Page 259 of 269
PDF/HTML Page 281 of 291
single page version
chhe, (ज्ञेय) jIv gneyarUp chhe, evo je (कल्लोल) vachanabhed tenAthI (वल्गन्) bhedane pAmun chhun. bhAvArtha Am chhe ke — vachanano bhed chhe, vastuno bhed nathI. 8-271.
क्वचित्पुनरमेचकं सहजमेव तत्त्वं मम ।
परस्परसुसंहतप्रकटशक्तिचक्रं स्फु रत् ।।९-२७२।।
khanDAnvay sahit artha — bhAvArtha Am chhe ke A shAstranun nAm nATak samayasAr chhe, tethI jem nATakamAn ek bhAv anekarUpe dekhADavAmAn Ave chhe tem ek jIvadravya anek bhAvo dvArA sAdhavAmAn Ave chhe. ‘‘मम तत्त्वं’’ mAro gnAnamAtra jIvapadArtha Avo chhe. kevo chhe? ‘‘क्वचित् मेचकं लसति’’ karmasanyog vaDe rAgAdi vibhAvarUp pariNatithI jotAn ashuddha chhe evo AsvAd Ave chhe. ‘‘पुनः’’ ekAntathI Avo ja chhe em nathI; Avo paN chhe — ‘‘क्वचित् अमेचकं’’ ek vastumAtrarUp jotAn shuddha chhe. ekAntathI Avo paN nathI. to kevo chhe? ‘‘क्वचित् मेचकामेचकं’’ ashuddha pariNatirUp tathA vastumAtrarUp em ekIvakhate jotAn ashuddha paN chhe, shuddha paN chhe; — e pramANe banne vikalpo ghaTe chhe. evun kem chhe? (सहजं) svabhAvathI evun ja chhe. ‘‘तथापि’’ topaN ‘‘अमलमेधसां तत् मनः न विमोहयति’’ (अमलमेधसां) samyagdraShTi jIvonI (तत् मनः) tattvagnAnarUp chhe je buddhi te (न विमोहयति) sanshayarUp thatI nathI — bhramane prApta thatI nathI. bhAvArtha Am chhe ke — jIvanun svarUp shuddha paN chhe, ashuddha paN chhe, shuddha-ashuddha paN chhe – em kahetAn avadhAravAmAn bhramane sthAn chhe, topaN jeo syAdvAdarUp vastu avadhAre chhe temane sugam chhe, bhram Upajato nathI. kevI chhe vastu? ‘‘परस्परसुसंहतप्रकटशक्तिचक्रं’’ (परस्परसुसंहत) paraspar maLelI chhe (प्रकटशक्ति) svAnubhavagochar jIvanI je anek shaktio temano (चक्रं) samUh chhe jIvavastu. vaLI kevI chhe? ‘‘स्फु रत्’’ sarva kAL udyotamAn chhe. 9-272.
Page 260 of 269
PDF/HTML Page 282 of 291
single page version
मितः क्षणविभङ्गुरं ध्रुवमितः सदैवोदयात् ।
रहो सहजमात्मनस्तदिदमद्भुतं वैभवम् ।।१०-२७३।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अहो आत्मनः तत् इदम् सहजम् वैभवम् अद्भुतं’’ (अहो) ‘aho’ sambodhan vachan chhe. (आत्मनः) jIvavastunI (तत् इदम् सहजम्) anekAntasvarUp evI (वैभवम्) AtmAnA guNasvarUp lakShmI (अद्भुतं) achambo upajAve chhe. shA kAraNathI evI chhe? ‘‘इतः अनेकतां गतम्’’ (इतः) paryAyarUp draShTithI jotAn (अनेकतां) ‘anek chhe’, evA bhAvane (गतम्) prApta thayelI chhe; ‘‘इतः सदा अपि एकताम् दधत्’’ (इतः) te ja vastune dravyarUpe jotAn (सदा अपि एकताम् दधत्) sadAy ek chhe evI pratItine upajAve chhe. vaLI kevI chhe? ‘‘इतः क्षणविभङ्गुरं’’ (इतः) samay samay prati akhanD dhArApravAharUp pariName chhe evI draShTithI jotAn (क्षणविभङ्गुरं) vinashe chhe, Upaje chhe; ‘‘इतः सदा एव उदयात् ध्रुवम्’’ (इतः) sarva kAL ekarUp chhe evI draShTithI jotAn, (सदा एव उदयात्) sarva kAL avinashvar chhe em vichAratAn, (ध्रुवम्) shAshvat chhe. ‘‘इतः परमविस्तृतं’’ (इतः) vastune pramANadraShTithI jotAn (परमविस्तृतं) pradeshothI lokapramAN chhe, gnAnathI gneyapramAN chhe; ‘‘इतः निजैः प्रदेशैः धृतम्’’ (इतः) nij pramANanI draShTithI jotAn (निजैः प्रदेशैः) potAnA pradeshamAtra (धृतम्) pramAN chhe. 10-273.
भवोपहतिरेकतः स्पृशति मुक्तिरप्येकतः ।
स्वभावमहिमात्मनो विजयतेऽद्भुतादद्भुतः ।।११-२७४।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘आत्मनः स्वभावमहिमा विजयते’’ (आत्मनः)
Page 261 of 269
PDF/HTML Page 283 of 291
single page version
jIvadravyano (स्वभावमहिमा) svabhAvamahimA arthAt svarUpanI moTap (विजयते) sarvathI utkRuShTa chhe. kevo chhe mahimA? ‘‘अद्भुतात् अद्भुतः’’ AshcharyathI AshcharyarUp chhe. te shun chhe Ashcharya? ‘‘एकतः कषायकलिः स्खलति’’ (एकतः) vibhAvapariNAmashaktirUp vichAratAn (कषाय) moh-rAg-dveShano (कलिः) upadrav thaIne (स्खलति) svarUpathI bhraShTa thaI pariName chhe, evun pragaT ja chhe; ‘‘एकतः शान्तिः अस्ति’’ (एकतः) jIvanun shuddha svarUp vichAratAn (शान्तिः अस्ति) chetanAmAtra svarUp chhe, rAgAdi ashuddhapaNun vidyamAn ja nathI. vaLI kevun chhe? ‘‘एकतः भवोपहतिः अस्ति’’ (एकतः) anAdi karmasanyogarUp pariNamel chhe tethI (भव) sansAr – chaturgatimAn (उपहतिः) anek vAr paribhramaN (अस्ति) chhe; ‘‘एकतः मुक्तिः स्पृशति’’ (एकतः) jIvanun shuddha svarUp vichAratAn (मुक्तिः स्पृशति) jIvavastu sarva kAL mukta chhe evun anubhavamAn Ave chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘एकतः जगत्त्रितयम् स्फु रति’’ (एकतः) jIvano svabhAv sva-paragnAyak chhe em vichAratAn (जगत्) samasta gneyavastunA (त्रितयं) atIt- anAgat-vartamAnakALagochar paryAy (स्फु रति) ek samayamAtra kALamAn gnAnamAn pratibimbarUp chhe; ‘‘एकतः चित् चकास्ति’’ (एकतः) vastune svarUpasattAmAtra vichAratAn (चित्) ‘shuddha gnAnamAtra’ (चकास्ति) em shobhe chhe. bhAvArtha Am chhe ke — vyavahAramAtrathI gnAn samasta gneyane jANe chhe, nishchayathI jANatun nathI, potAnA svarUpamAtra chhe, kem ke gney sAthe vyApya-vyApakarUp nathI. 11 – 274.
स्खलदखिलविकल्पोऽप्येक एव स्वरूपः ।
प्रसभनियमितार्चिश्चिच्चमत्कार एषः ।।१२-२७५।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘एषः चिच्चमत्कारः जयति’’ anubhavapratyakSha gnAnamAtra jIvavastu sarva kAL jayavant pravarto. bhAvArtha Am chhe ke sAkShAt upAdey chhe. kevI chhe? ‘‘सहजतेजःपुञ्जमज्जत्त्रिलोकीस्खलदखिलविकल्पः’’ (सहज) dravyanA svarUpabhUt (तेजःपुञ्ज) kevaLagnAnamAn (मज्जत्) gneyarUpe magna je (त्रिलोकी) samasta gneyavastu, tenA kAraNe
Page 262 of 269
PDF/HTML Page 284 of 291
single page version
chhe gnAnamAtra jIvavastu; ‘‘अपि’’ topaN ‘‘एकः एव स्वरूपः’’ ek gnAnamAtra jIvavastu chhe. vaLI kevI chhe? ‘‘स्वरसविसरपूर्णाच्छिन्नतत्त्वोपलम्भः’’ (स्वरस) chetanAsvarUpanI (विसर) anant shaktithI (पूर्ण) samagra chhe, (अच्छिन्न) anant kAL paryanta shAshvat chhe, – evA (तत्त्व) jIvavastusvarUpanI (उपलम्भः) thaI chhe prApti jene, evI chhe. vaLI kevI chhe? ‘‘प्रसभनियमितार्चिः’’ (प्रसभ) gnAnAvaraNakarmano vinAsh thatAn pragaT thayun chhe (नियमित) jeTalun hatun teTalun (अर्चिः) kevaLagnAnasvarUp jenun, evI chhe. bhAvArtha Am chhe ke paramAtmA sAkShAt nirAvaraN chhe. 12 – 275.
न्यनवरतनिमग्नं धारयद् ध्वस्तमोहम् ।
ज्ज्वलतु विमलपूर्णं निःसपत्नस्वभावम् ।।१३-२७६।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘एतत् अमृतचन्द्रज्योतिः उदितम्’’ (एतत्) pratyakShapaNe vidyamAn (अमृतचन्द्रज्योतिः) ‘amRutachandrajyoti’; — A padanA be artha chhe. pahelo artha — (अमृत) mokSharUpI (चन्द्र) chandramAno (ज्योतिः) prakAsh (उदितम्) pragaT thayo. bhAvArtha Am chhe ke shuddha jIvasvarUp mokShamArga evA arthano prakAsh thayo. bIjo artha Am chhe ke (अमृतचन्द्र) amRutachandra nAm chhe TIkAnA kartA AchAryanun, temanI (ज्योतिः) buddhinA prakAsharUp (उदितम्) shAstra sampUrNa thayun. shAstrane AshIrvAd detA thakA kahe chhe — ‘‘निःसपत्नस्वभावम् समन्तात् ज्वलतु’’ (निःसपत्न) nathI koI shatru jeno evA (स्वभावम्) abAdhit svarUpe (समन्तात्) sarva kAL sarva prakAre (ज्वलतु) paripUrNa pratApasanyukta prakAshamAn ho. kevun chhe? ‘‘विमलपूर्णं’’ (विमल) pUrvApar virodharUp maLathI rahit chhe tathA (पूर्णं) arthathI gambhIr chhe. ‘‘ध्वस्तमोहम्’’ (ध्वस्त) mULathI ukhADI nAkhI chhe (मोहम्) bhrAnti jeNe, evun chhe. bhAvArtha Am chhe ke A shAstramAn shuddha jIvanun svarUp nisandehapaNe kahyun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘आत्मना आत्मनि आत्मानम् अनवरतनिमग्नं धारयत्’’ (आत्मना) gnAnamAtra shuddha jIv vaDe (आत्मनि) shuddha jIvamAn (आत्मानम्) shuddha jIvane
Page 263 of 269
PDF/HTML Page 285 of 291
single page version
anubhavagochar karatun thakun. kevo chhe AtmA? ‘‘अविचलितचिदात्मनि’’ (अविचलित) sarva kAL ekarUp je (चित्) chetanA te ja chhe (आत्मनि) svarUp jenun, evo chhe. nATak samayasAramAn amRutachandrasUrie kahelo je sAdhya-sAdhak bhAv te sampUrNa thayo. nATak samayasAr shAstra pUrNa thayun. — A AshIrvAd vachan chhe. 13-276.
रागद्वेषपरिग्रहे सति यतो जातं क्रियाकारकैः ।
तद्विज्ञानघनौघमग्नमधुना किञ्चिन्न किञ्चित्किल ।।१४-२७७।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘किल तत् किञ्चित् अखिलं क्रियायाः फलं अधुना तत् विज्ञानघनौघमग्नम् खिन्ना न किञ्चित्’’ (किल) nishchayathI (तत्) jeno avaguN kahIshun evo je, (किञ्चित् अखिलं क्रियायाः फलं) koI ek paryAyArthik nayathI mithyAdraShTi jIvane anAdi kALathI nAnA prakAranI bhog sAmagrIne bhogavatAn moh- rAg-dveSharUp ashuddha pariNatinA kAraNe, karmano bandh anAdi kALathI thato hato te (अधुना) samyaktvanI utpattithI mAnDIne (तत् विज्ञानघनौघमग्नम्) shuddha jIvasvarUpanA anubhavamAn samAyo thako (खिन्ना) maTI gayo; te (न किञ्चित्) maTatAn kAI chhe ja nahi; je hatun te rahyun. kevun hatun kriyAnun phaL? ‘‘यस्मात् स्वपरयोः पूरा द्वैतम् अभूत्’’ (यस्मात्) je kriyAnA phaLanA kAraNe (स्वपरयोः) ‘A AtmasvarUp, A parasvarUp’ evun (पुरा) anAdi kALathI (द्वैतम् अभूत्) dvividhApaNun thayun. bhAvArtha Am chhe ke moh-rAg-dveSh svachetanApariNati jIvanI – em mAnyun. vaLI kriyAphaLathI shun thayun? ‘‘यतः अत्र अन्तरं भूतं’’ (यतः) je kriyAphaLanA kAraNe (अत्र) shuddha jIvavastunA svarUpamAn (अन्तरं भूतं) antarAy thayo. bhAvArtha Am chhe ke jIvanun svarUp to anantachatuShTayarUp chhe; anAdithI mAnDIne anant kAL gayo, jIv potAnA svarUpane na pAmyo, chaturgatisansAranun dukh pAmyo; te paN kriyAnA phaLanA kAraNe. vaLI kriyAphaLathI shun thayun? ‘‘यतः रागद्वैषपरिग्रहे सति क्रियाकारकैः जातं’’ (यतः) je kriyAnA phaLathI (रागद्वेष) ashuddha pariNatirUp (परिग्रहे)
Page 264 of 269
PDF/HTML Page 286 of 291
single page version
pariNAm thayA, em (सति) thatAn (क्रियाकारकैः जातं) ‘jIv rAgAdi pariNAmono kartA chhe tathA bhoktA chhe’ ItyAdi jeTalA vikalpoUpajyA teTalA kriyAnA phaLathI UpajyA. vaLI kriyAnA phaLanA kAraNe shun thayun? ‘‘यतः अनुभूतिः भुञ्जाना’’ (यतः) je kriyAnA phaLanA kAraNe (अनुभूतिः) ATh karmonA udayano svAd (भुञ्जाना) bhogavyo. bhAvArtha Am chhe ke AThey karmonA udayathI jIv atyant dukhI chhe, te paN kriyAnA phaLanA kAraNe. 14 – 277.
र्व्याख्या कृतेयं समयस्य शब्दैः ।
कर्तव्यमेवामृतचन्द्रसूरेः ।।१५-२७८।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अमृतचन्द्रसूरेः किञ्चित् कर्तव्यम् न अस्ति एव’’ (अमृतचन्द्रसूरेः) granthakartAnun nAm amRutachandrasUri chhe, temanun (किञ्चित्) nATak samayasAranun (कर्तव्यम्) karavApaNun (न अस्ति एव) nathI. bhAvArtha Am chhe ke nATak samayasAr granthanI TIkAnA kartA amRutachandra nAmanA AchArya pragaT chhe, topaN mahAn chhe, moTA chhe, sansArathI virakta chhe, tethI granth karavAnun abhimAn karatA nathI. kevA chhe amRutachandrasUri? ‘‘स्वरूपगुप्तस्य’’ dvAdashAngarUp sUtra anAdinidhan chhe, koIe karel nathI — em jANIne potAne granthanun kartApaNun nathI mAnyun jemaNe, evA chhe. em kem chhe? kAraN ke ‘‘समयस्य इयं व्याख्या शब्दैः कृता’’ (समयस्य) shuddha jIv svarUpanI (इयं व्याख्या) nATak samayasAr nAmak grantharUp vyAkhyA (शब्देः कृता) vachanAtmak evA shabdarAshi vaDe karavAmAn AvI chhe. kevo chhe shabdarAshi? ‘‘स्वशक्तिसंसूचितवस्तुतत्वैः’’ (स्वशक्ति) shabdomAn chhe artha sUchavavAnI shakti, tethI (संसूचित) prakAshamAn thayo chhe (वस्तु) jIvAdi padArthono (तत्त्वैः) dravya-guN-paryAyarUp, utpAd-vyay-dhrauvyarUp athavA hey-upAdeyarUp nishchay jenA vaDe, evo chhe shabdarAshi. 15 – 278.