe topaN (ज्ञानमात्रमयतां न जहाति) gnAnamAtra bhAvane tyAgatI nathI. bhAvArtha Am chhe ke je guN chhe athavA paryAy chhe te sarva chetanArUp chhe, tethI chetanAmAtra jIvavastu chhe, pramAN chhe. bhAvArtha Am chhe ke pUrve
Page 252 of 269
PDF/HTML Page 274 of 291
single page version
hUnDI lakhI hatI ke upAy tathA upey kahIshun; upAy eTale jIvavastunI prAptinun sAdhan, upey eTale sAdhyavastu; temAn pratham ja sAdhyarUp vastunun svarUp kahyun, sAdhan kahe chhe. 1-264.
ज्ञानीभवन्ति जिननीतिमलंघयन्तः ।।२-२६५।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सन्तः इति ज्ञानीभवन्ति’’ (सन्तः) santo arthAt samyagdraShTi jIvo (इति) A rIte (ज्ञानीभवन्ति) — anAdi kALathI karmabandh sanyukta hatA — sAmprat (have) sakaL karmono vinAsh karIne mokShapadane prApta thAy chhe. kevA chhe santo? ‘‘जिननीतिमलंघयन्तः’’ (जिन) kevaLIno (नीतिम्) kahelo je mArga (अलंघयन्तः) te ja mArga par chAle chhe, te mArgane ullanghIne anya mArga par chAlatA nathI. shun karIne? ‘‘अधिकाम् स्याद्वादशुद्धिम् अधिगम्य’’ (अधिकाम्) pramAN chhe evo je (स्याद्वादशुद्धिम्) anekAntarUp vastuno upadesh, tenAthI thayun chhe gnAnanun nirmaLapaNun, tenI (अधिगम्य) sahAyatA pAmIne. kevA chhe santo? ‘‘वस्तुतत्त्वव्यवस्थितिम् स्वयम् एव प्रविलोकयन्तः’’ (वस्तु) jIvadravyanun (तत्त्व) jevun chhe svarUp, tenAn (व्यवस्थितिम्) dravyarUp tathA paryAyarUpane (स्वयम् एव प्रविलोकयन्तः) sAkShAt pratyakShapaNe dekhe chhe. kevA netra vaDe dekhe chhe? ‘‘नैकान्तसङ्गतद्रशा’’ (नैकान्त) syAdvAd sAthe (सङ्गत) maLelA (द्रशा) lochan vaDe. 2-265.
भूमिं श्रयन्ति क थमप्यपनीतमोहाः ।
मूढास्त्वमूमनुपलभ्य परिभ्रमन्ति ।।३-२६६।।
Page 253 of 269
PDF/HTML Page 275 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ते सिद्धाः भवन्ति’’ (ते) evA chhe je jIvo te (सिद्धाः भवन्ति) sakaL karmakalankathI rahit mokShapadane pAme chhe. kevA thaIne ‘‘साधकत्वम् अधिगम्य’’ shuddha jIvanA anubhavagarbhit chhe samyagdarshan-gnAn-chAritrarUp kAraN- ratnatray, te-rUp pariNamyo chhe AtmA, evA thaIne. vaLI kevA chhe te? ‘‘ये ज्ञानमात्रनिजभावमयीम् भूमिं श्रयन्ति’’ (ये) je koI (ज्ञानमात्र) chetanA chhe sarvasva jenun evo (निजभाव) jIvadravyano anubhav (मयीम्) te-may arthAt jemAn koI vikalpa nathI evI (भूमिं) mokShanA kAraNabhUt avasthAne (श्रयन्ति) prApta thAy chhe — ekAgrapaNe te bhUmirUp pariName chhe. kevI chhe bhUmi? ‘‘अकम्पां’’ nirdvandvarUp sukhagarbhit chhe. kevA chhe te jIvo? ‘‘कथमपि अपनीतमोहाः’’ (कथम् अपि) anant kAL bhamatAn kALalabdhi pAmIne (अपनीत) maTyo chhe (मोहाः) mithyAtvarUp vibhAvapariNAm jemano, evA chhe. bhAvArtha Am chhe ke AvA jIvo mokShanA sAdhak thAy chhe. ‘‘तु मूढाः अमूम् अनुपलभ्य परिभ्रमन्ति’’ (तु) kahelA arthane draDh kare chhe — (मूढाः) jIvavastuno anubhav jemane nathI evA je koI mithyAdraShTi jIvo chhe te (अमूम्) shuddha jIvasvarUpanA anubhavarUp avasthAne (अनुपलभ्य) pAmyA vinA (परिभ्रमन्ति) chaturgatisansAramAn bhaTake chhe. bhAvArtha Am chhe ke shuddha jIvasvarUpano anubhav mokShano mArga chhe, bIjo mArga nathI. 3-266.
यो भावयत्यहरहः स्वमिहोपयुक्तः ।
पात्रीकृतः श्रयति भूमिमिमां स एकः ।।४-२६७।।
khanDAnvay sahit artha — AvI anubhav bhUmikAne kevo jIv yogya chhe te kahe chhe — ‘‘सः एकः इमां भूमिम् श्रयति’’ (सः) Avo (एकः) A ja ek jAtino jIv (इमां भूमिम्) pratyakSha shuddha svarUpanA anubhavarUp avasthAnA (श्रयति) avalambanane yogya chhe arthAt evI avasthArUp pariNamavAno pAtra chhe. kevo chhe te jIv? ‘‘यः
Page 254 of 269
PDF/HTML Page 276 of 291
single page version
स्वम् अहरहः भावयति’’ (यः) je koI samyagdraShTi jIv (स्वम्) jIvanA shuddha svarUpane (अहरहः भावयति) nirantar akhanD dhArApravAharUp anubhave chhe. shAnAthI anubhave chhe? ‘‘स्याद्वादकौशलसुनिश्चलसंयमाभ्यां’’ (स्याद्वाद) dravyarUp tathA paryAyarUp vastunA anubhavanun (कौशल) kaushalya arthAt viparItapaNAthI rahit — vastu je pramANe chhe te pramANe — angIkAr, tathA (सुनिश्चलसंयमाभ्यां) samasta rAgAdi ashuddha pariNatino tyAg, – e bannenI sahAyatAthI. vaLI kevo chhe? ‘‘इह उपयुक्तः’’ (इह) potAnA shuddha svarUpanA anubhavamAn (उपयुक्तः) sarva kAL ekAgrapaNe tallIn chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘ज्ञानक्रियानयपरस्परतीव्रमैत्रीपात्रीकृतः’’ (ज्ञाननय) shuddha jIvanA svarUpano anubhav mokShamArga chhe, shuddha svarUpanA anubhav vinA je koI kriyA chhe te sarva mokShamArgathI shUnya chhe, (क्रियानय) rAgAdi ashuddha pariNAmano tyAg prApta thayA vinA je koI shuddha svarUpano anubhav kahe chhe te samasta jUTho chhe, anubhav nathI, koI evo ja anubhavano bhram chhe, kAraN ke shuddha svarUpano anubhav ashuddha rAgAdi pariNAmane maTADIne thAy chhe; — AvA chhe je gnAnanay tathA kriyAnay, temanun chhe je
paraspar atyant mitrapaNun — shuddha svarUpano anubhav chhe te rAgAdi ashuddha pariNatine maTADIne chhe, rAgAdi ashuddha pariNatino vinAsh shuddha svarUpanA anubhav sahit chhe, evun atyant mitrapaNun — teno (पात्रीकृतः) pAtra thayo chhe arthAt gnAnanayakriyAnayanun ek sthAnak chhe. bhAvArtha Am chhe ke banne nayonA artha sahit birAjamAn chhe. 4-267.
शुद्धप्रकाशभरनिर्भरसुप्रभातः ।
स्तस्यैव चायमुदयत्यचलार्चिरात्मा ।।५-२६८।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तस्य एव आत्मा उदयति’’ (तस्य) pUrvokta jIvane (एव) avashya (आत्मा) jIvapadArtha (उदयति) sakaL karmano vinAsh karIne pragaT thAy chhe, anantachatuShTayarUp thAy chhe. vaLI kevo pragaT thAy chhe? ‘‘अचलार्चिः’’ sarva kAL
Page 255 of 269
PDF/HTML Page 277 of 291
single page version
ekarUp chhe kevaLagnAn-kevaLadarshan tejapunj jeno evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘चित्पिण्डचण्डिमविलासिविकासहासः’’ (चित्पिण्ड) gnAnapunjanA (चण्डिम) pratApanI (विलासि) ekarUp pariNati evun je (विकास) prakAshasvarUp tenun (हासः) nidhAn chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘शुद्धप्रकाशभरनिर्भरसुप्रभातः’’ (शुद्धप्रकाश) rAgAdi ashuddha pariNati maTADIne thayelo je shuddhatvarUp pariNAm tenI (भर) vAramvAr je shuddhatvarUp pariNati, tenAthI (निर्भर) thayo chhe (सुप्रभातः) sAkShAt udyot jemAn, evo chhe. bhAvArtha Am chhe ke jem rAtrisambandhI andhakAr maTatAn divas udyotasvarUp pragaT thAy chhe, tem mithyAtva-rAg-dveSharUp ashuddha pariNati maTADIne shuddhatvapariNAme birAjamAn jIvadravya pragaT thAy chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘
dravyanA pariNAmarUp atIndriy sukhanA kAraNe (सुस्थित) je AkuLatAthI rahitapaNun, tenAthI (सदा) sarva kAL (अस्खलित) amiT (-aTaL) chhe (एकरूपः) tadrUp sarvasva jenun, evo chhe. 5-268.
शुद्धस्वभावमहिमन्युदिते मयीति ।
र्नित्योदयः परमयं स्फु रतु स्वभावः ।।६-२६९।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अयं स्वभावः परम् स्फु रतु’’ (अयं स्वभावः) vidyamAn chhe je jIvapadArtha (परम् स्फु रतु) te ja ek anubhavarUp pragaT ho. kevo chhe? ‘‘नित्योदयः’’ sarva kAL ekarUp pragaT chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘इति मयि उदिते अन्यभावैः किम्’’ (इति) pUrvokta vidhithI (मयि उदिते) hun ‘shuddha jIvasvarUp chhun’ evA anubhavarUp pratyakSha thatAn (अन्यभावैः) anya bhAvothI arthAt anek chhe je vikalpo temanAthI (किम्) shun prayojan chhe? kevA chhe anya bhAv? ‘‘बन्धमोक्षपथपातिभिः’’ (बन्धपथ) moh-rAg-dveSh bandhanun kAraN chhe, (मोक्षपथ) samyagdarshan-gnAn-chAritra mokShamArga chhe, — evA je pakSha temAn (पातिभिः)
Page 256 of 269
PDF/HTML Page 278 of 291
single page version
evA chhe anek vikalparUp. bhAvArtha Am chhe ke evA vikalpo jeTalA kAL sudhI hoy chhe teTalA kAL sudhI shuddha svarUpano anubhav hoto nathI; shuddha svarUpano anubhav thatAn evA vikalpo vidyamAn ja nathI hotA, vichAr kono karavAmAn Ave? kevo chhun hun? ‘‘
(दीपित) pragaT thayun chhe (लसत्) pratyakSha (महसि) gnAnamAtra svarUp jenun. vaLI kevo chhun? ‘‘प्रकाशे’’ sarva kAL udyotasvarUp chhun. vaLI kevo chhun? ‘‘शुद्धस्वभावमहिमनि’’ (शुद्धस्वभाव) shuddhapaNAnA kAraNe (महिमनि) pragaTapaNun chhe jenun. 6-269.
सद्यः प्रणश्यति नयेक्षणखण्डयमानः ।
मेकान्तशान्तमचलं चिदहं महोऽस्मि ।।७-२७०।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तस्मात् अहं चित् महः अस्मि’’ (तस्मात्) te kAraNathI (अहं) hun (चित् महः अस्मि) gnAnamAtra prakAshapunj chhun; vaLI kevo chhun? ‘‘अखण्डम्’’ akhanDitapradesh chhun; vaLI kevo chhun? ‘‘अनिराकृतखंडम्’’ koInA kAraNe akhanD nathI thayo, sahaj ja akhanDarUp chhun; vaLI kevo chhun? ‘‘एकम्’’ samasta vikalpothI rahit chhun; vaLI kevo chhun? ‘‘एकान्तशान्तम्’’ (एकान्त) sarvathA prakAre (शान्तम्) samasta paradravyothI rahit chhun; vaLI kevo chhun? ‘‘अचलं’’ potAnA svarUpathI sarva kALe anyathA nathI; – Avo chaitanyasvarUp hun chhun; kAraN ke ‘‘अयम् आत्मा नयेक्षणखण्डयमानः सद्यः प्रणश्यति’’ (अयम् आत्मा) A jIvavastu (नय) dravyArthik tathA paryAyArthik evA anek vikalparUp (ईक्षण) anek lochan temanA dvArA (खण्डयमानः) anekarUp jovAmAn AvatI thakI (सद्यः प्रणश्यति) khanDakhanDarUp thaIne mULathI shodhI jaDatI nathI — nAsh pAme chhe. ATalA nayo ekamAn kaI rIte ghaTe chhe? uttar Am chhe kem ke Avun chhe jIvadravya — ‘‘चित्रात्मशक्तिसमुदायमयः’’ (चित्र) anek prakAre — astipaNun, nAstipaNun, ekapaNun, anekapaNun, dhruvapaNun, adhruvapaNun ItyAdi anek chhe
Page 257 of 269
PDF/HTML Page 279 of 291
single page version
evA — je (आत्मशक्ति) jIvadravyanA guNo temanun je (समुदाय) dravyathI abhinnapaNun (मयः) te-may arthAt evun chhe jIvadravya; tethI ek shaktine kahe chhe ek nay, parantu anant shaktio chhe tethI ek ek nay karatAn anant nay thAy chhe. e pramANe karatAn ghaNA vikalpo Upaje chhe, jIvano anubhav khovAI jAy chhe. tethI nirvikalpa gnAnavastumAtra anubhav karavAyogya chhe. 7-270.
न भावेन खण्डयामि; सुविशुद्ध एको ज्ञानमात्रभावोऽस्मि ।“
khanDAnvay sahit artha — ‘‘भावः अस्मि’’ hun vastusvarUp chhun. vaLI kevo chhun? ‘‘ज्ञानमात्र’’ chetanAmAtra chhe sarvasva jenun evo chhun. ‘‘एकः’’ samasta bhed- vikalpothI rahit chhun. vaLI kevo chhun? ‘‘सुविशुद्धः’’ dravyakarma-bhAvakarma-nokarmarUp upAdhithI rahit chhun. vaLI kevo chhun? ‘‘द्रव्येण न खण्डयामि’’ jIv svadravyarUp chhe em anubhavatAn paN hun akhanDit chhun; ‘‘क्षेत्रेण न खण्डयामि’’ jIv svakShetrarUp chhe em anubhavatAn paN hun akhanDit chhun; ‘‘कालेन न खण्डयामि’’ jIv svakALarUp chhe em anubhavatAn paN hun akhanDit chhun; ‘‘भावेन न खण्डयामि’’ jIv svabhAvarUp chhe em anubhavatAn paN hun akhanDit chhun. bhAvArtha Am chhe ke — ek jIvavastu svadravya, svakShetra, svakAL, svabhAvarUp chAr prakAranA bhedo dvArA kahevAy chhe topaN chAr sattA nathI, ek sattA chhe. tenun draShTAnta — jem ek AmraphaL chAr prakAre chhe em to chAr sattA nathI. tenun vivaraN — koI ansh ras chhe, koI ansh chhotarun chhe, koI ansh goTalI chhe, koI ansh mIThAsh chhe; tem ek jIvavastu (viShe) koI ansh jIvadravya chhe, koI ansh jIvakShetra chhe, koI ansh jIvakAL chhe, koI ansh jIvabhAv chhe, – e pramANe to nathI, evun mAnatAn sarva viparIt thAy chhe. tethI A pramANe chhe ke jem ek AmraphaL sparsha-ras- gandh-varNe birAjamAn pudgalano pinD chhe, tethI sparshamAtrathI vichAratAn sparshamAtra chhe, rasamAtrathI vichAratAn rasamAtra chhe, gandhamAtrathI vichAratAn gandhamAtra chhe, * shrI samayasAranI AtmakhyAti TIkAmAn A bhAg kaLasharUp padya nathI, parantu gadya chhe; tethI tene
Page 258 of 269
PDF/HTML Page 280 of 291
single page version
varNamAtrathI vichAratAn varNamAtra chhe; tem ek jIvavastu svadravya-svakShetra-svakAL- svabhAve birAjamAn chhe, tethI svadravyarUpe vichAratAn svadravyamAtra chhe, svakShetrarUpe vichAratAn svakShetramAtra chhe, svakALarUpe vichAratAn svakALamAtra chhe. svabhAvarUpe vichAratAn svabhAvamAtra chhe. tethI em kahyun ke je vastu chhe te ‘akhanDit’ chhe. ‘akhanDit’ shabdano Avo artha chhe.
ज्ञेयो ज्ञेयज्ञानमात्रः स नैव ।
ज्ञानज्ञेयज्ञातृमद्वस्तुमात्रः ।।८-२७१।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke gney-gnAyakasambandh viShe ghaNI bhrAnti chAle chhe, tethI koI em samajashe ke jIvavastu gnAyak, pudgalathI mAnDIne bhinnarUp chha dravyo gney chhe; parantu em to nathI, jem hamaNAn kahevAmAn Ave chhe tem chhe — ‘‘अहम् अयं यः ज्ञानमात्रः भावः अस्मि’’ (अहम्) hun (अयं यः) je koI (ज्ञानमात्रः भावः अस्मि) chetanAsarvasva evI vastusvarUp chhun ‘‘सः ज्ञेयः न एव’’ te hun gneyarUp chhun, parantu evA gneyarUp nathI; kevA gneyarUp nathI? ‘‘ज्ञेयज्ञानमात्रः’’ (ज्ञेय) potAnA jIvathI bhinna chha dravyonA samUhanA (ज्ञानमात्रः) jANapaNAmAtra. bhAvArtha Am chhe ke — hun gnAyak ane samasta chha dravyo mArAn gney – em to nathI. to kem chhe? Am chhe — ‘‘ज्ञानज्ञेयज्ञातृमद्वस्तुमात्रः ज्ञेयः’’ (ज्ञान) gnAn arthAt jANapaNArUp shakti, (ज्ञेय) gney arthAt jaNAvAyogya shakti, (ज्ञातृ) gnAtA arthAt anek shaktie birAjamAn vastumAtra, — evA traN bhed (मद्वस्तुमात्रः) mArun svarUpamAtra chhe (ज्ञेयः) evA gneyarUp chhun. bhAvArtha Am chhe ke — hun potAnA svarUpane vedyavedakarUpe jANun chhun tethI mArun nAm gnAn, hun potA vaDe jaNAvAyogya chhun tethI mArun nAm gney, evI be shaktiothI mAnDIne anant shaktirUp chhun tethI mArun nAm gnAtA; – evA nAmabhed chhe, vastubhed nathI. kevo chhun? ‘‘ज्ञानज्ञेयकल्लोलवल्गन्’’ (ज्ञान) jIv gnAyak