Samaysar Kalash Tika-Gujarati (English transliteration). Vishayanukramanika; Shastra-Swadhyayanu Prarmbhik Manglacharan; Jiv adhikAr; Shlok: 1-16.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 15

 


Page 0 of 269
PDF/HTML Page 22 of 291
single page version

OM
नमः श्रीसर्वज्ञवीतरागाय
shAstra-svAdhyAyanun prArambhik mangalAcharaN
ओंकारं बिन्दुसंयुक्तं नित्यं ध्यायन्ति योगिनः
कामदं मोक्षदं चैव ॐकाराय नमो नमः ।।।।
अविरलशब्दघनौघप्रक्षालितसकलभूतलकलङ्का
मुनिभिरुपासिततीर्था सरस्वती हरतु नो दुरितान् ।।।।
अज्ञानतिमिरान्धानां ज्ञानाञ्जनशलाकया
चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ।।।।
श्रीपरमगुरवे नमः, परम्पराचार्यगुरवे नमः ।।
सकलकलुषविध्वंसकं, श्रेयसां परिवर्धकं, धर्मसम्बन्धकं, भव्यजीवमनःप्रतिबोधकारकं,
पुण्यप्रकाशकं, पापप्रणाशकमिदं शास्त्रं श्री ’समयसार-क लश’नामधेयं, अस्य
मूलग्रन्थकर्तारः श्रीसर्वज्ञदेवास्तदुत्तरग्रन्थकर्तारः श्रीगणधरदेवाः प्रतिगणधरदेवास्तेषां
वचनानुसारमासाद्य आचार्यश्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवविरचितं, श्रोतारः सावधानतया शृण्वन्तु
।।
मङ्गलं भगवान् वीरो मङ्गलं गौतमो गणी
मङ्गलं कुन्दकुन्दार्यो जैनधर्मोऽस्तु मङ्गलम् ।।।।
सर्वमङ्गलमाङ्गल्यं सर्वकल्याणकारकं
प्रधानं सर्वधर्माणां जैनं जयतु शासनम् ।।।।


Page 1 of 269
PDF/HTML Page 23 of 291
single page version

panDitapravar shrI rAjamalajI kRut TIkAnA
gujarAtI anuvAd sahit
shrImad amRutachandrAchAryadev virachit
shrI
samayasAr-kalash
1
jIv adhikAr
(anuShTup)
नमः समयसाराय स्वानुभूत्या चकासते
चित्स्वभावाय भावाय सर्वभावान्तरच्छिदे ।।।।

khanDAnvay sahit artha‘‘भावाय नमः’’ (भावाय) padArtha. padArtha sangnA chhe sattvasvarUpanI. ethI A artha Tharyoje koI shAshvat vasturUp, tene mArA (नमः) namaskAr. te vasturUp kevun chhe? ‘‘चित्स्वभावाय’’ (चित्) gnAnchetanA te ja chhe (स्वभावाय) svabhAvsarvasva jenun, tene mArA namaskAr. A visheShaN kahetAn be samAdhAn thAy chheek to ‘bhAv’ kahetAn padArtha; te padArtha koI chetan chhe, koI achetan chhe; temAn chetan padArtha namaskAr karavA yogya chhe evo artha Upaje chhe. bIjun samAdhAn Am chhe ke yadyapi vastuno guN vastumAn garbhit chhe, vastu guN ek ja sattva chhe, tathApi bhed upajAvIne kahevA yogya chhe; visheShaN kahyA vinA vastunun gnAn Upajatun nathI. vaLI kevo chhe ‘bhAv’? ‘‘समयसाराय’’ joke ‘samay’ shabdanA ghaNA artha


Page 2 of 269
PDF/HTML Page 24 of 291
single page version

chhe topaN A avasare ‘samay’ shabdathI sAmAnyapaNe jIvAdi sakaL padArtha jANavA. temAn je koI ‘sAr’ chhe, ‘sAr’ kahetAn upAdey chhe jIvavastu, tene mArA namaskAr. A visheShaNano A bhAvArtha chhesAr padArtha jANI chetan padArthane namaskAr pramAN rAkhyA; asArapaNun jANI achetan padArthane namaskAr niShedhyA. have koI vitarka kare ke ‘badhAy padArtha potapotAnA guNaparyAye virAjamAn chhe, svAdhIn chhe, koI koIne AdhIn nathI; to jIv padArthane sArapaNun kaI rIte ghaTe chhe?’ tenun samAdhAn karavA mATe be visheShaN kahe chhevaLI kevo chhe ‘bhAv’? ‘‘स्वानुभूत्या चकासते, सर्वभावान्तरच्छिदे’’ (स्वानुभूत्या) A avasare ‘svAnubhUti’ kahetAn nirAkulatva-lakShaN shuddhAtmapariNamanarUp atIndriy sukh jANavun, te-rUpe (चकासते) avasthA chhe jenI; (सर्वभावान्तरच्छिदे) ‘sarva bhAv’ arthAt atIt-anAgat-vartamAn paryAy sahit ananta guNe virAjamAn jeTalA jIvAdi padArtha, tenI ‘antarachhedI’ arthAt ek samayamAn yugapad pratyakSharUpe jANanashIl je koI shuddha jIvavastu, tene mArA namaskAr. shuddha jIvane ‘sAr’paNun ghaTe chhe. sAr arthAt hitakArI, asAr arthAt ahitakArI. tyAn hitakArI sukh jANavun, ahitakArI dukh jANavun; kAraN ke ajIv padArthanepudgal, dharma, adharma, AkAsh, kALaneane sansArI jIvane sukh nathI, gnAn paN nathI, ane temanun svarUp jANatAn jANanahAr jIvane paN sukh nathI, gnAn paN nathI, tethI temane ‘sAr’paNun ghaTatun nathI. shuddha jIvane sukh chhe, gnAn paN chhe, tene jANatAnanubhavatAn jANanahArane sukh chhe, gnAn paN chhe, tethI shuddha jIvane ‘sAr’paNun ghaTe chhe. 1.

(anuShTup)
अनन्तधर्मणस्तत्त्वं पश्यन्ती प्रत्यगात्मनः
अनेकान्तमयी मूर्तिर्नित्यमेव प्रकाशताम् ।।।।

khanDAnvay sahit artha‘‘नित्यमेव प्रकाशताम्’’ (नित्यं) sadAtrikAL (प्रकाशताम्) prakAsh karo; eTalun kahI namaskAr karyA. te koN? ‘‘अनेकान्तमयी मूर्तिः’’ (अनेकान्तमयी) ‘न एकान्तः अनेकान्तः’ anekAnta arthAt syAdvAd, te-may arthAt te ja chhe (मूर्तिः) svarUp jenun, evI chhe sarvagnanI vANI arthAt divyadhvani. A avasare AshankA Upaje chhekoI jANashe ke anekAnta to sanshay chhe, sanshay


Page 3 of 269
PDF/HTML Page 25 of 291
single page version

mithyA chhe. tenun Am samAdhAn karavunanekAnta to sanshayano dUrIkaraNashIl chhe ane vastusvarUpano sAdhanashIl chhe. tenun vivaraNje koI sattAsvarUp vastu chhe te dravya-guNAtmak chhe, temAn je sattA abhedapaNe dravyarUp kahevAy chhe te ja sattA bhedapaNe guNarUp kahevAy chhe; Anun nAm anekAnta chhe. vastusvarUp anAdinidhan Avun ja chhe, koIno sahAro nathI, tethI ‘anekAnta’ pramAN chhe. have je vANIne namaskAr karyA te vANI kevI chhe?

‘‘प्रत्यगात्मनस्तत्त्वं पश्यन्ती’’ (प्रत्यगात्मनः) sarvagna

vItarAg, [tenun vivaraN‘प्रत्यक्’ arthAt bhinna; bhinna arthAt dravyakarma-bhAvakarma- nokarmathI rahit, evo chhe ‘आत्मा’ AtmA (jIvadravya) jeno te kahevAy chhe ‘pratyagAtmA’,] tenun (तत्त्वं) svarUp, tenI (पश्यन्ती) anubhavanashIl chhe. bhAvArtha Am chhekoI vitarka kare ke divyadhvani to pudgalAtmak chhe, achetan chhe, achetanane namaskAr niShiddha chhe. tenun samAdhAn karavAne mATe A artha kahyo ke vANI sarvagnasvarUp-anusAriNI chhe, evun mAnyA vinA paN chAle nahi. tenun vivaraN vANI to achetan chhe. tene sAmbhaLatAn jIvAdi padArthanun svarUpagnAn je prakAre Upaje chhe te ja prakAre jANavun ke vANInun pUjyapaNun paN chhe. kevA chhe sarvagna vItarAg? ‘‘अनन्तधर्मणः’’ (अनन्त) ati ghaNA chhe (धर्मणः) guNo jemane evA chhe. bhAvArtha Am chhekoI mithyAvAdI kahe chhe ke paramAtmA nirguN chhe, guNano vinAsh thatAn paramAtmapaNun thAy chhe; parantu evun mAnavun jUThun chhe, kAraN ke guNono vinAsh thatAn dravyano paN vinAsh chhe. 2.

(mAlinI)
परपरिणतिहेतोर्मोहनाम्नोऽनुभावा-
दविरतमनुभाव्यव्याप्तिकल्माषितायाः
मम परमविशुद्धिः शुद्धचिन्मात्रमूर्ते-
र्भवतु समयसारव्याख्ययैवानुभूतेः
।।।।

khanDAnvay sahit artha‘‘मम परमविशुद्धिः भवतु’’ shAstrakartA chhe amRutachandrasUri. teo kahe chhe(मम) mane (परमविशुद्धिः) shuddhasvarUpaprApti (tenun vivaraNparamsarvotkRuShTa vishuddhinirmalatA) (भवतु) thAo. shAthI?


Page 4 of 269
PDF/HTML Page 26 of 291
single page version

‘‘समयसारव्याख्यया एव’’ (समयसार) shuddha jIv, tenA (व्याख्यया एव) upadeshathI ja amane shuddhasvarUpanI prApti thAo. bhAvArtha Am chheA shAstra paramArtharUp chhe, vairAgya- utpAdak chhe; bhArat-rAmAyaN peThe rAgavardhak nathI. kevo chhun hun? ‘‘अनुभूतेः’’ anubhUtiatIndriy sukh, te ja chhe svarUp jenun evo chhun. vaLI kevo chhun? ‘‘शुद्धचिन्मात्रमूर्तेः’’ (शुद्ध) rAgAdi-upAdhirahit (चिन्मात्र) chetanAmAtra (मूर्तेः) svabhAv chhe jeno evo chhun. bhAvArtha Am chhe kedravyArthikanayathI dravyasvarUp Avun ja chhe. vaLI kevo chhun hun? ‘‘अविरतमनुभाव्यव्याप्तिकल्माषितायाः’’ (अविरतं) nirantarapaNe anAdi santAnarUpe (अनुभाव्य) viShay-kaShAyAdirUp ashuddha chetanA, tenI sAthe chhe (व्याप्ति) vyApti arthAt te-rUp chhe vibhAv-pariNaman, evun chhe (कल्माषितायाः) kalankapaNun jene evo chhun. bhAvArtha Am chheparyAyArthikanayathI jIvavastu ashuddhapaNe anAdinI pariNamI chhe. te ashuddhatAno vinAsh thatAn jIvavastu gnAnasvarUp sukhasvarUp chhe. have koI prashna kare chhe ke jIvavastu anAdithI ashuddhapaNe pariNamI chhe, tyAn nimittamAtra koI chhe ke nahIn? uttar Am chhenimittamAtra paN chhe. te koN? te ja kahe chhe‘‘मोहनाम्नोऽनुभावात्’’ (मोहनाम्नः) pudgalapinDarUp ATh karmomAn moh ek karmajAti chhe, teno (अनुभावात्) uday arthAt vipAk-avasthA. bhAvArtha Am chhe rAgAdi-ashuddha-pariNAmarUp jIvadravya vyApya-vyApakarUpe pariName chhe, pudgalapinDarUp mohakarmano uday nimittamAtra chhe. jem koI dhatUro pIvAthI ghUme chhe, nimittamAtra dhatUrAnun tene chhe. kevun chhe mohanAmak karma? ‘‘परपरिणतिहेतोः’’ (पर) ashuddha (परिणति) jIvanA pariNAm jenun (हेतोः) kAraN chhe. bhAvArtha Am chhejIvanA ashuddha pariNAmanA nimitte evA ras sahit mohakarma bandhAy chhe, pachhI udayasamaye nimittamAtra thAy chhe. 3.

(mAlinI)
उभयनयविरोधध्वंसिनि स्यात्पदाङ्के
जिनवचसि रमन्ते ये स्वयं वान्तमोहाः
सपदि समयसारं ते परं ज्योतिरुच्चै-
रनवमनयपक्षाक्षुण्णमीक्षन्त एव
।।।।


Page 5 of 269
PDF/HTML Page 27 of 291
single page version

khanDAnvay sahit artha‘‘ते समयसारं ईक्षन्ते एव’’ (ते) Asannabhavya jIvo (समयसारं) shuddha jIvane (ईक्षन्ते एव) pratyakShapaNe pAme chhe. ‘‘सपदि’’ thoDA ja kALamAn. kevo chhe shuddha jIv? ‘‘उच्चैः परं ज्योतिः’’ atishayamAn gnAnajyoti chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अनवम्’’ anAdisiddha chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अनयपक्षाक्षुण्णम्’’ (अनयपक्ष) mithyAvAdathI (अक्षुण्णम्) akhanDit chhe. bhAvArtha Am chhemithyAvAdI bauddhAdi jUThI kalpanA ghaNA prakAre kare chhe, topaN teo ja jUThA chhe; Atmatattva jevun chhe tevun ja chhe. have te bhavya jIvo shun karatA thakA shuddha svarUp pAme chhe, te ja kahe chhe‘‘ये जिनवचसि रमन्ते’’ (ये) Asannabhavya jIvo (जिनवचसि) divyadhvani dvArA kahI chhe upAdeyarUp shuddha jIvavastu temAn (रमन्ते) sAvadhAnapaNe ruchi-shraddhA-pratIti kare chhe. vivaraNshuddha jIvavastuno pratyakShapaNe anubhav kare chhe tenun nAm ruchi-shraddhApratIti chhe. bhAvArtha Am chhevachan pudgal chhe, tenI ruchi karatAn svarUpanI prApti nathI; tethI vachan dvArA kahevAmAn Ave chhe je koI upAdey vastu, teno anubhav karatAn phaLaprApti chhe. kevun chhe jinavachan? ‘‘उभयनयविरोधध्वंसिनि’’ (उभय) be (नय) pakShapAtane (विरोध) paraspar vairabhAv, [vivaraNek sattvane dravyArthikanay dravyarUp, te ja sattvane paryAyArthikanay paryAyarUp kahe chhe, tethI paraspar virodh chhe;] tenun (ध्वंसिनि) meTanashIl chhe. bhAvArtha Am chhebanne nay vikalpa chhe, shuddha jIvasvarUpano anubhav nirvikalpa chhe, tethI shuddha jIvavastuno anubhav thatAn banne nayavikalpa jUThA chhe. vaLI kevun chhe jinavachan? ‘‘स्यात्पदाङ्के’’ (स्यात्पद) syAdvAd arthAt anekAntajenun svarUp pAchhaL kahyun chhete ja chhe (अङ्के) chihna jenun, evun chhe. bhAvArtha Am chheje koI vastumAtra chhe te to nirbhed chhe. te vastumAtra vachan dvArA kahetAn je koI vachan bolAy chhe te ja pakSharUp chhe. kevA chhe Asannabhavya jIv? ‘‘स्वयं

mithyAtva

वान्तमोहाः’’ (स्वयं) sahajapaNe (वान्त) vamI nAkhyun chhe. (मोहाः) viparItapaNun, evA chhe. bhAvArtha Am chheanant sansAr jIvone bhamatAn thakAn jAy chhe. te sansArI jIv ek bhavyarAshi chhe, ek abhavyarAshi chhe. temAn abhavyarAshi jIv traNe kAL mokSha javAne adhikArI nathI. bhavya jIvomAn keTalAk jIvo mokSha javAne yogya chhe. temane mokSha pahonchavAnun kALaparimAN chhe. vivaraNA jIv ATalo kAL vItatAn mokSha jashe evI nondh kevaLagnAnamAn chhe.


Page 6 of 269
PDF/HTML Page 28 of 291
single page version

te jIv sansAramAn bhamatAn bhamatAn jyAre ardhapudgalaparAvartanamAtra rahe chhe tyAre ja samyaktva UpajavAne yogya chhe. Anun nAm kALalabdhi kahevAy chhe. yadyapi samyaktvarUp jIvadravya pariName chhe tathApi kALalabdhi vinA karoD upAy jo karavAmAn Ave topaN jIv samyaktvarUp pariNamanane yogya nathI evo niyam chhe. AthI jANavun ke samyaktva-vastu yatnasAdhya nathI, sahajarUp chhe. 4.

(mAlinI)
व्यवहरणनयः स्याद्यद्यपि प्राक्पदव्या-
मिह निहितपदानां हन्त हस्तावलम्बः
तदपि परममर्थं चिच्चमत्कारमात्रं
परविरहितमन्तः पश्यतां नैष किञ्चित्
।।।।

khanDAnvay sahit artha‘‘व्यवहरणनयः यद्यपि हस्तावलम्बः स्यात्’’ (व्यवहरणनयः) jeTalun kathan. tenun vivaraNjIvavastu nirvikalpa chhe. te to gnAnagochar chhe. te ja jIvavastune kahevA mAge, tyAre em ja kahevAmAn Ave chhe ke jenA guN darshan-gnAn-chAritra te jIv. jo koI bahu sAdhik (-adhik buddhimAn) hoy topaN Am ja kahevun paDe. ATalun kahevAnun nAm vyavahAr chhe. ahIn koI AshankA karashe ke vastu nirvikalpa chhe, temAn vikalpa upajAvavo ayukta chhe. tyAn samAdhAn Am chhe ke vyavahAranay hastAvalamba chhe. (हस्तावलम्बः) jevI rIte koI nIche paDyo hoy to hAth pakaDIne (tene) Uncho le chhe tevI ja rIte guN-guNIrUp bhedakathan gnAn UpajavAnun ek ang chhe. tenun vivaraN‘jIvanun lakShaN chetanA’ eTalun kahetAn pudgalAdi achetan dravyathI bhinnapaNAnI pratIti Upaje chhe. tethI jyAre anubhav thAy tyAn sudhI guN-guNIbhedarUp kathan gnAnanun ang chhe. vyavahAranay jemane hastAvalamba chhe teo kevA chhe? ‘‘प्राक्पदव्यामिह निहितपदानां’’ (इह) vidyamAn evI je (प्राक्पदव्याम्) gnAn UpajatAn prArambhik avasthA, temAn (निहितपदानां) nihitsthApel chhe padsarvasva jemaNe, evA chhe. bhAvArtha Am chheje koI sahajapaNe agnAnI chhe, jIvAdi padArthonun dravya-guN-paryAyasvarUp jANavAnA abhilAShI chhe, temanA mATe


Page 7 of 269
PDF/HTML Page 29 of 291
single page version

guNguNIbhedarUp kathan yogya chhe. ‘‘हन्त तदपि एषः न किञ्चित्’’ joke vyavahAranay hastAvalamba chhe topaN kAI nathI, ‘nondh’ (gnAn, samaj) karatAn jUTho chhe. te jIvo kevA chhe jemane vyavahAranay jUTho chhe? ‘‘चिच्चमत्कारमात्रं अर्थं अन्तः पश्यतां’’ (चित्) chetanA (चमत्कार) prakAsh (मात्रं) eTalI ja chhe (अर्थं) shuddha jIvavastu, tene (अन्तः पश्यतां) pratyakShapaNe anubhave chhe. bhAvArtha Am chhevastuno anubhav thatAn vachanano vyavahAr sahaj ja chhUTI jAy chhe. kevI chhe vastu? ‘‘परमं’’ utkRuShTa chhe, upAdey chhe. vaLI kevI chhe vastu? ‘‘परविरहितं’’ (पर) dravyakarma-nokarma-bhAvakarmathI (विरहितं) bhinna chhe. 5.

(shArdUlavikrIDit)
एकत्वे नियतस्य शुद्धनयतो व्याप्तुर्यदस्यात्मनः
पूर्णज्ञानघनस्य दर्शनमिह द्रव्यान्तरेभ्यः पृथक् ।
सम्यग्दर्शनमेतदेव नियमादात्मा च तावानयं
तन्मुक्त्वा नवतत्त्वसन्ततिमिमामात्मायमेकोऽस्तु नः
।।।।

khanDAnvay sahit artha‘‘तत् नः अयं एकः आत्मा अस्तु’’ (तत्) te kAraNathI (नः) amane (अयं) A vidyamAn (एकः) shuddha (आत्मा) chetanapadArtha (अस्तु) ho. bhAvArtha Am chhejIvavastu chetanAlakShaN to sahaj ja chhe. parantu jIv mithyAtvapariNAmathI bhramit thayo thako potAnA svarUpane jANato nathI, tethI agnAnI ja kahevAy. AthI em kahyun ke mithyA pariNAm javAthI A ja jIv potAnA svarUpano anubhavanashIl thAo. shun karIne? ‘‘इमाम् नवतत्त्वसन्ततिम् मुक्त्वा’’ (इमाम्) AgaL kahevAmAn AvanAr (नवतत्त्व) jIv-ajIv-Asrav-bandh-samvar- nirjarA-mokSha-puNya-pApanA (सन्ततिम्) anAdi sambandhane (मुक्त्वा) chhoDIne. bhAvArtha Am chhesansAr-avasthAmAn jIvadravya nav tattvarUp pariNamyun chhe te to vibhAvapariNati chhe, tethI nav tattvarUp vastuno anubhav mithyAtva chhe. ‘‘यदस्यात्मनः इह द्रव्यान्तरेभ्यः पृथक् दर्शनम् नियमात् एतदेव सम्यग्दर्शनम्’’ (यत्) kAraN ke (अस्यात्मनः) A ja jIvadravya (द्रव्यान्तरेभ्यः पृथक्) sakaL karmopAdhithI rahit jevun chhe (इह दर्शनम्) tevo ja


Page 8 of 269
PDF/HTML Page 30 of 291
single page version

pratyakShapaNe teno anubhav, (एतदेव) te ja (नियमात्) nishchayathI (सम्यग्दर्शनम्) samyagdarshan chhe. bhAvArtha Am chhesamyagdarshan jIvano guN chhe. te guN sansAr- avasthAmAn vibhAvarUp pariNamyo chhe; te ja guN jyAre svabhAvarUp pariName tyAre mokShamArga chhe. vivaraNsamyaktvabhAv thatAn nUtan gnAnAvaraNAdi dravya-karmAsrav maTe chhe, pUrvabaddha karma nirjare chhe; tethI mokShamArga chhe. ahIn koI AshankA karashe ke mokShamArga samyagdarshan-gnAn-chAritra e traNenA maLavAthI thAy chhe. uttar Am chheshuddha jIvasvarUp anubhavatAn traNey chhe. kevo chhe shuddha jIv? ‘‘शुद्धनयतः एकत्वे नियतस्य’’ (शुद्धनयतः) nirvikalpa vastumAtranI draShTithI jotAn (एकत्वे) shuddhapaNun (नियतस्य) te-rUp chhe. bhAvArtha Am chhejIvanun lakShaN chetanA chhe. te chetanA traN prakAranI chheek gnAnachetanA, ek karmachetanA, ek karmaphaLachetanA. temAn gnAnachetanA shuddha chetanA chhe, bAkInI ashuddha chetanA chhe. temAn ashuddha chetanArUp vastuno svAd sarva jIvone anAdino pragaT ja chhe; te-rUp anubhav samyaktva nathI. shuddha chetanAmAtra vastusvarUpano AsvAd Ave to samyaktva chhe. ××× vaLI kevI chhe jIvavastu? ‘‘व्याप्तुः’’ potAnA guN-paryAyo sahit chhe. ATalun kahIne shuddhapaNun draDh karyun chhe. koI AshankA karashe ke samyaktvaguN ane jIvavastuno bhed chhe ke abhed chhe? uttar Am chhe ke abhed chhe‘‘आत्मा च तावानयम्’’ (अयम्) A (आत्मा) jIvavastu (तावान्) samyaktvaguNamAtra chhe. 6.

(anuShTup)
अतः शुद्धनयायत्तं प्रत्यग्ज्योतिश्चकास्ति तत्
नवतत्त्वगतत्वेऽपि यदेकत्वं न मुञ्चति ।।।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अतः तत् प्रत्यग्ज्योतिश्चकास्ति’’ (अतः) ahInthI have (तत्) te ja (प्रत्यग्ज्योतिः) shuddha chetanAmAtra vastu (चकास्ति) shabdo dvArA yuktithI kahevAmAn Ave chhe. kevI chhe vastu? ‘‘शुद्धनयायत्तं’’ (शुद्धनय) vastumAtrane (आयत्तं)

* panDit shrI rAjamalajI kRut TIkAmAn ahIn ‘‘पूर्णज्ञानघनस्य’’ padano artha karavo rahI gayo chhe, je artha A pramANe karI shakAyavaLI kevo chhe shuddha jIv? ‘‘पूर्णज्ञानघनस्य’’ pUrNa sva- paragrAhakashaktino punj chhe.


Page 9 of 269
PDF/HTML Page 31 of 291
single page version

AdhIn chhe. bhAvArtha Am chhejene anubhavatAn samyaktva thAy chhe te shuddha svarUpane kahe chhe‘‘यदेकत्वं न मुञ्चति’’ (यत्) je shuddha vastu (एकत्वं) shuddhapaNAne (न मुञ्चति) nathI chhoDatI. ahIn koI AshankA karashe ke jIvavastu jyAre sansArathI chhUTe chhe tyAre shuddha thAy chhe. uttar Am chhejIvavastu dravyadraShTie vichAratAn traNe kAL shuddha chhe. te ja kahe chhe‘‘नवतत्त्वगतत्वेऽपि’’ (नवतत्त्व) jIv-ajIv-Asrav-bandh-samvar-nirjarA- mokSha-puNya-pAp (गतत्वे अपि) te-rUp pariNamI chhe topaN shuddhasvarUp chhe. bhAvArtha Am chhejem agni dAhakalakShaN chhe, te kAShTha, tRuN, chhANAn Adi samasta dAhyane dahe chhe, dahato thako agni dAhyAkAr thAy chhe; parantu teno vichAr chhe ke jo tene kAShTha, tRuN ane chhANAnI AkRutimAn jovAmAn Ave to kAShThano agni, tRuNano agni ane chhANAno agni em kahevun sAchun ja chhe, ane jo agninI uShNatAmAtra vichAravAmAn Ave to uShNamAtra chhe, kAShThano agni, tRuNano agni ane chhANAno agni evA samasta vikalpa jUThA chhe; tevI ja rIte nav tattvarUp jIvanA pariNAmo chhe, te pariNAmo keTalAk shuddharUp chhe, keTalAk ashuddharUp chhe; jo nav pariNAmomAn ja jovAmAn Ave to nave tattva sAchAn chhe ane jo chetanAmAtra anubhav karavAmAn Ave to nave vikalpa jUThA chhe. 7.

(mAlinI)
चिरमिति नवतत्त्वच्छन्नमुन्नीयमानं
कनकमिव निमग्नं वर्णमालाकलापे
अथ सततविविक्तं द्रश्यतामेकरूपं
प्रतिपदमिदमात्मज्योतिरुद्योतमानम् ।।।।

khanDAnvay sahit artha‘‘आत्मज्योतिः द्रश्यताम्’’ (आत्मज्योतिः) Atma- jyoti arthAt jIvadravyanun shuddha gnAnamAtra (द्रश्यताम्) sarvathA anubhavarUp ho. kevI chhe Atmajyoti? ‘‘चिरमिति नवतत्त्वच्छन्नं, अथ सततविविक्तं’’ A avasare nATyarasanI peThe ek jIvavastu AshcharyakArI anek bhAvarUp ek ja samaye dekhAy chhe; e ja kAraNathI A shAstranun nAm nATak samayasAr chhe. te ja kahe chhe(चिरम्)


Page 10 of 269
PDF/HTML Page 32 of 291
single page version

amaryAd kALathI (इति) jo vibhAvarUp rAgAdi pariNAmparyAyamAtra vichAravAmAn Ave to gnAnavastu (नवतत्त्वच्छन्नं) pUrvokta jIvAdi nav tattvarUpe AchchhAdit chhe. bhAvArtha Am chhe ke jIvavastu anAdi kALathI dhAtu ane pAShANanA sanyoganI peThe karma-paryAy sAthe maLelI ja chAlI Ave chhe ane maLI thakI te rAgAdi vibhAvapariNAmo sAthe vyApyavyApakarUpe svayam pariName chhe. te pariNaman jovAmAn Ave, jIvanun svarUp na jovAmAn Ave, to jIvavastu nav tattvarUp chhe em draShTimAn Ave chhe; Avun paN chhe, sarvathA jUThun nathI, kem ke vibhAvarUp rAgAdi pariNAmashakti jIvamAn ja chhe. ‘‘अथ’’ have ‘ath’ pad dvArA bIjo pakSha batAve chhete ja jIvavastu dravyarUp chhe, potAnA guN-paryAye virAjamAn chhe. jo shuddha dravyasvarUp jovAmAn Ave, paryAyasvarUp na jovAmAn Ave to te kevI chhe? ‘‘सततविविक्तम्’’ (सतत) nirantar (विविक्तं) nav tattvanA vikalpathI rahit chhe, shuddha vastumAtra chhe. bhAvArtha Am chhe ke shuddha svarUpano anubhav samyaktva chhe. vaLI kevI chhe te Atmajyoti? ‘‘वर्णमालाकलापे कनकमिव निमग्नं’’ ‘varNamAlA’ padanA be artha chheek to 1banavArI, ane bIjo bhedapankti; bhAvArtha Am chhe ke guN-guNInA bhedarUp bhedaprakAsh; ‘kalAp’no artha samUh chhe. AthI em artha Upajyo ke jem ek ja sonun 2vAnabhedathI anekarUp kahevAy chhe tem ek ja jIvavastu dravya-guN- paryAyarUpe athavA utpAd-vyay-dhrauvyarUpe anekarUp kahevAy chhe. ‘अथ’ have ‘ath’ pad dvArA pharIne bIjo pakSha batAve chhe‘‘प्रतिपदम् एकरूपं’’ (प्रतिपदम्) guN- paryAyarUp athavA utpAd-vyay-dhrauvyarUp athavA draShTAntanI apekShAe vAnabhedarUp jeTalA bhedo chhe te badhA bhedomAn paN (एकरूपं) pote (ek) ja chhe. vastuno vichAr karatAn bhedarUp paN vastu ja chhe, vastuthI bhinna bhed koI vastu nathI. bhAvArtha Am chhe ke suvarNamAtra na jovAmAn Ave, vAnabhedamAtra jovAmAn Ave to vAnabhed chhe; sonAnI shakti evI paN chhe; jo vAnabhed na jovAmAn Ave, kevaL suvarNamAtra jovAmAn Ave, to vAnabhed jUThA chhe; tevI rIte jo shuddha jIvavastumAtra na jovAmAn Ave, guN-paryAyamAtra ke utpAd-vyay-dhrauvyamAtra jovAmAn Ave, to guN-paryAyo chhe, utpAd-vyay-dhrauvya chhe; jIvavastu AvI paN chhe; jo guN-

1 banavArI=sonun tapAvavAnI kUlaDI.

2 das valun, chaud valun Adi sonAmAn je bhed chhe tene vAnabhed kahe chhe.


Page 11 of 269
PDF/HTML Page 33 of 291
single page version

paryAyabhed ke utpAd-vyay-dhrauvyabhed na jovAmAn Ave, vastumAtra jovAmAn Ave, to samasta bhed jUThA chhe. Avo anubhav samyaktva chhe. vaLI kevI chhe Atmajyoti? ‘‘उन्नीयमानं’’ chetanAlakShaNathI jaNAy chhe, tethI anumAnagochar paN chhe. have bIjo pakSha‘‘उद्योतमानम्’’ pratyakSha gnAnagochar chhe. bhAvArtha Am chhe ke bhedabuddhi karatAn jIvavastu chetanAlakShaNathI jIvane jANe chhe, vastu vichAratAn eTalo vikalpa paN jUTho chhe, shuddha vastumAtra chhe. Avo anubhav samyaktva chhe. 8.

(mAlinI)
उदयति न नयश्रीरस्तमेति प्रमाणं
क्वचिदपि च न विद्मो याति निक्षेपचक्रम्
किमपरमभिदध्मो धाम्नि सर्वंकषेऽस्मिन्
अनुभवमुपयाते भाति न द्वैतमेव
।।।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अस्मिन् धाम्नि अनुभवमुपयाते द्वैतमेव न भाति’’ (अस्मिन्) Asvayamsiddha (धाम्नि) chetanAtmak jIvavastuno (अनुभवम्) pratyakShapaNe AsvAd (उपयाते) AvatAn (द्वैतम् एव) sUkShma-sthUL antarjalpa ane bahirjalparUp badhA vikalpo (न भाति) nathI shobhatA. bhAvArtha Am chheanubhav pratyakSha gnAn chhe, pratyakSha gnAn chhe eTale vedyavedakabhAvapaNe AsvAdarUp chhe; te anubhav parasahAyathI nirapekShapaNe chhe. Avo anubhav joke gnAnavisheSh chhe topaN samyaktvanI sAthe avinAbhUt chhe, kem ke te samyagdraShTine hoy chhe, mithyAdraShTine nathI hoto evo nishchay chhe. Avo anubhav thatAn jIvavastu potAnA shuddha svarUpane pratyakShapaNe AsvAde chhe. tethI jeTalA kAL sudhI anubhav chhe teTalA kAL sudhI vachanavyavahAr sahaj ja aTakI jAy chhe, kem ke vachanavyavahAr to parokShapaNe kathak chhe. A jIv to pratyakShapaNe anubhavashIl chhe, tethI (anubhavakALamAn) vachan- vyavahAr paryant kAI rahyun nahi. kevI chhe jIvavastu? ‘‘सर्वंकषे’’ (सर्वं) badhA prakAranA vikalponI (कषे) kShayakaraNashIl (kShay karavAnA svabhAvavALI) chhe. bhAvArtha Am chhejem sUryaprakAsh andhakArathI sahaj ja bhinna chhe tem anubhav paN


Page 12 of 269
PDF/HTML Page 34 of 291
single page version

samasta vikalpothI rahit ja chhe. ahIn koI prashna karashe ke anubhav thatAn koI vikalpa rahe chhe ke jemanun nAm vikalpa chhe te badhAy maTe chhe? uttar Am chhe ke badhAy vikalpo maTe chhe; te ja kahe chhe‘‘नयश्रीरपि न उदयति, प्रमाणमपि अस्तमेति, न विद्मः निक्षेपचक्रमपि क्वचित् याति, अपरम् किम् अभिदध्मः’’ je anubhav AvatAn pramAN-nay-nikShep paN jUThAn chhe, tyAn rAgAdi vikalponI shI kathA? bhAvArtha Am chhe ke rAgAdi to jUThA ja chhe, jIvasvarUpathI bAhya chhe. pramAN-nay-nikSheparUp buddhi dvArA ek ja jIvadravyanA dravya-guN-paryAyarUp athavA utpAd-vyay-dhrauvyarUp bhed karavAmAn Ave chhe te badhA jUThA chhe; A badhA jUThA thatAn je kaI vastuno svAd chhe te anubhav chhe.

(प्रमाण) yugapad anek dharmagrAhak

gnAn; te paN vikalpa chhe. (नय) vastunA koI ek guNanun grAhak gnAn; te paN vikalpa chhe. (निक्षेप) upachAraghaTanArUp gnAn; te paN vikalpa chhe. bhAvArtha Am chhe ke anAdi kALathI jIv agnAnI chhe, jIvasvarUpane nathI jANato. te jyAre jIvasattvanI pratIti AvavI ichchhe tyAre jevI rIte pratIti Ave tevI ja rIte vastusvarUp sAdhavAmAn Ave chhe. te sAdhanA guN-guNIgnAn dvArA thAy chhe, bIjo upAy to koI nathI. tethI vastusvarUpane guN-guNIbhedarUp vichAratAn pramAN-nay- nikSheparUp vikalpo Upaje chhe. te vikalpo pratham avasthAmAn bhalA ja chhe topaN svarUpamAtra anubhavatAn jUThA chhe. 9.

(upajAti)
आत्मस्वभावं परभावभिन्न-
मापूर्णमाद्यन्तविमुक्तमेकम्
विलीनसंकल्पविकल्पजालं
प्रकाशयन् शुद्धनयोऽभ्युदेति
।।१०।।

khanDAnvay sahit artha‘‘शुद्धनयः अभ्युदेति’’ (शुद्धनयः) nirupAdhi jIvavastusvarUpano upadesh (अभ्युदेति) pragaT thAy chhe. shun karato thako pragaT thAy chhe? ‘‘एकम् प्रकाशयन्’’ (एकम्) shuddhasvarUp jIvavastune (प्रकाशयन्) nirUpato thako. kevun chhe shuddha jIvasvarUp? ‘‘आद्यन्तविमुक्तम्’’ (आद्यन्त) samasta pAchhalA ane AgAmI


Page 13 of 269
PDF/HTML Page 35 of 291
single page version

kALathI (विमुक्तम्) rahit chhe. bhAvArtha Am chhe ke shuddha jIvavastuno Adi paN nathI, ant paN nathI. je Avun svarUp sUchave tenun nAm shuddhanay chhe. vaLI kevI chhe jIvavastu? ‘‘विलीनसंकल्पविकल्पजालं’’ (विलीन) vilay thaI gayA chhe (संकल्प) rAgAdi pariNAm ane (विकल्प) anek nayavikalparUp gnAnanA paryAy jene evI chhe. bhAvArtha Am chhe ke samasta sankalpa-vikalpathI rahit vastusvarUpano anubhav samyaktva chhe. vaLI kevI chhe shuddha jIvavastu? ‘‘परभावभिन्नम्’’ rAgAdi bhAvothI bhinna chhe. vaLI kevI chhe? ‘‘आपूर्णम्’’ potAnA guNothI paripUrNa chhe. vaLI kevI chhe? ‘‘आत्मस्वभावं’’ AtmAno nij bhAv chhe. 10.

(mAlinI)
न हि विदधति बद्धस्पृष्टभावादयोऽमी
स्फु टमुपरि तरन्तोऽप्येत्य यत्र प्रतिष्ठाम्
अनुभवतु तमेव द्योतमानं समन्तात्
जगदपगतमोहीभूय सम्यक्स्वभावम्
।।११।।

khanDAnvay sahit artha‘‘जगत् तमेव स्वभावम् सम्यक् अनुभवतु’’ (जगत्) sarva jIvarAshi (तम् एव) nishchayathI pUrvokta (स्वभावम्) shuddha jIvavastune (सम्यक्) jevI chhe tevI (अनुभवतु) pratyakShapaNe svasamvedanarUp AsvAdo. kevo thaIne AsvAdo? ‘‘अपगतमोहीभूय’’ (अपगत) TaLI gaI chhe (मोहीभूय) sharIrAdi paradravya sAthe ekatvabuddhi jenI evo thaIne. bhAvArtha Am chhe ke sansArI jIvane sansAramAn vasatAn anant kAL gayo. sharIrAdi paradravya-svabhAv hato, parantu A jIv potAno ja jANIne pravartyo; to jyAre A viparIt buddhi chhUTe tyAre ja A jIv shuddhasvarUp anubhavavAne yogya thAy chhe. kevun chhe shuddhasvarUp?

‘समन्तात् द्योतमानं’’

(समन्तात्) sarva prakAre (द्योतमानं) prakAshamAn chhe. bhAvArtha Am chhe ke anubhavagochar thatAn kAI bhrAnti rahetI nathI. ahIn koI prashna kare chhe ke jIv to shuddhasvarUp kahyo ane te evo ja chhe, parantu rAgadveShamoharUp pariNAmone athavA sukhadukhAdirUp pariNAmone koN kare chhe?koN bhogave chhe? uttar Am chhe ke A pariNAmone kare to jIv kare chhe ane jIv bhogave chhe, parantu A pariNati


Page 14 of 269
PDF/HTML Page 36 of 291
single page version

vibhAvarUp chhe, upAdhirUp chhe; tethI nijasvarUp vichAratAn te, jIvanun svarUp nathI em kahevAy chhe. kevun chhe shuddhasvarUp? ‘‘यत्र अमी बद्धस्पृष्टभावादयः प्रतिष्ठां न हि विदधति’’ (यत्र) je shuddhAtmasvarUpamAn (अमी) vidyamAn (बद्ध) ashuddha rAgAdi bhAv, (स्पृष्ट) paraspar pinDarUp ekakShetrAvagAh ane (भावादयः) Adi shabdathI anyabhAv, aniyatabhAv, visheShabhAv ane sanyuktabhAv ityAdi je vibhAvapariNAmo chhe te samasta bhAvo shuddhasvarUpamAn (प्रतिष्ठां) shobhA (न हि विदधति) nathI dhAraN karatA. nar, nArak, tiryanch ane devaparyAyarUp bhAvanun nAm anyabhAv chhe; asankhyAt pradeshasambandhI sankoch-vistArarUp pariNamananun nAm aniyatabhAv chhe; darshan, gnAn ane chAritrarUp bhedakathananun nAm visheShabhAv chhe; tathA rAgAdi upAdhi sahitanun nAm sanyuktabhAv chhe. bhAvArtha Am chhe ke baddha, spRuShTa, anya, aniyat, visheSh ane sanyukta evA je chha vibhAv pariNAmo chhe te samasta, sansAr-avasthAyukta jIvanA chhe, shuddha jIvasvarUp anubhavatAn jIvanA nathI. kevA chhe baddhaspRuShTa Adi vibhAvabhAv?

‘‘स्फु टं’’ pragaTapaNe ‘‘एत्य अपि’’ UpajyA thakA vidyamAn ja chhe

topaN ‘‘उपरि तरन्तः’’ upar upar ja rahe chhe. bhAvArtha Am chhe ke jIvano gnAnaguN trikALagochar chhe tevI rIte rAgAdi vibhAvabhAv jIvavastumAn trikALagochar nathI. joke sansAr-avasthAmAn vidyamAn ja chhe topaN mokSha- avasthAmAn sarvathA nathI, tethI evo nishchay chhe ke rAgAdi jIvasvarUp nathI. 11.

(shArdUlavikrIDit)

भूतं भान्तमभूतमेव रभसा निर्भिद्य बन्धं सुधी- र्यद्यन्तः किल कोऽप्यहो कलयति व्याहत्य मोहं हठात्

आत्मात्मानुभवैकगम्यमहिमा व्यक्तोऽयमास्ते ध्रुवं नित्यं कर्मकलङ्कपङ्कविकलो देवः स्वयं शाश्वतः ।।१२।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अयम् आत्मा व्यक्तः आस्ते’’ (अयम्) Am (आत्मा) chetanAlakShaN jIv (व्यक्तः) sva-svabhAvarUp (आस्ते) thAy chhe. kevo thAy chhe? ‘‘नित्यं कर्मकलङ्कपङ्कविकलः’’ (नित्यं) trikALagochar (कर्म) ashuddhapaNArUp (कलङ्कपङ्क) kaluShatAkAdavathI (विकलः) sarvathA bhinna thAy chhe. vaLI kevo chhe?


Page 15 of 269
PDF/HTML Page 37 of 291
single page version

‘‘ध्रुवं’’ chAre gatimAn bhamato aTakI gayo. vaLI kevo chhe? ‘‘देवः’’ trailokyathI pUjya chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘स्वयं शाश्वतः’’ dravyarUp vidyamAn ja chhe. vaLI kevo thAy chhe? ‘‘आत्मानुभवैकगम्यमहिमा’’ (आत्म) chetanavastunA (अनुभव) pratyakShapaNe AsvAdathI (एक) advitIy (गम्य) gochar chhe (महिमा) moTap jenI evo chhe. bhAvArtha Am chhe ke jIvano jem ek gnAnaguN chhe tem ek atIndriy sukhaguN chhe; te sukhaguN sansAr-avasthAmAn ashuddhapaNAne lIdhe pragaT AsvAdarUp nathI, ashuddhapaNun jatAn pragaT thAy chhe. te sukh atIndriy paramAtmAne hoy chhe. te sukhane kahevA mATe koI draShTAnta chAre gatiomAn nathI, kem ke chAre gatio dukharUp chhe; tethI em kahyun ke jene shuddhasvarUpano anubhav chhe te jIv paramAtmArUp jIvanA sukhane jANavAne yogya chhe, kem ke shuddhasvarUp anubhavatAn atIndriy sukh chheevo bhAv sUchavyo chhe. koI prashna kare chhe ke kevun kAraN karavAthI jIv shuddha thAy chhe? uttar Am chhe ke shuddhano anubhav karavAthI jIv shuddha thAy chhe. ‘‘किल यदि कोऽपि सुधीः अन्तः कलयति’’ (किल) nishchayathI (यदि) jo (कः अपि) koI jIv (अन्तः कलयति) shuddhasvarUpane nirantarapaNe anubhave chhe. kevo chhe jIv? (सुधीः) shuddha chhe buddhi jenI. shun karIne anubhave chhe? ‘‘रभसा बन्धं निर्भिद्य’’ (रभसा) tatkAL (बन्धं) dravyapinDarUp mithyAtvakarmanA (निर्भिद्य) udayane miTAvIne athavA mULathI sattA miTAvIne, tathA ‘‘हठात् मोहं व्याहत्य’’ (हठात्) baLathI (मोहं) mithyAtvarUp jIvanA pariNAmane (व्याहत्य) mULathI ukhADIne. bhAvArtha Am chhe ke anAdi kALano mithyAdraShTi ja jIv kALalabdhi pAmatAn samyaktvanA grahaNakAL pahelAn traN karaNo kare chhe; te traN karaNo antarmuhUrtamAn thAy chhe; karaNo karatAn dravyapinDarUp mithyAtvakarmanI shakti maTe chhe; te shakti maTatAn bhAvamithyAtvarUp jIvanA pariNAm maTe chhe;jem dhatUrAnA rasano pAk maTatAn ghelachhA maTe chhe tem. kevo chhe bandh athavA moh? ‘‘भूतं भान्तम् अभूतम् एव’’ (एव) nishchayathI (भूतं) atIt kALasambandhI, (भान्तम्) vartamAn kALasambandhI, (अभूतम्) AgAmI kALasambandhI. bhAvArtha Am chhetrikAL sanskArarUp chhe je sharIrAdi sAthe ekatvabuddhi, te maTatAn je jIv shuddha jIvane anubhave chhe te jIv nishchayathI karmothI mukta thAy chhe. 12.


Page 16 of 269
PDF/HTML Page 38 of 291
single page version

(vasantatilakA)
आत्मानुभूतिरिति शुद्धनयात्मिका या
ज्ञानानुभूतिरियमेव किलेति बुद्धवा
आत्मानमात्मनि निवेश्य सुनिष्प्रकम्प-
मेकोऽस्ति नित्यमवबोधघनः समन्तात्
।।१३।।

khanDAnvay sahit artha‘‘आत्मा सुनिष्प्रकम्पम् एकः अस्ति’’ (आत्मा) AtmA arthAt chetanadravya (सुनिष्प्रकम्पम्) ashuddha pariNamanathI rahit (एकः) shuddha (अस्ति) thAy chhe. kevo chhe AtmA? ‘‘नित्यं समन्तात् अवबोधघनः’’ (नित्यम्) sadA kAL (समन्तात्) sarvAng (अवबोधघनः) gnAnaguNano samUh chhegnAnapunj chhe. shun karIne AtmA shuddha thAy chhe? ‘‘आत्मना आत्मनि निवेश्य’’ (आत्मना) potAthI (आत्मनि) potAmAn ja (निवेश्य) praviShTa thaIne. bhAvArtha Am chhe ke AtmAnubhav paradravyanI sahAy rahit chhe tethI potAmAn ja potAthI AtmA shuddha thAy chhe. ahIn koI prashna kare chhe ke A avasare to em kahyun ke AtmAnubhav karatAn AtmA shuddha thAy chhe ane kyAnk em kahyun chhe ke gnAnaguNamAtra anubhav karatAn AtmA shuddha thAy chhe, to AmAn visheShatA shun chhe? uttar Am chhe ke visheShatA to kAI paN nathI. e ja kahe chhe‘‘या शुद्धनयात्मिका आत्मानुभूतिः इति किल इयम् एव ज्ञानानुभूतिः इति बुद्धवा’’ (या) je (आत्मानुभूतिः) Atma-anubhUti arthAt Atmadravyano pratyakShapaNe AsvAd chhe. kevI chhe anubhUti? (शुद्धनयात्मिका) shuddhanay arthAt shuddha vastu te ja chhe AtmA arthAt svabhAv jeno evI chhe. bhAvArtha Am chhe ke nirupAdhipaNe jIvadravya jevun chhe tevo ja pratyakShapaNe AsvAd Ave enun nAm shuddhAtmAnubhav chhe. (किल) nishchayathI (इयम् एव ज्ञानानुभूतिः) A je AtmAnubhUti kahI te ja gnAnAnubhUti chhe (इति बुद्धवा) eTalImAtra jANIne. bhAvArtha Am chhe ke jIvavastuno je pratyakShapaNe AsvAd, tene nAmathI AtmAnubhav em kahevAy athavA gnAnAnubhav em kahevAy; nAmabhed chhe, vastubhed nathI. em jANavun ke AtmAnubhav mokShamArga chhe. A prasange bIjo paN sanshay thAy chhe ke, koI jANashe ke dvAdashAngagnAn koI apUrva labdhi chhe. tenun samAdhAn Am chhe ke dvAdashAngagnAn


Page 17 of 269
PDF/HTML Page 39 of 291
single page version

paN vikalpa chhe. temAn paN em kahyun chhe ke shuddhAtmAnubhUti mokShamArga chhe. tethI shuddhAtmAnubhUti thatAn shAstra bhaNavAnI kAI aTak (bandhan) nathI. 13.

(pRithvI)
अखण्डितमनाकुलं ज्वलदनन्तमन्तर्बहि-
र्महः परममस्तु नः सहजमुद्विलासं सदा
चिदुच्छलननिर्भरं सकलकालमालम्बते
यदेकरसमुल्लसल्लवणखिल्यलीलायितम्
।।१४।।

khanDAnvay sahit artha‘‘तत् महः नः अस्तु’’ (तत्) te ja (महः) shuddha gnAnamAtra vastu (नः) amane (अस्तु) ho. bhAvArtha Am chhe ke shuddhasvarUpano anubhav upAdey chhe, bIjun badhun hey chhe. kevo chhe te ‘महः (gnAnamAtra AtmA)’? ‘‘परमम्’’ utkRuShTa chhe. vaLI kevo chhe ‘महः’? ‘‘अखण्डितम्’’ khanDit nathIparipUrNa chhe. bhAvArtha Am chhe ke indriyagnAn khanDit chhe; te joke vartamAn kALe te-rUp pariNamyo chhe topaN svarUp atIndriy gnAn chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अनाकुलं’’ AkuLatA rahit chhe. bhAvArtha Am chhe ke yadyapi sansAr-avasthAmAn karmajanit sukhadukharUp pariName chhe tathApi svAbhAvik sukhasvarUp chhe.

××× vaLI kevo chhe? ‘‘अन्तर्बहिर्ज्वलत्’’

(अन्तः) andar (बहिः) bahAr (ज्वलत्) prakAsharUp pariNamI rahyo chhe. bhAvArtha Am chhe ke jIvavastu asankhyAtapradeshI chhe, gnAnaguN badhA pradeshomAn ekasarakho pariNamI rahyo chhe, koI pradeshamAn ghaT-vadh nathI. vaLI kevo chhe? ‘‘सहजं’’ svayamsiddha chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘उद्विलासं’’ potAnA guN-paryAye dhArApravAharUp pariName chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘यत् (महः) सकलकालम् एकरसम् आलम्बते’’ (यत्) je (महः) gnAnapunj (सकलकालम्) traNe kAL (एकरसम्) ekarasane arthAt chetanAsvarUpane (आलम्बते) AdhArabhUt chhe. kevo chhe ekaras? ‘‘चिदुच्छलननिर्भरं’’ (चित्) gnAn-(उच्छलन) pariNamanathI (निर्भरं) bharitAvastha chhe. vaLI kevo chhe ekaras? ‘‘उल्लसत् लवणखिल्यलीलायितम् (लवण) kShArarasanI (खिल्य) kAnkarInI (‘‘उल्लसत्’’ लीलायितम्)

* pt.. shrI rAjamalajInI TIkAmAn ahIn ‘‘अनन्तम्’’ padano artha karavo rahI gayo chhe.


Page 18 of 269
PDF/HTML Page 40 of 291
single page version

pariNati samAn jeno svabhAv chhe. bhAvArtha Am chhe ke jevI rIte lavaNanI kAnkarI sarvAngey kShAr chhe tevI rIte chetanadravya sarvAngey chetan chhe. 14.

(anuShTup)
एष ज्ञानघनो नित्यमात्मा सिद्धिमभीप्सुभिः
साध्यसाधकभावेन द्विधैकः समुपास्यताम् ।।१५।।

khanDAnvay sahit artha‘‘सिद्धिमभीप्सुभिः एषः आत्मा नित्यम् समुपास्यताम्’’ (सिद्धिम्) sakaLakarmakShayalakShaN mokShane (अभीप्सुभिः) upAdeyapaNe anubhavanArA jIvoe (एषः आत्मा) A AtmAne arthAt upAdey evA potAnA shuddha chaitanyadravyane (नित्यम्) sadA kAL (समुपास्यताम्) anubhavavo. kevo chhe AtmA? ‘‘ज्ञानघनः’’ (ज्ञान) sva-paragrAhakashaktino (घनः) punj chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘एकः’’ samasta vikalpa rahit chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘साध्यसाधकभावेन द्विधा’’ (साध्य) sakaLakarmakShayalakShaN mokSha, (साधक) mokShanun kAraN shuddhopayogalakShaN shuddhAtmAnubhav (भावेन) evI je be avasthA, temanA bhedathI, (द्विधा) be prakArano chhe. bhAvArtha Am chhe ke ek ja jIvadravya kAraNarUp paN potAmAn ja pariName chhe ane kAryarUp paN potAmAn ja pariName chhe, tethI mokSha javAmAn koI dravyAntarano sahAro nathI, mATe shuddha AtmAno anubhav karavo joIe. 15.

(anuShTup)
दर्शनज्ञानचारित्रैस्त्रित्वादेकत्वतः स्वयम्
मेचकोऽमेचकश्चापि सममात्मा प्रमाणतः ।।१६।।

khanDAnvay sahit artha‘‘आत्मा मेचकः’’ (आत्मा) chetanadravya (मेचकः) malin chhe. konI apekShAe malin chhe? ‘‘दर्शन-ज्ञान-चारित्रैस्त्रित्वात्’’ sAmAnyapaNe arthagrAhak shaktinun nAm darshan chhe, visheShapaNe arthagrAhak shaktinun nAm gnAn chhe ane shuddhatvashaktinun nAm chAritra chheAm shaktibhed karatAn ek jIv traN prakAre thAy chhe, tethI malin kahevAno vyavahAr chhe. ‘‘आत्मा अमेचकः’’ (आत्मा) chetanadravya (अमेचकः) nirmaL chhe; konI apekShAe nirmaL chhe? ‘‘स्वयम् एकत्वतः’’ (स्वयम्) dravyanun